‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Nazorat uchun savollar
1. Skvajina diametri uzuiiligi va perebur atam abrini ta ’riilab 
bering.
2. Portlovchi jinslaniing iizik-mexanik xossalari nim a uchun 
aniqbnadi?
3. Skvajina chuqurligi pog‘ona babndligi va uning qiyalik 
burchagiga bog‘hq bo‘lgan formula qanday aniqbnadi?
4. Kon jin sb rin i burg‘ibnuvchaiihgi haqida nim alar bilasiz, 
ta ’rifini keltiring?
5. Sharoshkah stanoklarni burg‘ilash texnologiyasini lushun- 
liring.
5-mavzu. Qazib olish va yuklash usullari hamda ularning
texnologik sxemalari
Karyerlarda qazib olish va yuklash ishlari kon massasini 
kayjoydan ajratib olib. uni transport vositalariga yoki kon jinslari 
ag^arm alariga cltib berishni o‘z ichiga oladi. Qazib olish va yuklash 
ishlarini, asosan ekskavatorlar bajaradi. Shu sababli qazish va 
yuklash ishlari bitta jarayon b o ‘lib, qazib ohsh va yuklash ishlari, 
deb yuritiladi. Karyer (razrez)larda qazib olish va yuklash ishlari 
uzlukli (siklli) va uzluksiz prin sip d a ishlaydigan ekskavatorlar 
yordamida bajariladi. Bir cho‘michli ekskavatorlar, yuklagichlar, 
g ‘ildirakli skreperlar. buldozerlar va shu kabi m exanizm lar siklli 
qazib-yuklovchi mashinalar hisoblanadi. Bu mashinalaming ishchi 
organi davriy ravishda harakatlanuvchi faqat bitta c h o 'm ich yoki 
qirqish unsuri (buldozer pichog‘i-lem exi) d an tashkil topadi.
Uzluksiz prinsipda ishlaydigan m ashinalar (ko‘p cho'm ichli 
zanjirli va rotorli ekskavatorlar) ishchi organi (c h o ‘m ichli. 
qiig‘ichli) xalqasimon trayektoriya bo‘yicha harakatlanishi tufayli 
konjinslarini qazib ohb yuklash ishlarini uzluksizligini ta ’nhnlaydi.
K aryerda to ‘g ‘ri m exanik bir c h o ‘m ichli, teskari bir c h o ‘- 
m ichh va draglaynlar keng q o ‘llaniladi (7-rasm ).
26

---

d
7-rasm.
Bir cho‘michli ekskavatorlar: 
a-to‘g‘ri cho‘michli; b-teskari cho‘michli; d-draglayn.
7-rasm dan k o‘rinib turibdiki, to ‘g‘ri m exanik cho 'm ich li 
ekskav ato rlarn in g c h o ‘m ichi strelaga o sh iq -m o sh iq orqali 
o ‘rnatilgan rukoyatga m ahkam langan boMib, ekskavator turgan 
tekislikdan yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib-yuklash 
ishlarini bajaradi. Teskari mexanik c h o ‘michli ekskavatorlar esa, 
o 'zi turgan tekislikdan pastga joylashgan kon jinslarini qazib- 
yuklash ishlarini am alga oshiradi. D raglaynlam ing c h o ‘michi 
strelaga sim arqon yordamida osilgan b o lib . o'zi turgan tekislikdan 
pastda va yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib-yuklash ishlarini 
bajaradi.
Hozirgi vaqtda M D H mamlakatlari, shu jumladan 0 ‘zbekiston 
ochiq usulda kon qazish korxonalarida ham E K G -4.6, E K G -8i, 
E K G -1 2 .5 , E K G -2 0 rusumli o'rm alovchi (zanjirli) to ‘g‘ri va 
teskari ch o ‘michli ekskavatorlar qo‘llanilmoqda.
Q oplam a jinslam i qazib olib, ularni ichki jins ag'darm alariga 
transport vositasisiz eltib tashlashda E V G -35/65, E V G -15/40, 
E V G -100/100 rusum li, ch o 'm ich in in g hajmi 15. 35, 100 m 3, 
strelasining uzunligi 40, 65, 100 m b o ‘lgan oTm alovchi ekskava- 
torlardan foydalaniladi.
C h o 'm ich i sim arqon orqali strelasiga osilgan draglaynlar 
karyerlarda, asosan qoplam a jinslarni massivdan qazib olib ichki 
ag‘darmalarga joylashtirish yoki tashqi ag‘darmalami hosil qilishda 
qo'llaniladi. Karyerkirda qo'llaniladigan draglaynlaming massasi 
katta b o ‘lganligi, shuningdek, asosan kon jinslari ag'darm alari
27

---

ustida ishlashi tufayli zam inga tushadigan solishtirm a bosim ni 
kamaytirishni ta’minlash uchun ularning yurish organi odimlovchi 
konstruksiyaga ega bo'ladi. Karyerlarda c h o ‘m ichining hajmi 4, 
10, 15, 100 m 3, strelasining uzunligi 40. 60, 90, 100 m bo llgan, 
E S h -4 /4 0 . E S h - 10/60, E S h - 15/90, E S h - 100/100 rusum li 
draglaynlar q o ‘llaniladi. Hozirgi vaqtda k on m ashinasozlik 
zavodlarida c h o ‘m ichining hajm i 120 m 3 va strelasining uzunligi 
125 m bo‘lgan odimlovchi draglaynlar ham ishlab chiqarilmoqda.
Zanjirli va rotorli ekskavatorlar ko ‘p c h o ‘m ichli ekskava­
torlarning keng q o lllaniladigan xillari hisoblanadi (8-rasm).
Zanjirli k o ‘p ch o ‘m ichli ekskavatorlarning ishchi organi- 
ch o h n ich lar o ‘m atilgan (osilgan) zanjirni y o‘nalliruvchi rom
k o ‘rinishida b o ‘lib, rom ning yuqori qismi ekskavator korpusiga 
oshiq-m oshiq orqali m ahkam lanadi, pastki qismi esa. sim arqon 
bilan slikivlar orqali korpusdagi barabanga bog'lanadi. (8-a, rasm).
Hin n i n rll
it-rasm.
Zanjirli (a) va rotorli (b) ekskavatorlar.
Kayjoydan kon jinsini qazib olish rom og‘irligi bilan kayjoyga 
tiralgan c h o ‘m ichlam ing harakatlanishi orqali amalga oshirildi. 
Zanjirli kokp cho'm ichli ekskavatorlar cho'm ichlarining umumiy 
hajm i 250 dan 4500 litrgacha, unum dorligi soatiga 800 dan 
10000 m 3 gacha bo‘ladi. Bu ekskavatorlar kayjoy bo‘ylab temiryo‘1, 
o ‘rm a la sh z a n jiri va o d im la sh m e x a n iz m la ri y o rd a m id a
harakatlanuvclii konstruksiyaga ega b o ia d ila r. E R -25, ER -100 
va boshqa rusumli rotorli ekskavatorlarning ishchi organi diametri
28

---

2,5 dan 18 m gacha, cho‘m ichlar o ‘matilgan rotor g'ildiragi bo‘lib, 
u ekskavator strelasi uchiga o ‘rnatiladi (8-b, rasm).
Rotorga o ‘rnatilgan cho‘michlar soni 6 tadan 12 tagacha bo*lib, 
ularning hajmi 3()0-8()() dan 4000-8000 litrgacha boNishi mumkin. 
Rotorli ekskavatorlar, asosan o ‘zi turgan tekislikdan yuqorida 
joylashgan kon jinslarini qazib olishga m o‘ljallangan bo*lib, kichik, 
o ‘rtacha, katta va o 'ta katta unum dorlikka ega b o ‘ladi. M asalan, 
kichik unum dorlikka ega rotorli ekskavatorlarning unum dorligi 
soatiga 630 m ’gacha bo‘lsa, katta unumdorlikga ega ekskavatorlar 
unum dorligi 2500-5000 m 3 ni, o 'ta u n u m d o r ekskavatorlarning 
unumdorligi esa soatiga 5000 m 3 dan ham ko‘p miqdorni tashkil 
etadi.
U m um an olganda, karyerlarda qo'llaniladigan ekskavatorlar 
rusum ini ko‘rsatuvchi h a rfv a sonlar ularning qanday jarayon- 
larni bajarishi, harakatlanish tom oyili, unum dorligi, qazish 
balandligi va boshqa tavsiflarini k o ‘rsatadi. M asalan, katta 
unum dorlikga ega bo'lgan E R G - 1600. 40/10-31 rusumli rotorli 
ekskavatorni olsak: e-ekskavator, r-ro to rli, g-zanjirli, 1600- 
cho'm ichlarning um um iy hajmi (litr), qazish balandligi - 40 m , 
o ‘zi tu rg an tekislikdan pastki qazish chuqurligi -1 0 m va 
strelasining oldga va orqaga surilishi 31 m ni tashkil ctishini bildiradi. 
U shbu ekskavatorning ro to r diam etri 11,5 m b o lib , unga 10 ta 
ch o 'm ich o 'm atilg an , maksimal unumdorligi 4500 m 3/soat.
K o 'p ch o 'm ich li va rotorli ekskavatorlar q o ila n ilg a n d a
karyerda bajariladigan qator jarayonlar - jiaslam i massivdan qazib 
olish, transport qilish. ag'darm aga tushirish kabi jarayonlarni 
tashkil etish potok usulida am alga oshiriladi. Shu sababli bu 
ekskavatorlar yillik quw ati katta bo'lgan karyerlarda qo'llaniladi.
Yillik ishlab chiqarish quw ati 3 mln t va tashish masofasi 0,3- 
0,5 km gacha bo'lgan karyerlarda, ko'pincha qaizib-yuklash ishlari 
g'ildirakli skreperlar, yuklash m ashinalari vositasida bajariladi. 
Skreperlarni tortib yuruvchi m ashinalar sifatida q u w a ti katta 
b o'lgan traktorlar va avtom obillardan foydalaniladi. Skreperlar 
cho'm ichining hajmi 6-15 dan 15-40 m 1 gacha bo'lishi mumkin.
Bir cho'm ichli yuklash mashinalarining ishchi organi vertikal
29

---

chiziq bo ‘ylab pastga va yuqoriga harakatlanadigan strelaga oshiq- 
moshiq orqali o ‘m atilgan ch o ‘m ichdan iborat bo‘lib. pog‘ona ish 
m aydonida m okisimon harakat qilib kon jinslarini uyum dan olib 
transport vositalarga yuklab beradi. Karyerlarda P G -10, P G -1 5 , 
P G -2 5 rusum li yuklash m ashinalaridan foydalaniladi. U shbu 
mashinalar cho‘michlarining hajmi 6,7.5, 14.25 va 25 m 3ni tashkil 
etadi. Unumdorligi 4000 t/sm ena gacha bo'lishi mumkin.