‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Nazorat uchun savollar
1. M exanik bir cho'm ichli ekskavatorlarning sikli haqida 
tushuntiring.
2. Mexanik cho'm ichli ekskavatorning ishchi param etrlarini 
ta'rifini keltiring.
3. Draglaynlar asosan qanday karyerlarda va qanday jinslarni 
yuklashda ishlatiladi?
4. Draglayn sikhni tashkil etuvchi operatsiyalar qanday tartibda 
bajariladi.
7-mavzu. Konjinslarini buldozer, skreper va yuklagichlar
yordamida qazish
Buldozerlar, skreperlar va bir ch o 'm ich li yuklagichlar q o p ­
lama jins va foydali qazilmalami qazib-eltuvchi m ashinalar bo'lib, 
karyerlarda kon massasini massivdan yoki m aydalangan jins 
uyum laridan qazib olib transport vositalariga yuklash yoki jins 
ag'darm alariga eltib (ch o 'm ich id a tashib) joylashtirish ham da 
boshqa yordam chi ishlami bajarishda qo'llaniladi. Buldozer yoki 
skreperlar bilan yuklash ishlari maxsus bunkerlar orqali amalga 
oshiriladi. Yuklagich m ashinalari esa k on massasini bevosita 
transport vositalariga yuklaydi.
B uldozerlar gusenitsali yoki g'ildirakli yurish m exanizm iga 
ega bo'lib, g'ildiraklilari past bosimli (0,15-0.175 M Pa) shinalar
38

---

4-jadval
Jinslam i 
tashish 
(surish) 
m asofasi. m
Jinslam i surishdagi ki.p koeffitsiyenti
Gorizontal
uchastkada
10 %0 
qiyalikda
20 %o
qiyalikda
10%o
k o 'tarilish d a
15
1
1,8
2,5
0,6
30
0,6
1,1
1,6
0,37
65
0,3
0,6
0,9
0,18
100
0,2
0,36
0,55
0,12
bilan ta'm in lan g an b o ‘ladi va yuqori tezlikda (30 km /soat) 
harakatlanish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Q uw ati b o ‘yicha buldozerlar (yuntkichlari q uw ati bo'yicha) 
o 'ta q u w a tli (250 kVt dan ham k atta), q u w atli (150-250 kVt), 
o 'rta ch a quw atli (75-150 kVt) va yengil (75 kVt gacha) turlarga 
bo'linadi. M urakkab kon-transport sharoitlariga ega bo'lgan 
karyerlarda gusenitsali buldozerlardan keng foydalaniladi. Hajmi 
kichik va turli uchastkalardagi qazib-yuklash ishlarni bajarishda 
g 'ild ira k li b u ld o z e rla rd a n foydalanish m aqsadga m uvofiq 
hisoblanadi. Buldozerlar unum dorligi baza traktorining q u w ati, 
suriladigan massa kengligi, tashish (surish) masofasi va kon jinslari 
xususiyatlariga bog'liq (4-jadval).
Tashish masofasi 80 m gacha bo'lganda buldozer samarali 
ishlaydi. Sochilma konlarda, surish tekisligi qiyaligi yuqori bo'Isa, 
tashish masofasi 100 m etrv a undan ortiq bo'lganda ham buldozer 
samarali ishlashi mumkin.
G 'ild irak li skreperlar o 'z iy u ra r yoki tortuvchi agregatga 
tirkalgan c h o 'm ich (katta hajmga ega) ko'rinishida b o 'lib , kon 
jinslarini qazib olish, kerakli masofaga eltish va uni o 'sh a yerga 
to'kish ishlarini bajaradi. Skrepeming ishchi organi tag qismining 
old tom oniga qirqish pichoqlari o 'm atilg an ch o 'm ich b o'lib, 
pichoqlar yordam ida kon jinslarini qirib oladi va ch o 'm ich in i 
to'ldiradi. Skreperlar ch o 'm ich i teleskopik yoki greyferli bo'lishi 
mumkin. Erkin to'kadigan, majburiy to'kadigan va yarim majburiy 
to'kadigan turlarga bo'linadi.
39

---

Jinslarni crkin to ‘kish ch o 'm ich n i old yoki orqa tom onga 
to ‘ntarish asosida amalga osliiriladi.
M ajburiy to'kishda ch o 'm ich n in g orqa devori yordam ida 
jinslam i surih ch o 'm ich d an chiqarib tashlanadi. Yarim majburiy 
to'kishda jinslam i qism an ch o 'm ich d an surib chiqarish, qism an 
esa uni to 'n tarish asosida bajariladi.
Skreper bilan jinslarni qazib olish quyidagi tartibda amalga 
oshiriladi. Skreper kayjoyga kelishi bilan uning oldingi to ‘sig‘i 
ko'tarilib, cho'm ichi tusliiriladi va uning pichoqlari jinsga tiraladi. 
Skrepeming harakatlanishi natijasida jinsning kichik qatlami qirib 
olinib, c h o 'm ich to'ldiriladi. Qirib olinadigan qatlam qalinligi 
yumshoq jiiislarda 0.2-0.3 m ni, yaxshi maydalangan zich jinslarda 
esa 0,1-0.15 m ni tashkil etadi. C h o 'm ich jinslarga to 'lg an d an
so'ng skreper uni to'kish joyiga eltib to'kadi.
Jinslarni skreperlar bilan qazib ohsh gorizontal (ch o 'm ich n i 
to'ldirish gorizontal m aydonda bajarilganda) q atlam lar va qiya 
(asosan transheyalar o'tganda) qatlam lar orqali amalga oshiriladi. 
Qiya q atlam lar orqali kon jinslarini qazib olinganda qazib 
olinayotgan jins qatlam i qalinligi 20-30% qalin bo'lishi tufayli 
cho'm ichni to'ldirish vaqti qisqaradi. Kayjoyning qiyalik burchagi 
10-200 ni tashkil etadi. Skreperlash koeffitsiyenti cho'm ichining 
to 'lg a n lik koeffitsiyenti (K nk) ni jin slarn i c h o 'm ic h ichida 
k o'pchish (m aydalanish) koeffitsiyenti (krk) ga nisbati orqali 
aniqlanadi va k s k = l,U L 4 bo'lishi mumkin.
Skrepeming soatlik texnikaviy unumdorligi kon jinslari xossalari, 
cho'm ich hajmi, tashish masofasi va harakatlanish tezligiga bog'liq.
C h o 'm ich hajm i 15 m 3, tashish masofasi 200 m bo'lganda 
skreperlarning sm enalik ckspluatatsion unum dorligi 1000-1500 
m 3 ni tashkil etadi, tashish masofasi 1000 m bo'lganda esa, smenalik 
ekspluatatsion unumdorlik 300 m 3gacha kamayadi.
Bir ch o 'm ich li yuklagichlar (11-rasm ) qisqa strelasi uchiga 
o sh iq -m o sh iq orqali c h o 'm ic h o 'rn a tilg a n o 'z iy u ra r shassi 
ko'rinishiga ega bo'ladi.
Yuklagichlar burilm aydigan (c h o 'm ich bo'shatilayotganda 
burilmaydi). yarimburiladigan va to 'la buriladigan konstruksiyali
40

---

b o 'lib, yurish m exanizm i esa pnevm og'ildirakli yoki gusenitsali 
bo'ladi. Pnevmog'ildirakli yuklagichlar katta harakatlanish tezligiga 
ega b o 'lg an lig i sababli u la rd a n kavjoylarda kon jin slarin i 
avtotransportga yuklash ishlarida yoki m ustaqil transport vositasi 
sifatida foydalaniladi.
11- rasm.
Bir cho 'm ich li yuklagich T O - 18.
Yuklagich mashinasi kayjoyining maksimal balandligi uning 
qazish balandligiga teng bo'ladi va 1-5 m ni tashkil etadi. Kuchli 
yuklagichlarda esa (c h o 'm ich hajm i 5 m 3 d an katta bo'lganda) 
kayjoy balandligi 9 m va und an h am baland bo'lishi m um kin. 
C ho'm ichning bo'shatish (to'kish) balandligi 5 m gacha bo'ladi.
Yuklagichning ishlash siklini ch o 'm ich n i to 'latish , yurish 
holatini ta ’minlash balandligigacha cho'm ichni ko'tarish, yukni 
to'kish joyigacha yurish, cho'm ichni bo'shatish va kayjoyga qaytib 
kelish operatsiyalari tashkil etadi.
Qurilish m ateriallari, rangli m etallar karyerlarida, shuning­
dek. m urakkab tarkibli kavjoylar va yaxshi m aydalangan jins 
uyum larini qazib-yuklash ishlarida yuklagich m ashinalaridan 
foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.