‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Yuk aylanniasi 
deganda vaqt birligi ichida tashilishi lozim bo‘lgan 
foydali qazilm a yoki qoplam a jins hajmi (t yoki m 3) tushuniladi.
Yuk potogi 
- bu karyer m aydoni chcgaralarida (hududida) 
yuk tashish yo'nalishlari dem akdir. O chiq kon ishlarida barcha 
turdagi transport vositalaridan foydalaniladi. Karrlarda tem iryo1!, 
avtom obil va konveyer transportlari keng qo'llaniladi. Ski pli 
ko'tarish qurilm alari, sim arqon - osm a yo'llar, gidravlik tran s­
port, aviatraasport kabi transport vositalaridan kam foydalaniladi.
H arakatlanish prinsipiga k o 'ra transport vositalari siklli va 
uzluksiz ishlaydigan turlarga bo'linadi. Sikl davomiyligi yuklanish, 
yuk bilan harakatlanish (to'kish punktlarigacha), yukni to'kish, 
yuklanish punktiga qaytib kelish va yuqoridagi operatsiyalar 
o'rtasidagi qisqacha uzilishlar davomiyligi yig'indisidan tashkil 
to p ad i. Siklli tran sp ord a (tem iry o ‘1, avtom obil tran sp o rti) 
yuklanish, yuk bilan harakatlanish, yukni to'kish va yuksiz 
harakatlanish operatsiyalari birin-ketin sodir bo'ladi. Uzluksiz 
transportda (konveyer, gidravlik transport) esa ushbu operatsiyalar 
bir vaqtda, parallel bajariladi.
Karyer transportining asosiy turlari. 
Karyerlarda kon massasi 
va xo'jalik-texnik yuklarni tashish uchun turli transport vosita­
laridan foydalaniladi. Tem iryo‘1, avtomabil va konveyer ularning 
asosiylari hisobnlanadi.
M uayyan sharoitlar uchun m aqbul transport vositasi ni tanlab 
olishga qato r om illar ta ’sir etadi, ulardan asosiylari, qazib olina­
digan jinslarning fizik-texnik va kimyoviy xossalari, foydali 
qazilm aning yotish sharoitlari, kon hududining iqlim i, yuk 
aylanmasi m iqdori va tashish masofasi, yuklash uskunalarining 
rusumi va param etrlari, karyerning ishlash muddati va boshqalar.
Turli karyer transporti vositalaridan foydalanish samaradorligi
43

---

ularning texnik va texnologik param etrlari ham da konning kon- 
texnik yotish sharoitlariga b o g liq b o ‘ladi.
Yillik yuk aylanm asi katta (25 m ln t va un d an ham ko ‘p) va 
tashish masofasi uzoq (4 km va un dan h am ko ‘p) b o 'lg an
karyerlarda temiryo41 transportidan foydalanish maqsadga muvofiq 
h isoblanadi. T em iry o ‘1 tran sp o rti boshqa karyer tran sp o rti 
ko'rinishlariga nisbatan quyidagi afealliklaiga ega: energiya sarfining 
kamligi, h ar qanday tashish masofasida ham istalgan hajm dagi 
yuk aylanm asini tashish im koniyatiga ega ekanligi, avtom atik 
boshqarish tizim idan foydalanish m um kinligi, h ar qanday iqlim 
va kon-texnik sharoitlardagi konlarda ishonchli ishlashi, avtomobil 
va ko n v eyer tra n sp o rtig a n isb atan 1 t km yuk tash ish g a 
sarflanadigan xarajatlarni 4-6 barobar kam b o ‘lishi va hokazo. 
Biroq, boshqa transport vositalariga nisbatan tem iryo‘1 transporti 
katta burilish radiusi (100-200 m ), qazish fronti uzun bo'lishi 
(kamida 600 m ) va tem iryo‘1 ko ‘tarilish balandligini 40-60 %odan 
o sh m aslig in i ta la b e ta d i. Bu esa, o ‘z n a v b a tid a . k a ry e r 
o ‘lcham larini (uzunligi va kengligi) katta b o ‘lishi va kon-kapital 
ishlar hajm ining ko‘p bo'lishiga olib keladi.
Avtomobil transporti, asosan yuk aylanmasi kichikroq b o ‘lgan 
(15-20 m ln tonna/yil) karyerlarda qo ‘llaniladi. Tashish masofasi 
esa 4-5 km dan oshmasligi kerak.
Yuk ko‘tarish qobiliyati yuqori bo'lgan (75-180 tonna va undan 
ham ortiq) avtoag‘dargichlardan foydalanish tufayli yuk aylanmasi 
50-60 m ln ton n a/y il b o ‘lgan karyerlarda ham avtotransportdan 
foydalanish im k o n iy ati yaratilgan. A vtotransport te m iry o 41 
transportiga nisbatan qator afzalliklarga ega. Avtom obil yo‘li 
trassasining ko'tarilish balandligi temiryo'Iga nisbatan ancha katta 
(80-100%o) va trassa konstruksiyasi sodda, avtotransport har 
qanday o'zgarishlarga tez moslasha oladi va m anevrchan bo ‘ladi; 
kon-kapital ishlarini olib borish intensivligini ta ’minlaydi.
Tashish masofasining o'sishi natijasida avtotransport sam ara­
dorligi keskin kamayishi, avtotransport qo'llanishining iqlim iy 
sharoitiga bog'liqligi, yuk k o 'tarish qobiliyati katta b o ‘lgan 
avtoag'dargichlar narxining balandligi va ularni ekspluatatsiya
44

---

qilishda joriy xarajatlaming yuqori bo'lishi avtotransportning asosiy 
kamchiliklari hisoblanadi.
K aryerda yum shoq va yaxshi m aydalangan (bo'laklarning 
m aksim al o 'lch a m i 400 m m gacha bo'lgan) kon massasini ta- 
shishda lentali konveyrlardan keng foydalaniladi. Chunki konveyr 
transportining boshqa transport vositalariga nisbatan yuk tashish 
qiyaligi k atta (18-25° gacha) b o 'lish i. shuningdek. tashish 
jaray o n lari uzluksizligi, u la rn i to 'la m ex an izatsiyalash va 
av to m atlash tirish im k o n y ati m avjudligi konveyr tran sp o rti 
sam aradorligi yuqori ham da qo'llanish doirasi keng bo'lishini 
ta ’minlaydi.
Konveyr transporti yuk aylanm asi 2 m ln tonna/yil va tashish 
masofasi 4-6 km d an 10-15 km gacha b o 'lg an karyerlarda 
qo'llanganda yuqori samaradoriikka erishiladi. Hozirgi vaqtda qattiq 
(qoyasim on) kon jinslarini h am (b o 'lak lar o 'lch am i 1000 m m
gacha bo'lgan) tashishga m o'ljallangan maxsus kanveyerlar ishlab 
chiqarilm oqda. Bu esa konveyer transporti samaradorligi yanada 
yuqori bo'lishi va qo'llash doirasini kengayishiga im kon yaratadi.