‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Nazorat uchun savollar
1. 
Qoplama jinslarni konveyer bilan tashishda ag‘darmada 
qanday uskuna yordamida amalga oshiriladi?
60

---

2. Konsolli ag‘darma hosil qiluvchi uskuna ni izohini ta ’riilab 
bering.
3. Qoplama jinslar ag‘darmaga nechta yams bo ‘yicha to ‘kilishi 
mumkin.
4. Karyer (razrez) maydonini rekuitivatsiya qilish deganda 
nim ani tushunasiz va uning mohiyati nimada?
5. Rekultvatsiyaning qanday turlarini bilasiz?
14-mavzu. Karyer maydonini ochish usullari va unig mohiyati
O chiq usulda qazib olish uchun ajratilgan foydali qazilma koni 
(uni usti va atm lini o ‘rab olgan qoplam a jinslar bilan birgalikda) 
yoki uning bir qismi karyer m aydoni deyiladi.
K aryer ishchi gorizontlari va yer yuzida joylashgan qabul 
qilish punktlari o ‘rtasida transport aloqasini ta'm inlash maqsadida 
kapital va vaqtincha xizmat qiladigan ochiq kon lahimlarini barpo 
qilish bilan bog‘liq kon ishlarining majmuyi karyer m aydonini 
ochish deyiladi.
Ichki va tashqi qoplam a jins ag^darmalari, om borlar yoki 
boyitish fabrikasi foydali qazilma ham da qoplama jinslarining qabul 
qilish punktlari hisoblanadi.
K aryer m aydonini ochishda turli ochish usullari, ochish 
sxemalari va ochish tizim laridan foydalaniladi.
O chish usullari och u v ch i la h im la m in g rusum lari bilan 
tavsillanadi. Karyer m aydonini ochish, asosan ochiq kon lahim - 
lari orqali am alga oshiriladi, ayrim hollarda esa yerosti lahimlari 
yoki ochiq kon lahimlari bilan yerosti lahimlarini qo ‘llash asosida- 
aralash usulda bajariladi.
O chish sxem alari - bu m a'lu m davr ichida ochuvchi kon 
lahim lari bilan qazib olingan k on massasini tashib keltirish 
gorizontlari o'rtasidagi transport aloqalarini ta ’m inlovchi kon 
lah im larin in g yig^indisidir. O ch ish sxem asi och u v ch i kon 
lahim larining rusumi. soni va joylashish holati bilan tavsiflanadi.
Ochish tizimi - karyer ishlash davrida ochish sxemasini ketma- 
ket o ‘zgarib borishini k o ‘rsatadi va karyer ishchi gorizontlarini
61

---

ochishda qo ‘llaniladigan ochish usullari va ochish sxemalarining 
yig‘indisi bilan tavsillanadi.
K aryer m aydonini ochuvchi kapital transheyalar tashqi va 
ichki b o iis h i m um kin. Tashqi transheyalar karyer m aydoni 
chegaralaridan tashqarida, ichki transheyalar esa karyer m ay­
doni hududida barpo etiladi. Kapital transheyalar - bu ishchi 
gorizontlarni ochishga m o ljallan g an qiya ochiq kon lahim lari 
b o ‘lib, yer yuzining releliga nisbatan ularning ko‘ndalang kesim 
yuzalari ko‘rinishi trapetsiya yoki noto‘g ‘ri to ‘rtburchak (uchbur- 
chak) shaklda b o iish i mumkin.
Kapital transheyalarning asosiy elem entlarini quyidagilar 
tashkil etadi: transheya asosining kengligi Vk„ chuqurligi N u , 
b o ‘ylam a nishabligi ik „ va yonbag‘irlari (bortlari) qiyalik bu r­
chagi a kt, plan bo ‘yicha uzunligi Lk t, va qurilish hajmi VLt.
Bu transheyalar trassasi q o ‘llaniladigan transport vositasining 
harakatlanishiga m os keladigan qiyalikga ega b o la d i. Kapital 
transheyalarni o ‘tish foydali qazilma yotqiziglga yetib borgandan 
so‘ng gorizontal yo‘nalishda davom ettiriladi va transheyaning bu 
qismi kesuvchi transheya deb yuritiladi.
a 
b 
d
e
I
I
I I
17-rasm.
P og‘o n a kon ishlari from ining tip la ri (turlari): a,d-flanga 
joylashgan boslii berk ochuvchi la him b o ‘yicha transport qaytm a 
harakatlanishiga asoslangan p o g ‘o n a ish fronti, b-m arkazga joylashgan 
boshi berk ochuvchi laliim b o ‘yicha transport qayta harakatiga 
asoslangan pog‘o na ish fronti, e - flanglarga joylashgan ochuvchi 
lahim lar b o ‘yicha b ir y o ‘nalishda transport harakatlanishiga asoslangan
po g 'o n a ish fronti.
62

---

Kesuvchi transheya o ‘tish jarayonida dastlabki ishchi gorizontal 
(pogkonalar) hosil qilinadi. Pog'onaning ish frontiga nisbatan 
ochuvchi transheyalar karyer m aydoni m arkazida yoki uning 
chekkalarida joylashgan bo ‘lishi m um kin (17-rasm).
O chiq kon ishlarini olib borishda. asosan ikki tipdagi kon 
lahimlari - kapital va kesuvchi transheyalardan foydalaniladi.
Yer yuziga yaqin. gorizontal va kichik qiyalikda joylashgan 
foydali qazilm a konlari kaiyer m aydoni, agar pog‘onalar soni 
uchtadan oshmasa tashqi transheyalar bilan ochiladi. Qiya va o ‘ta 
qiya kon yotqiziqlarini ochiq usulda qazib chiqarishda, aksariyat 
hollarda, karyer m aydoni ichki transheyalar orqali ochiladi.
Gorizontal konlarini ochiq usulda qazib olishda barcha ishchi 
gorizontlar bir y o ia ochiladi. Biroq qiya va o ‘ta qiya konlami qazib 
olishda karyer maydonini ochish ishlari karyer maydonidagi foydali 
qazilma zaxirasini batam om qazib olinguncha (karyerning ishlash 
m uddati davom ida) davom ettiriladi. Qiya va o ‘ta qiya kon 
yotqiziqlarini qazib olishda qirquvchi transheyalarning bir tom oni 
emas, balki liar ikkala yon tomonlari kengaytirib boriladi. Natijada 
qazish gorizontida m ashina uskunalarni bem alol joylashtirishni 
ta ’m inlaydigan m aydon hosil qilinadi. M uayyan kon ishlarida 
transheyalarni Ь аф о qilish turli usullarda amalga oshiriladi.