‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Nazorat uchun savollar
1. Karyer (razrez)larda qoplama jinslar ag‘darmalari hosil qalish 
usuUari, ag‘darma turlari va ularni qo‘llash sharoitlarini so‘ztob 
bering.
2. Qanday sharoitda tashqi va qanday sharoitda ichki va tashqi 
ag‘darmalar qo ‘llanadi?
3. Ag‘darm a hosil qilishda qanday texnik vositalardan foyda­
laniladi?
53

---

12-mavzu. Temiryo‘1 transportida qoilanadigan ag'darma hosil
qiluvchi texnika vositalari
Karyerda tem iryo‘1 qo ‘llanilganda qoplam a jinslarni ag‘dar- 
maga joylashtirish m exanik bir c h o ‘m ichli ekskavatorlar, drag­
laynlar va buldozerlar yordam ida am alga oshiriladi. Zam onaviy 
karyerlarda ekskavator bilan ag‘darm a hosil qilish yetakchi usul 
bo ‘lib, ag‘darm alarga joylashtiriladigan qoplam a jinslarning 85 - 
90 % ushbu usulga to ‘g ‘ri keladi.
Ag‘darmalarga joylashtiriladigan kon jinslari va ag‘darm a osti 
jin slarin in g fizik - texnik xossalariga k o ‘ra ekskavatorning 
ag‘darmadagi bajaradigan ishi ikki sxemada tashkil etinishi mumkin.
1. Agar ag‘darm aga joylashtiriladigan jinslar va ag‘darm a osti 
jinslari m ustahkam bo ‘lsa, qoplam a jinslarni bir vaqtda pastki va 
yuqori nim pog‘onalar ustiga joylashtiriladi. Ekskavator ag‘darm a 
kirmasi (заходкасини) to ‘ldirilgandan so ‘ng dastlabki o ‘rniga 
qaytib keladi va yangi kirmani toUdirishni boshlaydi.
2. Jin slar m ustahkam ligi yetarli b o ‘lm ag an sharoitlarda 
ekskavator oldga yurishda (alm ashish pu n k tid an tupik to m o n
yurishda) jinslar faqat pastki nim qavat ustiga, orqaga qaytishda 
esa yuqori nimqavat ustiga ckskavatsiya qilinadi. U shbu sxemada 
ekskavatorning salt yurishi yo ‘q b o ‘lib, unum dorligi yuqori 
boNishiga erishiladi.
Ag‘darmadagi temiryo‘1 surilish qadami ekskavatorning chiziqli 
o ‘lchamlariga bogMiq.
Ag‘darm a tupiklarining kon - transport uskunalaridan samarali 
foydalanishni ta'm inlaydigan optim al uzunligi texnik - iqtisodiy 
hisoblashlar asosida aniqlanadi va 1500 - 2000 m ni tashkil etadi.
Ag‘darm a pog'onasi balandligi ha, tem iryo‘1 surilish qadam i 
va ag‘darm a tupiki uzunligi La.t ag'darm aning asosiy parametrlari 
hisoblanadi. Ag‘darmaning belgilangan paramctrlarida uning boshqa 
parametrlari quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi:
- tem iryo‘lning ikki surilishi orasida (surilish qadam ida) tupik 
qabul qilish qobiliyati;
54

---

- tem iryo‘1 ikki surilishi orasida ag‘darm a tupiki ishlash 
davomiyligi;
- tupikning sutkadagi ishlash vaqti;
- lokomotivosostavlanning ag‘daimada almashishi davomiyligi;
- lokomotivosostavlarining yukni bo ‘shatish davomiyligi
- alm ashish punktidan ag‘darm a tupigi o ‘rtasigacha b o ‘lgan 
masofa;
- lokom otivosostavning ag ‘darm a yo‘llarida harakatlanishi 
o ‘rtacha tezligi;
- tem iryo‘1 aloqasi davomiyligi;
- sostavdagi dum pkarlar soni;
- bitta dum pkarning bo'shatish davomiyligi.
Ag‘darm a tupigining to ‘htovsiz va sam arali ishlashi uning 
muayyan transport sharoitidagi qoplama jinslarni qabul qilish qobi­
liyati bilan ekskavatorning unum dorligi o ‘zaro teng b o ‘g ‘landi. 
Lokomotivosostavlar almashish davomiyligi asosida (ta) almashish 
p u n k tin i jo y la s h tiris h o ‘rn in i a n iq la sh m u m k in b o ‘lad i. 
Shuningdek, lokom otivosostavlar alm ashish davomiyligi b o ‘yi- 
cha ekskavator c h o ‘m iehining talab etiladigan sig‘im i ham
aniqlanadi. Ag‘darm a ht)sil qilish texnologiyasi b o ‘yicha 10-15 m 
dan 20-40 m gacha balandlikka ega b o ‘lgan ag‘darm a pog‘onasi 
(H a) balandligi h, va h2 ga teng ikkita nim pog‘onaga ajratiladi. 
Ekskavator pastki nim pog‘onaning ustki m aydonida tem iryo‘1 
joylashtirilgan ustki nim pog‘ona m aydonidan 4-7 m pastroqda 
turadi. Q oplam a jinslar uzunligi 1 = 20-25 m , chuqurligi h 3 =
0 .8 -1 ,0 m va hajm i 200-300 m 3 b o ‘lgan qabul xandaqqa 
d um pkarlardan to ‘kiladi. T o ‘kilgan jinslarni ekskavator uch 
y o ‘nalishda (old i. yo n va orq a) yu qo ri n im p o g ‘o n a ustki 
maydoniga qayta yuklaydi (15-rasm).
Buldozer bilan ag‘darm a hosil qilish toretsli (k o ‘ndalang), 
b o ‘ylam a (frontal) va aralash sxem alarda am alga oshiriladi. 
K o‘ndalang sxemada buldozer jinslarni diagonal yo‘nalishda hara- 
katlanib ag‘darm aga joylashtiradi. Bunda jinsni to ‘kish fronti 
uzunligi lokom otivosostav uzunligiga teng yoki undan ham
uzunroq b o ‘lishi mum kin. Frontal (bo‘ylama) sxemada buldozer
55

---

P 
15-rasm.
M exanik cho‘michii
ekskavator bilan ag‘darm a 
hosil qilish sxemasi. Rq, R yn- 
ekskavatom ing qazish va 
yuklash radiusi, m.
jinslarni ag'darm a frontiga lik 
y o ‘n a lis h d a (e n g q is q a
m a s o fa b o ‘y ic h a ) s u rib
a g ‘d a rm a g a jo y la sh tira d i. 
A ralash sx em ad a k am id a 
ikkita buldozer ishlaydi.
Ulardan biri vagonlardan 
t o ‘k ilg a n j i n s u y u m in i 
buriladigan pich o g ‘i bilan 
ag‘darm a pog‘onasi qirrasiga 
yaqin joygacha surib beradi, 
ik k in c h is i e sa , jin s la r n i 
b u r ilm a y d ig a n p i c h o g ‘i 
(lemexi) bilan ix>g‘ona qiyalik 
tekisligiga joylashtiradi. U shbu sxema yuqori unum dorlikka ega 
b o ‘lib, qoplam a jinslarni pastki nim pog‘onaga joylashtirishda 
qollaniladi.
Kon jinslarini ag‘darmaga avtomobil transporti bilan tashilsa 
ag‘darm a hosil qiluvchi m exanizm sifatida D E T -250, T -330 va 
T-500 rusum li traktorlar bazasida yaratilgan buldozerlardan 
foydalaniladi (16-rasm).
K on jinslarining xususiyatlari lentali transport talablariga mos 
kelsa, u holda ag‘darm a hosil qiluvchi m exanizm sifatida lentali 
konveyerlardan foydalaniladi. Bunda lentali konveyer asosida 
maxsus ishlab chiqarilgan JIH -225/200 rusumli konsolli ag‘darma 
htxsil qiluvchi mashina va transport-ag‘d anna ko‘prigi kabi texnik 
vositalar qo ‘llanadi.
56

---

16-rasm.
T e m iry o i transporti qo‘llanganda buldozer bilan ag‘darm a
hosil qilishning texnologik sxemalari: a - toretsli (ko‘ndalang); b - 
b o ‘ylam a (frontal); d - aralash.