‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

Sharq mutafakkirlari va G ‘arh pcdagoglari jamiyatda pedagoglik
kasbining tutgan o ‘rni haqida. 
Jamiyat to m o n id an
0
‘qituvchi shaxsiga 
q o ‘yilayotgan talablar o ‘z davrida Sharq mutafakkirlari ham da G ‘arb 
m a ’rifatparvarlarining asarlarida o ‘z aksini topgan.
M uham m ad al-Xorazmiy, Abu N asr Forobiy hamda Abu Rayhon 
Beruniylar o ‘qjtuvchining ma ’naviv-axloqiv jihatdan yetuk boMishlariga 
alohida ahamiyat qaratadilar. Ularning Tfkrlaricha, yaxshi 
0
‘qituvchi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boshqalardan bir jihati bilan farq qiladi, ya’ni, u o ‘zi ega boMgan 
bilimlarni yoshlarga beminnat o ‘rgatadi, har bir ishda ularga nam una 
bo ‘la oladi.
Abu Ali ibn Sino o ‘z asarlarida 
0
‘qituvchi bolalarga ta’lim berishdek 
mas’uliyatli burchni bajarishi zarurligini uqtirar ekan, ularga faoliyatda 
muvaffaqiyatga erishish garovi boMgan quyidagi tavsiyalarni beradi:
1) bolalar bilan m uom alada bosiq, jiddiy boMish;
2) berilayotgan bilimning talabalar tom on id an o ‘zlashtirilishiga 
e ’tiborni qaratish;
3) t a ’limda turli shakl va metodlardan foydalanish;
4) ta la b an in g xo tira si, bilim larni egallash qobiliyati, shaxsiy 
xususiyatlarini bilishi;
5) fanga qiziqtira olishi;
6) berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi;
7) bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga 
mos ravislida berish;
8) har bir so‘zning bolalar hissiyotini uyg'otish darajasida boMishiga
erishish1.
Alisher Navoiy o ‘z davrining ayrim maktabdorlari ega boMgan 
sifatlar, xususan, qattiqqoMlik, ta ’magirlik va johilliklarni qoralar ekan, 
o ‘qituvchining m a ’naviy qiyofasiga nisbatan jiddiy talablarni q o ‘yadi. 
Xususan, «mudarris kerakki, g‘arazi mansab boMmasa va bilmas ilmni 
aytishga urinmasa, m anm anlik uchun dars berishga havas ko‘rgazmasa 
va olgMrlik uchun g a p -so ‘z va g‘avg‘o yurgizmasa, nodonlikdan sallasi 
katta va pechi uzun boMmasa, gerdayish uchun madrasa ayvoni boshi 
unga o ‘rin boMmasa. ... Yaramasliklardan q o ‘rqsa va nopoklikdan 
qochsa, nainki, o ‘zini olim bilib, necha nodonga turli xil fisq ishlarni 
m umkin, balki halol qilsa, qilmas ishlarni qilmoq uchun sodir boMsa 
va qilar ishlarni qilmaslik unga qoida va odat boMib qolsa. Bu mudarris 
emasdir, yomon o datni tarqatuvchidir»2.
Ayni o'rinda o'qituvchi mehnatining niashaqqatli ekanligini ta ’kidlab 
o ‘tadi: «Uning ishi odam qoMidan kelmas, odam emas, balki dev ham 
qila bilmas. Bir kuchli kishi bir yosh bolani saqlashga ojizlik qilardi, u 
esa bir to'da bolaga ilm va adab o ‘rgatadi, ko‘rkim bunga nima yetsin.
1 Rahimov S. Abu Ali ibn Sino, T a’lim va tarbiya haqida. — Toshkent, O 'qituvchi, 1967. 
— 75-bet.
•’ AlisherNavoiy. M ahbub ul-qulub. Asarlar. O 'n besh tomlik. 13 tom. — Toshkent, Badiiy 
adabiyot nashriyoti, 1966. —189-190-betlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunisi ham borki, 
11
t o ‘dada fahm-farosati ozlar boMadi, unday 
kishiga yuzlarcha mashaqqat keisa qanday boMadi. H ar qanday boMsa 
ham, yosh bolalarga lining haqqi ko‘pdir. Agar shogird podshohlikka 
erishsa ham unga (muallimga) qulluq qilsa arziydi.
Haq yo ‘lida kirn senga bir h a r f о ‘qitmish ranj ila,
Aylamak bo ‘Imas ado oiling haqin y u z ganj ila»'.
M ashhur pedagog Abdulla Avloniy ham o ‘z asarlarida 
0
‘qituvchi 
shaxsi va uning faoliyati borasidagi qarashlarni ifodalashga alohida o ‘rin 
beradi. Allomaning qayd etishicha, bolaning sogMom boMib o ‘sishida 
ota-onalar o ‘ziga xos rol o ‘ynasalar, uning fikriy jihatdan taraqqiy 
etishida o ‘qituvchining o ‘rni beqiyos ekanligini t a ’kidlaydi. Xususan, 
b o la la rn in g a qliy q o b iliy a tla r in i s h a k ll a n ti r i s h m u a l l i m l a r n i n g
«diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan m uqaddas bir vazifa» 
ekanligini t a ’kidlab, «fikrning quvvati, ziynati, kengligi, m uallim ning 
tarbiyasiga bogMiqdur»2, — deydi.
Y an A m o s K o m e n s k iy o ‘z d a v r i d a o ‘q i t u v c h i n i n g b o l a
dunyoqarashini rivojlantirishdagi roliga katta baho berib, o ‘qituvchilik 
«yer yuzidagi har qanday kasbdan k o ‘ra yuqoriroq turadigan ju d a faxrli 
kasb» ekanligini t a ’kidlaydi. M u a llifn in g fikricha, p e d a g o g o ‘z 
burchlarini c h u q u r anglay olishi h a m d a o ‘z q a d r-q im m a tin i toMa 
baholay bilishi zarur. Ya.A.Komenskiy o ‘qituvchi obrazini tasvirlar ekan, 
uning shaxsida quyidagi fazilatlarning nam oyon boMishi m aqsadga 
muvofiqligiga urg‘u beradi: vijdonli, ishchan, sabotli, axloqli, o ‘z ishini 
sevuvchi, o'quvchilarga otalaridek m uom ala qiluvchi, ularda bilimga 
havas uyg‘otuvchi, o'quvchilarni o ‘z ortidan ergashtiruvchi va diniy 
e ’tiqod.
K.D.Ushinskiy 
0
‘qituvchi m a ’naviyati va kasbiy faoliyatiga yuqori 
baho beradi ham da ularning kasbiy m alakalarini doim iy ravishda 
takomiJlashtirib borish maqsadga muvofiq ekanligi t o ‘g ‘risidagi fikrni 
ilgari suradi. Mazkur g‘oyaning ijtimoiy ahamiyatini tasdiqlovchi tizim
— o ‘qituvchilarni tayyorlovchi tizimni ilk b or asoslaydi.