‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

,Jlfa ’naviya t insonning, xalqning, jam iyatning, davlatning kuch-
qudratidir. U y o ‘q jo y d a hech qachon b a x t-sa o d a t b c ‘lm a y d i“.
„Taraqqiyot taqdirini т а ’naviy yetu k odam lar h al qiladi 
,A gar
iqtisodiy о ‘sish, taraqqiyot — jam iya tn in g tanasi bo ‘Isa, та ’n aviyat
uning ruhi, a q li va j o n i d i r “,
deb ja m iy a t m a ’naviy h ay o tin i 
rivojlantirishga alohida aham iyat berdilar.
3- §. Ijtimoiy munosabatlar, ularning turlari va shakllari
Y uqorida aytib o ‘tilganidek, jam iyat — insonlam ing o ‘zaro 
ijtim oiy aloqalari, b o g ‘lanishlari, m unosabatlari natijasida yuz 
beradigan ijtim oiy faoliyatlari m ajm uyidir. Ijtim oiy faoliyat esa 
jam iyat m oddiy va m a ’naviy hayoti b arch a jih atlarining q aro r
166

---

topishi, mavjudligi va rivojlanishining asosidir. 
Ijtimoiy faoliyat
deyilganda, jamiyatni tashkil qiluvchi kishilarning moddiy va
ma’naviy ne’matlarni, ularning o ‘zlarini yuzaga keltirish, jamiyat
a ’zolarini tarbiyalash, o ‘qitish, jismonan va ruhan kamolotga
yetkazish, jamiyatning moddiy va ma’naviy hayotini takror hosil
qilish, takomillashtirish va rivojlantirishga qaratilgan nazariy va
amaliy xatti-harakatlari tushuniladi. 
Ijtim oiy faoliyatlarsiz ja m i­
yatning m oddiy va m a’naviy hayoti, ulardagi rang-barang tom onlar 
va jihatlarn i ta sa w u r qilib b o im a y d i.
Jam iyatdagi ijtim oiy faoliyatlar tarkibini iqtisodiy, siyosiy, 
huquqiy, axloqiy, diniy, ilm iy, badiiy va h okazo y o ‘nalish lar 
tashkil qiladi. Ijtim oiy faoliyatlar jam iyat a ’zolarining shaxsiy va 
ijtim oiy ehtiyojlarini qondirish, u lar m anfaatlariga xizm at qilish 
maqsadida amalga oshiriladi.
Ehtiyojlar va m anfaatlar bunda ijtimoiy faoliyatlam i harakatga 
keltiruvchi kuch, jam iyatn ing m oddiy va m a ’naviy hayotining 
ta y a n c h i b o ‘lib x iz m a t q ila d i. U la rd a ja m iy a t a ’z o la rin in g
qiziqishlari, maqsadlari, rag'batlari, xohish va irodalari o ‘z ifodasini 
topadi. Bu ehtiyojlar va m anfaatlar, o ‘z tabiatlariga k o ‘ra, m oddiy 
yoki m a ’naviy b o ‘lib, doim o jam iyat a ’zolarining niyatlarida aks 
etib, ular anglanib olingach , k ish ilar ijtim oiy faoliyatlarining 
qonuniyatlari sifatida nam oyon b o ‘ladi.
Ijtim oiy ehtiyojlar va m anfaatlar jam iyat a ’zolarining m ehnat 
jarayonida, ijtimoiy ishlab chiqarishlarga qatnashbhlarida, ularning 
o ‘zaro bir-birlari bilan m unosabatlarida, jam iy at ishlariga faol 
aralashuvida paydo b o ‘ladi, jam iyatn in g rivojlanib borishi bilan 
o ‘zgarib, rivojlanib 
boradi. Ijtim oiy eh tiyojlar va m an faatlar 
qondirilib borishi kerak, aks holda, jam iyatda nosog‘lom , ziddiyatli 
vaziyatlar vujudga kelishi mum kin. Jam iyat ehtiyojlari va manfaatlari 
ishlab chiqarish oldiga doim o m uayyan vazifalam i q o ‘yadi, ularni 
am alga oshirish u ch u n m a ’lum sh art-sh a ro it tu g ‘dirib beradi. 
Ijtim oiy ehtiyojlarsiz va m anfaatlarsiz jam iyat ishlab chiqarishi 
amalga oshmaydi.
Jam iyatda kishilar o ‘z ehtiyojlari va m anfaatlari uch u n m ehnat 
qilishlari, m e h n at qu ro llarin i yasashlari, m o dd iy va m a ’naviy 
n e’m atlarni yaratishlari kerak. Ayni shu jarayonda o ‘z qobiliyatlarini 
ishga solish, ehtiyojlarini qondirish va m anfaatlarini him oya qilish 
asosida insonning m ohiyati ijtim oiy m azm un kasb etadi. U larning 
bu ja ra y o n d a yuzaga keladigan m e h n at m alakalari, bilim lari, 
fikrlari, qarashlari, iroda va ruhiy holatlari jam iyatda yuz beradigan
167

---

ijtim oiy m unosabatlar natijasida paydo bo'ladi. Xuddi shu ijtim oiy 
m u n o sab atlar bizga ja m iy a tn in g m o h iy atin i t o ‘g ‘ri tu sh u n ish
im konini beradi. Bu ijtim oiy m unosabatlar jam iyat a ’zolarining 
o ‘zaro bir-birlari bilan b o ‘ladigan m unosabatlardan boshqa narsa 
em as. Jam iyat esa, aslida, jam iyat a ’zolarining o ‘zaro ijtim oiy 
ongli m unosabatlarda b o ‘lishidir.
Jam iyat ijtim oiy m unosabatlardan tashqari b o ‘lm aganidek, 
ijtimoiy m unosabatlar ham jam iyatdan tashqarida bo ‘lishi m um kin 
emas. Ijtim oiy m unosabatlardan tashqari, alohida olingan jam iyat 
o ‘zining m ohiyatini y o ‘qotadi, bunday jam iyat hech bir realligi 
boMmagan, quruq abstraksiyadan iborat oddiy so‘z b o ‘lib qoladi. 
B inobarin, jam iyatning nim a ekanligini, uning m ohiyatini to ‘g ‘ri 
tu sh u n ib olish u ch u n ijtim oiy m u n o sab atlar n im a ekanligini, 
ularn ing qand ay tu rlari va shakllari borligini, u la r o ‘rtasidagi 
bog‘lanish va aloqalarni o ‘rganish lozim.
Ijtim o iy m u n o s a b a tla rn i, d astlab , m o d d iy va m a ’naviy- 
m afkuraviy m unosabatlarga bo 'lish m um kin.
■M oddiy ijtim oiy m u n o sabatlar xilm a-xil b o ‘lib, ularning eng 
asosiysi — moddiy ishlab chiqarish munosabatlaridir. M oddiy ishlab 
c h iq a ris h m u n o s a b a tla rin in g
x a ra k te ri ish la b c h iq a ru v c h i 
kuchlam ing rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi. M oddiy ishlab 
chiqarish m u n o sab atlarin in g
negizini iqtisodiy m u n o sab atlar 
tashkil etadi)
Siyosiy, h u q u q iy , axloq iy , d in iy , e stetik , b ad iiy , ilm iy, 
mafkuraviy m un osabatlar m oddiy ijtim oiy m u n o sabatlar asosida 
yuzaga keladigan m a’naviy-g‘oyaviy munosabatlardir. M oddiy ishlab 
chiqarish, iqtisodiy m un o sab atlar m ajm uasi jam iyatning