1816-yillar) ja h o n tarixiy jaray o n in in g m a ’lum bir bosqichini
ifodalash uchu n ishlatgan b o ‘lsa, fransuz m a ’rifatparvarlari
aql-
idrokva adolatga
asoslangan jamiyat, degan m a’noda ishlatgan edilar.
A yrim o lim la r un i m a d a n iy atn in g , b a ’zan faqat m o d d iy
m adaniyatning sinonim i sifatida ishlatgan b o ‘lsalar-da, nem is
faylasufi
O.Shpengler
aksincha, uni m adaniyatning halok b o ‘lish
ja ra y o n i, b o sq ichini x arak terlash u c h u n , ingliz sotsiologi va
tarixchisi
A.Toynbi
esa, o ‘ziga xos va nisbatan yopiq b o ‘lgan
jam iyatlarni ifodalash uchu n ishlatdi. S huni ta ’kidlash kerakki,
,,sivilizatsiya“ tushunchasining m azm uni va hajm ini belgilashda
turfa, xilma-xillik hanuzgacha mavjud ekanligini qayd etm oq lozim.
Bu tu sh u n ch an i: 1) ijtim oiy rivojlanishning y o w o y ilik va
varvarlikdan keyin keladigan bo sq ich in i; 2) u m u m a n , kishilik
jam iy ati rivojlanishining m a ’lum bir bosqichini (m asalan, neolit,
kapitalistik, yoki hozirgi zam o n sivilizatsiyasi); 3) m a ’lum bir
ijtim oiy-iqtisodiy formatsiyani (m asalan, quldorlik yoki kapitalistik
sivilizatsiyalar); 4) geografik jih a td a n farq lan uv chi birliklarni
(O siyo yoki Y aqin S harq sivilizatsiyasi); 5) din iy m ansubligi
bilan farqlanuvchi m adan iy birlik larni (xristian yoki islom sivili
zatsiyasi); 6) kelib chiqishi va p la n e ta r m ansubligiga k o ‘ra ajra-
tiluvchi birliklarni (m asalan, yer sivilizatsiyasi va y erd an tashqari
sivilizatsiyalar); 7) etnik mansubligiga k o ‘ra farqlanuvchi ijtim oiy-
m a d an iy b irlik larn i (m asalan , arab yoki h in d sivilizatsiyasi);
8) m akon va zam onda cheklangan jam iyatlarni (m asalan, Qadimgi
M isr yoki V avilon sivilizatsiyasi) va shu kabi m a ’n o larn i ifoda
lash u c h u n q o ‘llanib kelinayotganligiga h am k o ‘p m a rta duch
kelganm iz.
Sivilizatsiya m azm un in i belgilashdagi b u n d ay y on dashuv-
larning barchasiga bitta um um iylik xos — u lar tarixiy jarayondagi
m a’lum o ‘ziga xosliklarni ifodalab kelm oqda.
H ar qanday ilmiy tu sh u n ch a, m a ’lum m azm u nn i ifodalagan
holda, m uayyan ijtim oiy hodisa, jarayo nn i tushuntirishga xizm at
qilm og'i, dem akki m etodologik aham iyatga ega b o ‘lm og‘i lozim .
A ynan shu nuqtayi nazardan kelib chiqadigan b o ‘lsak, „sivili
zatsiy a" tu s h u n c h a s in i y u q o rid ag i m a ’n o la rd a ish la tish n in g
ham m asi ham to ‘g ‘ri emasligiga ish onch hosil qilish m um kin.
Dostları ilə paylaş: 
