Z. Z. Miryusupov, J. X. Djumanov

 
6.2.4.
Transport sathining
asosiy vazifasi
va uning
protokollari 
Transport sathining 
asosiy vazifasi
– amaliy jarayonlar (rus tilida - 
прикладные процессы) o„rtasida ma‟lumotlarni uzatish vazifasi 
hisoblanadi. Transport sathida ikkita UDP va TCP protokollari mavjud. 
Ular ko„pgina o„xshash jihatlarga ega. Ikkala protokol ham ulardan 
yuqorida joylashgan amaliy sath bilan interfeysni ta‟minlab beradi. 
Ya‟ni ular xost kompyuterning kirish interfeysiga kelgan ma‟lumotlarni, 
ushbu ma‟lumotlar uzatilishi kerak bo„lgan mos ilovaga (FTP, TFTP 
Telnet, SMTP yoki HTTP protokollarining biriga) etkazib beradi. UDP 
va TCP protokollari bu vazifani bajarish davomida “port” va “soket” 
konsepsiyasidan foydalanadi. Ushbu protokollar transport sathidan 

---

135 
pastda joylashgan tarmoq sathining IP-paketlariga o„zlarining PDU-
larini joylashtirish bilan, bu sathlar o„rtasida interfeysni ta‟minlab 
beradilar. UDP va TCP protokollari, amaliy sath protokollari hisoblangan - 
FTP, TFTP Telnet, SMTP, HTTP, ... protokollari kabi xostlarda o„rnatilgan 
bo„ladi. 
Turli amaliy xizmatlar - FTP,
T
FTP,
Telnet,
SMTP, HTTP, ... lardan 
kelib tushadigan ma‟lumotlarni qabul qilib olish muolajasi – 
multiplekslash
deb ataladi. Aksincha tarmoq sathi orqali kelib tushgan paketlarni UDP va 
TCP protokollari orqali amaliy sath xizmatlariga taqsimlash esa – 
demultiplekslash
deb ataladi (6.7-rasm). 
Ushbu jarayonlarni amalga oshirishda – 
portlar
tushunchasidan 
foydalaniladi. Amaliy sathning keng tarqalgan har bir xizmati o„zining 
portiga ega FTP - 
21
, DNS - 
53
,
Telnet - 
33
va xokazo. Kompyuterdan 
chiqib ketayotgan va kompyuterga kelayotgan ma’lumotlar ana shu 
portlar orqali o‘tadi. Portlarning raqamlari 0 dan 1023 gacha bo‘lishi 
mumkin. 
6.7-rasm. Transport sathida ma‟lumotlarni mulplekslash va 
demultiplekslash. 
UDP protokoli
. UDP protokoli deytagrammali protokol bo„lib, u 
xizmat ko„rsatishni imkon darajasida amalga oshiradi, ya‟ni o„z 
xabarlarini etib borishiga kafolat bermaydi. UDP protokoli IP-
deytagrammali protokolning ma‟lumotlarni ishonchli etkazib bera 
olmaslik imkoniyatini, to„g„irlay olmaydi. 

---

136 
UDP protokolining ma‟lumotlar birligi, UDP-deytagramma yoki 
foydalanuvchining deytagrammasi deb ataladi. Har bir deytagramma 
maxsus foydalanuvchiga tegishli bo„lgan alohida xabarni etkazib beradi. 
6.8-rasmda UDP protokoli deytagrammasini shakllantirish ko„rsatilgan. 
UDP sarlavhasi to„rtta ikki baytli maydonlardan iborat. Ularda ma‟lumot 
jo„natuvchi 
va 
qabul 
qiluvchilar 
portlarining 
raqamlari, 
deytagrammaning uzunligi va nazorat summasi joylashtirilgan bo„ladi. 
Quyida UDP deytagrammasi sarlavhasiga misol keltirilgan:
Ushbu sarlavhada UDP deytagramma 132 bayt uzunlikdagi, DNS-server 
xabaridan iborat ekanligini ko„rish mumkin. Ma‟lumot uzatuvchining 
port raqami o„n oltilik sistemasida 35 ga teng, uni o„nlik sistemasiga 
o„tkazsak 53 ga, ya‟ni DNS-server portining standart raqamiga teng 
bo„ladi.
6.8-rasm.
UDP protokoli deytagrammasini shakllantirish.

---

137 
UDP deytagramma sarlavhasining oddiyligi, UDP protokolining 
uncha murakkab emasligidan dalolat beradi. Haqiqatdan ham ushbu 
protokolning vazifasi, tarmoq va amaliy sathlar o„rtasida ma‟lumotlarni 
multiplekslash va demultiplekslashdan iboratdir. 
TCP segmentining formati
. 
TCP protokoliga undan yuqorida 
joylashgan protokollardan kelib tushadigan axborot, TCP protokoli 
tomonidan 
strukturalanmagan baytlar oqimi
sifatida qaraladi. Kelib 
tushayotgan ma‟lumotlar TCP vositalari yordamida buferlanadi, ya‟ni 
oraliq xotiraga vaqtincha yozib qo„yiladi. Tarmoq sathiga uzatilishi 
kerak bo„lgan - 
segment
deb ataladigan va sarlavha bilan ta‟minlangan, 
uzluksiz ma‟lumotlar ketma-ketligi, oraliq xotiradan (buferdan) kesib 
olinadi (6.9-rasm).
6.9-rasm. Baytlar oqimidan TCP segmentni shakllantirish. 

---

138 
TCP-segmentining sarlavhasi, UDP deytagrammaning sarlavhasiga 
nisbatan, ancha ko„p maydonlardan (qismlardan) tashkil topgan. Bu 
holat TCP-protokoli imkoniyatlarining ancha keng ekanligini anglatadi. 
TSR-segmentining 
sarlavhasiga 
tegishli 
bo„lgan maydonlarning 
asosiylari quyidagilardan iboratdir: 
1.Ma‟lumot yuboruvchining porti (
source port
) – ushbu raqam 2 
baytni egallaydi va jo„natuvchi-jarayon qaysi ekanligini bildiradi.
2.Ma‟lumot qabul qiluvchining porti (
destination port
) – ushbu raqam 
2 baytni egallaydi va qabul qiluvchi-jarayon qaysi ekanligini bildiradi. 
3.Ketma-ket keladigan raqam (
sequence number
) – uzunligi 4 bayt, 
ushbu raqam, segmentdagi ma‟lumotlarning birinchi bayti raqamini 
ko„rsatadi, ya‟ni sarlavha tugagan joyga to„g„ri keladigan bayt raqamini. 
4. Tasdiqlangan raqam (
acknowledgement number
) – uzunligi 4 bayt.
5.Sarlavxaning uzunligi (
hlen
) - uzunligi 4 bayt. 
6.Zahira maydoni (
reserved
) - uzunligi 6 bit.