‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

12.4.Motivatsiya tushunchasi va evolutsiyasi
Motivatsiya 
— bu o ‘zini va boshqalam i shaxsiy yoki 
tash k ilo t m aqsadlariga erishish uchun faoliyat y u ritish g a y o ‘naltirish
216

---

jarayoni. R uscha-o‘zbekcha lu g ‘atda m otivatsiya tushunchasi 
biror ish yoki harakatning yuzaga kelishiga sababchi boMgan 
m otivlar, dalillar, isbotlar, bahonalar, vajlar yoki sabablar m ajm u i 
m a’nosida talqin etiladi.1 Bu tushuncha bevosita inson om ili b ila n
cham barchas b og ‘liqdir. Shu nuqtai nazardan: 
Motivlashtirish
— bu ruhiy omil bo‘lib, shaxs faolligining manbai, sababi, 
dalili va har xil turli ehtimollaridir. U xodim larni jo n li m eh n a t 
faoliyatiga ra g ‘batlantiruvchi kuchli vositadir. Boshqacha aytganda, 
m otivlashtirish — kishilar faoliyatini ruhiy y o ‘llar bilan m aqsadg a 
muvofiq y o ‘naltirishdir. U m uayyan ehtiyojni qondirish b ilan
bog‘liq. ehtiyoj esa sabablarda nam oyon b o ‘ladi.
Inson tirik jo n sifatida ovqat yeish, uxlash, dam olib o ‘z 
kuchini tiklash, o ‘zini issiq-sovuqdan asrash ehtiyojlariga ega. 
M azkur ehtiyojlar moddiy, ya’ni kiyim -kechak, oziq-ovqat, tu ra rjo y
va boshqalar shaklida ifoda etiladi. Insonning moddiy ehtiyojlari 
bilan birga ijtim oiy ehtiyojlari ham borki, bularga bilim olish , 
m adaniy saviyasini oshirish, m alaka, m ahoratga ega b o ‘lish va 
sog‘lom hayot kechirib, uzoq um r k o ‘rish kiradi. Aytilgan eh tiy o jlar 
m oddiy shaklga ega b o ‘lmagan h a r xil xizm atlar k o ‘rsatish o rq ali 
qondiriladi. Umuman: ehtiyoj odam larni harakatga intiltiruvchi, 
q o ‘z g ‘atuvchi motivdir.
«Ehtiyoj» tushunchasi m ohiyatini 
ochish uchun m ay l 
tushunchasini keltirish zarur. Inson ju d a k o ‘p narsalarga e g a
bo‘lishga m oyil b o ‘ladi. Boshqacha qilib, m aylni xohish, istak k abi 
ifodalash m um kin. Am m o kishilar m ayllariga ayni vaqtda e rish a
olm asliklarini o ‘zlari ham yaxshi bilishadi. Shunday qilib, eh tiy o jlar
— insonga ayni dam da fiziologik va psixologik jihatdan n im anin gd ir 
yetishm asligidir. Mazmunli m otivatsiya nazariyasi um um insoniy 
ehtiyojlarni turkum lashga harakat qildi, am m o shuni aytish k erak k i, 
barcha ehtiyojlarni aniq turkum lash m um kin emas.
Hozirgi kunda ko‘pgina psix o lo g lar ikki xil eh tiy o jlar 
turkum i m avjudligini tan olishgan. B ular birlam chi va ikkilam chi 
ehtiyojlar. Birlam chi ehtiyojlar o ‘z tabiatiga k o ‘ra fiziologik va
1 R u sc h a -o 'z b e k c h a lu g ‘at. Т., « O 'z F A nash riy o ti» , 1953, 111-bet.
217

---

tu g ‘m a boMadi, ikkilam chi ehtiyojlar tabiatiga k o ‘ra psixologik 
boMadi. Birlam chi ehtiyojlar genetik o ‘tuvchan boMadi, ikkilamchi 
ehtiyojlar yillar davom ida vujudga keladi. ehtiyojni kuzatish va 
oMchashning im koniyati y o ‘q. Uning mavjudligini faqatgina inson 
xatti-harakatidan aniqlash mumkin. Psixologlar, insonni kuzatib 
shuni aniqladilarki, ehtiyojlar xatti-harakatga m otiv boMib xizm at 
qiladi. Inson biron-bir n arsaga ehtiyoj sezsa, u ehtiyojni qondirishga 
intiladi.