‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

(7 .7-chizm a).
7 .7 -ch izm a. M e n e jm e n tn in g m a tritsa v iy tuzilm asi.
Bu tuzilm aning o ‘ziga xos afzalliklari va ayrim kam chiliklari 
m avjud. 
Afzalliklari:
boshqarish jarayonidagi gorizontal aloqalarning 
uzunligini keskin qisqartiradi va tartibga soladi; qarorlar qabul 
qilishni tezlashtiradi va ularning m azm uni ham da natijalari uchun 
m as’uliyatni oshiradi; korxonaning ichki va tashqi sharoitlariga 
ta ’sir etuvchi om illam ing o ‘zgarishiga tezda k o ‘nikma hosil qiladi va 
shunga m uvofiq ravishda amal qiladi; chiziqli b o ‘ysunish vositasida 
boMim ichida byurokratiyaga boMgan m oyillikni bir qadar so‘ndiradi 
va hokazo.
118

---

Kamchiliklari:
tuzilm aning m urakkabligi va boshqaruv organlarin- 
ing real vakolatga ega emasliklari.
Xoldingli tuzilma.
Har xil tashkilotlar tarm oqlar bo‘yicha 
guruhlarga, y a’ni xoldinglarga birlashadilar. X oldingli tuzilm ada 
katta kapitalni jam lash va asosiy m uam m olarni hal etishda moliyani 
konsentratsiyalash imkonini beradi. Xolding do irasida ixtisoslashish 
va aniq turdagi m ahsulot ishlab chiqarishga m oslashish prinsipi atnal 
qiladi, bu esa xoldingda raqobat muhitini kam aytiradi.
Har qanday struktura uchun yuqori rahbariyat tushunchasi 
bir xil, unga quyidagilar xos: tashkilotning birinchi rahbari, uning 
muovini va bosh b o ‘lim larining rahbarlari. B irinchi rahbar va uning 
m uovinlari ko'p in ch a 
yuqori rahbariyat komandasi
deb ataladi. 
Bosh b o ‘lim rahbarlari va birinchi rahbam ing m uovinlari asosiy 
personal kom andasiga kiradi. Birinchi rahbar yuqori rahbariyat 
kom andasi boMadi.
Aytilgan har bir p o g ‘onaning tuzilm aviy tashkil etilishi turli 
xil omillardan bogMiq:
•birinchi rahbam ing boshqarish uslubi;
•boshqaruv tashkiliy tuzilm asining turi;
•asosiy personal kom andasi a ’zolarining shaxsiy va professional 
xususiyatlari.
Birinchi rahbar qanchalik m alakali boMsa, shunchalik u 
m alakali m uovinlarni taniaydi. Asosiy personal kom andasining 
faollik darajasi strategik muhim boMgan qaro rlam i qabul qilishda 
qatnashishiga bogMiq yoki bu birinchi rah bam ing asosiy personal 
kom andasiga o ‘z vakolatining qancha qism ini ajratganiga va 
guruhdagi odam larning o ‘z m aqsadlarini tash k ilot m aqsadlari bilan 
bogMashlariga asoslanadi. Bu turdagi jaray o n birinchi rahbam ing 
kollegial usulda boshqarishiga xosdir. A gar birinchi rahbar avtoritar 
uslubda boshqarsa, unda asosiy m uam m olarni faqat o ‘zi hal qiladi 
va hattoki boshqa guruhdagilarga ham axborot berib o ‘tirmaydi.
M enejm entning tashkiliy tuzilm alari to ‘g ‘risida yakuniy xulo- 
sa chiqarish uchun quyidagilarga alohida e ’tib o r berilishi lozim deb 
hisoblaymiz. M enejm entning k o ‘rib chiqilgan tashkiliy tuzilmalari-
119

---

dan birortasini ham rasm iy tuzilm a deb boMmaydi. Shuning uchun 
har bir ko rx o n a (firma) o ‘z oldidagi m aqsad va iqtisodiy m uhitning 
o ‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, o ‘z talablarini yuqori dara- 
jad a qondiradigan tashkiliy tuzilm a turini o ‘zi tanlashi kerak.
G ‘arb adabiyotlarida «tuzilm ani takom illashtirish» iborasi 
um um an q o ‘llanilm aydi. Uning o ‘m iga:
•«tuzilm aga o ‘zgartirish» kiritish;
•tuzilm ani alm ashtirish;
•tuzilm ani tanlash;
•tuzilm ani integratsiyalash kabi iboralar ishlatiladi.
T uzilm aga o ‘zgartirish kiritish va uni alm ashtirish — bu jah o n
am aliyotidagi doim iy jarayon b o ‘lib, h ar qanday tashkilotda m enejer 
faoliyatini ifodalovchi asosiy k o ‘rsatkichlarda hisoblanadi. Bunday 
o ‘zgarishlarning bosh omili — bu ilmiy texnika taraqqiyoti va kuchli 
raqobatdir. A Q S h firm alarida, G ‘arbiy Yevropa va rivojlangan Sharq 
davlatlarida boshqaruv tuzilm asi o ‘rtacha har 3— 5 yilda alm ashtirib 
turiladi.