‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

Shaxsning tabiiy xususiyatlari 
— bular tugMlgan vaqtidan 
boshlab m avjud boMgan xususiyatlardir. Odatda, ular faollik 
va ta ’sirchanlik singari dinamik tavsiflam ing m a’lum darajada 
ifodalanishi bilan ajralib turadi.
Shaxsning faolligi turli xil faoliyatlarga intilishida, o ‘zini 
namoyon qilishida, psixik jarayonlarning, harakat reaksiyasining
76

---

kechish kuchi va tezligida ifodalanadi, y a ’ni shaxsning faoliyatiga 
xos b o ‘lgan xususiyat sifatida nam oyon b o ‘Iadi. Faollikning 
eng oxirgi ifodasi, bir tomondan, katta kuch -g ‘ayrat sarflash, 
harakatdagi, faoliyatdagi, nutqdagi shiddatkorlik bo ‘lsa, ikkinchi 
tom ondan, psixik faoliyat, nutq, im o-ishoraning zaifligi, passivligida 
aks etadi. Ta’sirchanlik shaxsning asabi q o ‘z g ‘aluvchanligining 
turli darajasida, uning atrofimizdagi olam ga boMgan m unosabatini 
k o ‘rsatib beruvchi his-tuyg‘ularining shiddatkorligida nam oyon 
boMadi.
XX asrning 20-yillari boshlarida shvetsariyalik p six iatr 
K .G .Y ung shaxsning psixologik xususiyatlarini «ekstraversiya» va 
«introversiya» tushunchalari orqali ta ’riflab berishni tak lif etadi.
«Ekstraversiya» (extra — tashqari) shaxsning shunday p six ­
ologik xususiyatlarini ko‘rsatib beradiki, bunda shaxs o ‘zining 
qiziqishlarini tashqi omilga, tashqi obyektlarga qaratadi, b a’zan buni 
o ‘zining qiziqishlari hisobiga, shaxsiy aham iyatini pasaytirish h iso ­
biga am alga oshiradi. Ekstravertlarga xulq-atvorining ta ’sirchanligi, 
imo-ishoralardagi faollik, samimiylik tashabbus ko‘rsatish, ijtim oiy 
ko ‘nikuvchanlik, ichki olamning ochiqligi xos boMadi.
«Introversiya» (intro — ichki) shaxsning o ‘z shaxsiy 
m anfaatlariga, ichki olam igadiqqat-e’tiborining qayd qilinishi bilan 
ajralib turadi.
Introvertlar o ‘zlarining m anfaatlarini eng m uhim deb hisoblab, 
uni yuqori darajada qadrlaydilar. Ular uchun odamovilik, biqiqlik, 
ijtim oiy passivlik, m ustaqil tahlil qilishga m oyillik, yetarli darajada 
murakkab ijtim oiy k o ‘nikish xosdir.
Ekstraversiya va introversiyaning hissiy tavsiflar bilan birga 
q o ‘shilib kelishi shaxs tem peram entini belgilab beradi.
«Tem peram ent» tushunchasi lotincha tem peram entum —
qism larning tegishli nisbati, m utanosiblik degan m a’noni bildiradi.
Qadimgi tibbiyotning yirik nam oyandasi G ippokratning inson 
tanasida qon asosiy o ‘rinni ishg‘ol etsa, bunday odam harakatchan, 
yengil boMadi, taassurotlarining alm ashinishiga tez ko ‘nikib keta 
qoladi, o ‘z atrofida sodir boMayotgan voqealarga darhol va ishtiyoq
77

---

bilan aralashadi, degan fikri bejiz emas. M ana shu xil kishilarni 
G ippokrat sa n g v in ik la r (xushchaqchaq kishilar) deb atagan. Bu 
lotincha «sangvinis», y a ’ni qon degan so ‘zdan kelib chiqqan. 
Sangviniklar tu y g ‘u (jo ‘shqin) xususiyatlari bilan ajralib turadi.
S an g v in ik lar: k ishilar bilan tez til topishadigan; bir ish turidan 
boshqa bir ish turig a tezda ko‘nikadigan; bir turda bajariladigan 
ishlarni yoqtirm aydigan; yangi sharoitgaosonlik bilan o ‘rganadigan; 
xushchaqchaq; harakatlari shiddatli; nutqi tez; kelajakka ishonch 
bilan qaraydigan; s o ‘zini aniq va m a’noli qilib, imo-ishoralar 
bilan gapiradigan kishilardir. Sangviniklar ish jarayonida kechgan 
k o ‘ngilsiz hodisalam i tezda unutadilar. U lar o ‘z kuchi hamda 
qobiiiyatlariga ortiqcha baho berish xususiyatiga ega boMadilar.
Rahbarlar sangviniklam ing ishini salbiy baholashdan k o ‘ra 
ularga nisbatan qattiqqoM va talabchan boMsalar, ijobiy natijalarga 
erishishlari m um kin. Sangviniklar yuqori lavozim ga intiladigan 
kishilar boMadi.
Agar kishida shilliq hukm ron o ‘rin tutsa, unday kishilar ogMr, 
tepsa tebranmas, kayfiyatlari va intilishlari ancha barqaror, voqealar 
va hayot taassurotlariga loqayd qaraydigan boMadilar. Bunday 
kishilar fleg m atiklar deb atalgan. Qadimgi yunonlar shilliqni 
«flegm a» deyishgan. Flegm atiklar: ta ’sirchanligi sust; bir turdagi 
ishdan ikkinchi turdagi ishga sekinlik bilan ko ‘chadilar; faolliklari 
kam ; yangi sharoitga qiyinlik bilan moslashadilar; harakat va nutqlari 
sust; ko‘ngilsiz hodisa yuz berganda osoyishtaliklarini buzmaydilar; 
sabr-toqatli, chidam li boMib, so‘zlaganda xotirjam , o ‘zga shaxslar 
bilan hayajonlanm ay gaplashadilar.
Flegm atiklar chidam liligi, matonati, o ‘zini tuta bilishi bilan 
ajralib turadi.
Gippokratning fikricha, agar kishida z a ’faron safro ustun tursa, 
bunday kishi tezkor, q a t’iy, harakatcha boMadi. Bu toifa kishilarni 
G ippokrat x o lerik la r (qoni qiziq kishilar) deb atagan. Qadimgi 
yunonlar safroni «xoley» deyishgan. X oleriklar — k o ‘tarinki ruhda 
ishlay oladigan, qarshiliklarni enga oladigan kishilar boMib, ularning 
ishlash zavqi kayfiyatining buzilishi bilanoq tez o ‘zgarishi mumkin.
78

---

lllar serjahl, o ‘zini yaxshi ko‘radigan, tez gapiradigan od am lar 
bo‘lib, boshqalardan gapining ohangi o ‘zgaruvchanligi bilan ajralib 
turadi. X oleriklam ing vazminlik darajasi xuddi sangviniklam ikidek 
bo‘ladi. Rahbar va boshqa kishilarga nisbatan o ‘zini to ‘g ‘ri tutadi.
N ihoyat, G ippokrat yana bir tu r kishilam i ajratadiki, bunday- 
lam ing ahvoli, ruhiyati bir xilda turm aydi. Ular yom on kayjfiyatga 
k o‘proq m oyil b o ‘ladilar, arzimas n arsalardan qattiq kuyunavera- 
dilar. Bunday kishilam i ulug‘ shifokor m elan x o lik lar deb atagan. 
Qadimgi yunonlarda melanxolik s o ‘zi «qora safro» degan m a’noni 
bildirgan. M elanxoliklar: o ‘ta ta ’sirlanuvchan xususiyatga ega; te z
toliqadigan va o ‘ziga ishonm aydigan; tashvishsiz, lekin ju d a sezu- 
vchan; nihoyatda arazchan; juda oz kuladigan; faolligi sust, to rtin - 
choq, kam g‘ayrat; arzimagan sabablarga k o ‘zlaridan yosh oqib k e t- 
averadigan; yangi xodim lar bilan qiyinchilik bilan til topishadigan 
kishilardir. M elanxoliklar qulay sh aroitda oldiga qo‘yilgan m asa- 
lalami m uvaffaqiyatli bajaradi. A gar ishda sharoit, y a’ni vaziy at 
o ‘zgarsa, qiyinchilik tug ‘ilsa, ular o 'z la rin i panaga olib turishadi.
Shaxsning tem peram entidan kelib chiqib, uning qanday reak - 
siya berishini bilish, tem peram entning ijobiy xususiyatlariga tay an - 
ish va salbiy xususiyatlariga barham berish imkonini tu g ‘diradi. M a­
salan, xolerikning keskinligiga xushm uom alalik va bosiqlik b ilan
javob qaytarish, flegmatikning sustligiga faoliikni, ta ’sirchanlikni 
qaram a-qarshi qo ‘yish, m elanxolikning q ay g ‘usini optim izm b ila n
yengish m um kin. Psixologlarning qayd qilishlaricha, sangviniklar 
m a’lum otnom alar tayyorlashda o datda k o ‘pincha qoralam alarni 
qisqartirib yozadilar yoki ulami m utlaqo yozm aydilar, xoleriklar 
k o ‘pincha e ’tiborsizliklari tufayli oddiy xatolarga y o ‘l qo‘yadilar, 
flegm atiklar esa vaqtning o ‘tib k etganligini payqamay, ishni k e - 
chikib tugatishlari mumkin.
Xodim ning individual-psixologik xususiyatlarini bilish u bilan 
qanday m uom alada b o ‘lish shaklini to ‘g ‘ri tanlashga yordam beradi.
Rahbar bir qator talablarga ja v o b berishi kerak. «R ahbariik 
qilish» degan so ‘zga izohli lug‘atlarda