‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

* O'z R FA O'rozboyev nomidagi Mexanika va inshootlar seysmik mustahkamligi
instituti 1968-yilda Toshkentda karkasli va yirik panelli 9 qavatli ikki binoning vibratsion
sinovlarini o'tkazdi. Sinovlarda mazkur darslik mualliflari bevosita ishtirok etishdi.
Ф G ) '
109

---

tekshirilayotgan obyektning noelastik xossasi xarakteristikasi hisoblanadi. 
Dekrement faqat tebranishlar energiyasini yo‘qotilishigagina emas, balki 
tayanchlardagi ishqalanish va tashqi muhitning qarshiligiga ham bog‘liqdir.
Vibratsion sinovlar tugagach, konstruksiyadagi dinamik kuchlanishlar va 
ko‘chishlar qayta hisoblanadi. Agar hisobiy parametrlar ruxsat etilgan 
ko‘rsatkichlardan ortiq chiqsa, u holda konstruksiyaning dinam ik 
xarakteristikalarini yaxshilashga qaratilgan muhandislik ishlari amalga oshiriladi.
8.2.3. Gidravlik pulsatorlar
Konstruksiyaning ayrim bo'laklarini yoki elementlarini sinashda siklik 
t a ’sir 
etuvchi 
gidravlik
8.6 rasm. Stkhk
ta’sir etuvchi
domkratning
sxemasi:
1 va 2— tayanch
sirtlari; 3 — silindr;
4
— 
plunjer; 5
— 
moy
quyiladigan jo y ; 6-
o ‘matiluvchi shtok; 7
va 8 — shamirlar; 9
— 
tortib turuvchi pru-
jinalar.
domkratlardan foydalaniladi.
Bunda dom kratlar nasos 
uskunasi 
va 
o'zgaruvchi 
suyuqlik oqimini qo'zg'atuvchi 
maxsus agregat — pulsatoiga 
ulanadi.
Dinamik 
kuch 
hosil 
qilishning bu usuli quyidagi 
afzalliklaiga ega:
— mazkur usul yordamida 
konstruksiyaga istalgan kat-
talikda (yuzlab tonna miqdorida), istalgan yo'nalish va fazada kuch berish 
imkoniyati mavjud;
— kuchlami masofadan turib boshqarsa bo'ladi;
— uzoq muddat davom etadigan sinovlar tartibini dasturlash va butun 
sinov jarayonini avtomatlashtirish mumkin.
Tuzilishiga ko'ra siklik ta’sir etuvchi domkratlar xilma-xil ko'rinishga 
ega. 
8
.
6
-rasmda ana shunday domkratlardan birining sxemasi tasvirlangan.
Siklik (takroriy) dinamik ta’sirlaiga sinashdan maqsad konstruksiyaning 
chidamlilik chegarasi va kam sikllik charchash natijasida yemirilish shartlarini 
aniqlashdan iborat. Kam siklli charchash natijasida tekshirilayotgan 
elementning yemirilish sharti «Maksimal kuchlanishlar — yemirilishgacha 
bo'lgan sikllar soni» koordinatalarida egri chiziqlar turkumi ko'rinishida 
tasvirlanadi.
Metallaming buzilishi (yemirilishi, sinishi) siklik ta’sirlar natijasida
110

---

quyidagi uchta bosqichda ro‘y beradi: charchash yoriqlari paydo bo‘ladi 
(darz ketadi), yoriqlar ustuvor rivojlanadi, yoriq kritik uzunlikka yetganda 
element sinadi. Beton va tosh-g‘isht elementlarida ham charchash buzilishi 
uch bosqichda sodir bo'ladi, biroq bunda yirik yoriqlaming rivojlanishi 
elementning to'la hajmida to'planib borgan shikastlar hisobiga yuz beradi.
Charchashga (усталость) sinash dinamik sinovlarning murakkab 
ko'rinishlaridan biri sanaladi.