Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги

3.3. Jahon hamjamiyati sari qo’yilgan ilk qadamlar 
 
“O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobida mamlakatimizda 
istiqlolga erishish, xalqimizning qonuniy manfaatlari va erkinliklarini ta’minlash 
borasidagi ichki siyosatga dahldor eng ustuvor masalalar Vatanimizning jahon 
hamjamiyatida munosib o’rin egallashi, tenglar ichida tenglar bo’lishini 
ta’minlashdek tashqi siyosatga oid ulug’vor vazifa bilan birgalikda olib borilganini 
ko’ramiz. Bu, o’z navbatida, Yurtboshimiz Islom Karimovning zamonaviy 
O’zbekiston davlatchiligini tiklash va rivojlantirishning barcha masalalarining 
kontseptsiyasini kompleks tarzda ishlab chiqqani va bir butun holda, o’zaro uzviy 
bog’liqlikda amalga oshirgani, uning naqadar uzoqni ko’zlab ish tutadigan 
siyosatchi ekanini yana bir bor tasdiqlaydi. Ya’ni davlat, mamlakat yaxlit bo’lgani, 
uning o’z oldiga qo’ygan umumiy strategiyaga – ana shu davlatning milliy 
manfaatlarini himoya qilish va mustahkamlash strategiyasiga buysundiriladi. 
“O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobidan o’rin olgan barcha 
chiqishlar, noyob hujjatlar misolida bu haqiqatga to’la ishonch hosil qilishimiz 
mumkin. 
1
Ислом Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. –Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2011. 223-бет. 

---

80 
Haqiqatan ham, Islom Karimov O’zbekiston rahbari sifatida ish boshlagan 
birinchi kunlardanoq, qanchalik og’ir va murakkab bo’lmasin, ichki va tashqi 
siyosat masalalarini bir nuqtadan – faqat va faqat respublikamiz manfaatlaridan 
turib hal etish bo’yicha keng ko’lamli faoliyat olib bordi. Masalan, o’sha paytda 
xalqimizga nisbatan adolatsizlik avjiga chiqqan, Markazdan kelgan Gdlyan va 
Ivanov boshchiligidagi tergovchilar guruhi qanchadan-qancha begunoh odamlarni 
“poraxo’rlik”, “qo’shib yozish”, “ko’zbo’yamachilik” degan, kurakda turmaydigan 
soxta gaplar bilan ayblab, qonunbuzarlikni avj oldirib yuborgan edi. Bu ham 
etmaganidek, Markazdagi katta-katta sovet matbuot nashrlari xalqimizga nisbatan 
tinimsiz tuhmat va malomatlar bo’ronini yog’dirar edi. Bu, o’z navbatida, sobiq 
Ittifoqda, jahon jamoatchiligida O’zbekiston haqida, uning xalqi haqida noto’g’ri 
fikr va qarashlarni shakllantirar edi. Buni o’z vaqtida chuqur tushungan Islom 
Karimov avvalo respublikamizda Gdlyan va Ivanov faoliyatiga chek qo’yish,
minglab odamlarga nisbatan adolatni, ularning qonuniy haq-huquqlarini tiklash, 
o’zlarini, oilasini tuhmatlardan xalos qilish bo’yicha ulkan amaliy ishlarni 
boshlagan bo’lsa, ayni vaqtda sovetlarning eng nufuzli minbarlaridan turib 
xalqimizning pok nomini, sha’nu sharafini dadil himoya qilishga kirishdi. Bunday 
jasoratli harakatlar hali mustabid mafkura mafkura to’la hukmron bo’lib turgan 
o’sha tahlikali yillardayoq o’zbek xalqi, O’zbekiston haqidagi tasavvurlarning 
jahon ahli o’rtasida ijobiy tomonga o’zgarishiga sabab bo’ldi. Shu bilan birga, 
bunday qat’iy harakatlar O’zbekistonni dunyoga asl qiyofasi bilan tanitish 
yo’lidagi shu paytga qadar hech kim qilmagan, jur’at ham etolmagan tarixiy 
qadamlar edi. 
Yurtboshimizning Rossiyaning “Izvestiya”, “Komsomolskaya pravda”, 
“Rabochaya tribuna”, germaniyaning “Di Tsayt”, Hindistonning “Tayms of India” 
singari jahondagi nufuzli nashrlarga bergan intervyulari, respublika va Ittifoq 
miqyosidagi katta yig’ilishlardagi chiqishlarda, ayniqsa, O’zbekiston Oliy 
kengashining 1992 yil 4 yanvardagi navbatdan tashqari to’qqizinchi sessiyasida 
so’zlagan ma’ruzasida yurtimizning ichki hayotidagi o’zgarishlar, real vaziyat 

---

81 
mustaqil tashqi siyosat yuritishni taqozo etayotganini asoslab beradi. Uning 
fikricha mustaqil tashqi siyosat- mustaqil milliy davlatchilikning eng muhim 
ustuvor atributi va shartidir. Shuni aytish kerakki, O’zbekistonning ichki siyosati 
qanchalik chuqur o’ylangan bo’lsa, uning tashqi siyosati ham aynan ana shu 
tamoyillarga asoslangan holda ishlab chiqilgani va amalga oshirilgani mazkur 
kitob sahifalarida atroflicha yoritib berilgan. 
Islom Karimov ichki siyosatda qanchalik buyuk jasorat, azmu shijoat va 
yuksak tafakkur bilan faoliyat olib borgan bo’lsa, bularning barchasi uning tashqi 
siyosat borasidagi faoliyatida ham yaqqol namoyon bo’ladi. Ta’bir joiz bo’lsa, 
respublikamiz rahbarining siyosatning hal qiluvchi ana shu ikki jabhasidagi 
faoliyatini bamisoli goh o’nga, goh chapga sherdek tashlanib, o’z ortidan 
kelayotgan el-ulusga yo’l ochib berayotgan buyuk bahodirlarning mardona 
harakatlariga qiyoslash mumkin.Hozirgi tinch zamonda davlat rahbarlarining ichki 
va tashqi siyosat borasidagi faoliyat masalalari bir necha oy, ba’zan hatto undan 
ham ziyod vaqt oldin rejalashtirilib, har bir tadbirga avvaldan puxta tayyorgarlik 
ko’rib boriladi. Lekin 1989-1991 yillarda vaziyat shu qadar po’rtanadek 
hammayoqni titratib shiddat bilan o’zgarib turar ediki, ba’zan ham ichki, ham 
tashqi siyosatga oid dolzarb masalalarni bir vaqt, bir lahzaning o’zida hal qilishga 
to’g’ri kelar edi. 
Masalan, 1991 yil 19 avgustda Islom Karimov tashqi siyosat masalalari bilan 
Hindistonda rasmiy tashrifda bo’lgan paytda. Sobiq ittifoqda GPChP voqeasi sodir 
bo’ladi. Zudlik bilan O’zbekistonga qaytib, ichki siyosatda yuzaga kelgan o’tkir 
masalalarni- odamlarni GKChP qarorlari noto’g’ri ekaniga ishontirish, ularni 
behuda engil-elpi da’vatlarga uchmaslikka chaqirish, eng muhimi, yurtimizda 
tinchilik va barqarorlikni saqlab qolish, to’g’ri yo’ldan chalg’ituvchi har xil 
ekstremistik harakatlarga yo’l qo’ymaslik lozim edi. Shuning uchun Islom 
Karimov aeroportdan to’g’ri hukumat uyiga keladi va ichki siyosatning eng muhim 
masalalarini hal etishga kirishadi. Davlat boshqaruvida bunday murakkab 
masalalarni tezkorlik bilan, oqilona va qat’iy hal etishga hamma siyosatchilar ham 

---

82 
qodir bo’lmaydi. Buning uchun kuchli iroda, ulkan aql-idrok va keng tafakkur o’z 
kuchiga ishonch kerak bo’ladi. O’zbekistonga qo’shni ba’zi mamlakatlarda 
rahbarlarning irodasi sustligi, uzoqni ko’zlab siyosat olib borolmasligi tufayli 
qanday ayanchli voqealar yuz berganini ko’rdik. Ular vaziyat ozgina keskinlasha 
boshlashi bilan muammoni hal qilish o’rniga o’z vazifasini tashlab, xalq va davlat 
oldidagi mas’uliyatini unutib, chetga qochib ketishgani matbuot xabarlaridan 
yaxshi ma’lum. 
XX asrning 90-yillariga kelib sotsialistik mamlakatlarda inson huquqlarini 
himoya qilish va ozodlikka intilishning yangi bosqichi boshlandi. Sharqiy Evropa 
mamlakatlarida qariyb yarim asr hukm surgan totalitar davlat tuzumi inqirozga yuz 
tutib, demokratik tartibotlar qaror topa boshladi. Yugoslaviya Sotsialistik Federativ 
Respublikasi parchalanib, uning o’rnida bir necha mustaqil respublika, 
Chexoslovakiya Sotsialistik Respublikasi ikkiga bo’linib, Chexiya va Slovakiya 
suveren davlatlari vujudga keldi. Germaniya Federativ Respublikasi va Germaniya 
Demokratik Respublikasi birlashib, nemislar yashaydigan ulkan hududda yagona 
davlat paydo bo’ldi. Ayni chog’da sobiq SSSR parchalanib, uning o’rnida mustaqil 
taraqqiyot yo’lini tanlagan 15 mamlakat tashkil topdi. 
Boshqacha qilib aytganda, bu davrga kelib ko’pgina mamlakatlarda 
mustaqillikka erishish masalasi dunyoni keng qamrab olgan tarixiy jarayonga 
aylandi. O’zbekistonning mustaqillikka erishishi ana shu olamshumul jarayonda 
yuz berdi. “Xalqlarning ozodlik, mustaqillik, baxt-saodatga azaliy intilishi, o’z 
taqdirini o’zi belgilashga azmu qarori hayotdagi chuqur o’zgarishlarni harakatga 
keltiruvchi kuchdir”, degan edi I.A.Karimov
1
. 
XX asr 90-yillarning boshlariga kelib O’zbekistonda xalqning ana shu azaliy 
orzusini amalga oshirish kun tartibidagi bosh masala bo’lib qoldi. 
Sobiq Ittifoqda shunday vaziyat vujudga keldiki, bir tomondan; 
zo’ravonlikka asoslangan, ma’muriy-buyruqbozlikka xos bo’lgan markazlashgan 
davlat saqlanib qoladimi, yoki demokratik jarayonlar chuqurlashishi evaziga 
1
Ислом Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. –Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2011. 416-бет. 

---

83 
ittifoqdosh respublikalar suvereniteti ta’minlanadimi, degan masala dolzarb bo’lib 
qoldi. Ikkinchi tomondan, o’sha davrdagi sobiq Ittifoq rahbariyati mamlakat 
ichkarisidagi vaziyatni to’g’ri baholay olmadi. 
SSSR Oliy Soveti ham, SSSR Prezidenti va Hukumati ham inqiroz holatidan 
chiqishning yo’lini topa olmadi. Xullas, 90-yillarning boshlariga kelganda Markaz 
va Ittifoqdosh jumhuriyatlar o’rtasidagi munosabatlar keskinlashib, markaziy 
hokimiyatning obro’yi puturdan ketdi. Siyosiy, iqtisodiy va xo’jalik hayoti izdan 
chiqdi. Oqibatda turmushning barcha sohalaridagi salbiy ahvoldan xalqning kun 
sayin noroziligi ortib, turmush darajasi yomonlasha boshladi. Ishlab chiqarish va 
mehnat intizomi buzildi. Bu hol tabiiy ravishda xalqning ko’zini ochdi, endi u 
eskicha yashay olmay qoldi. 
Shuni aytish kerakki, sobiq Ittifoqda xalq xo’jaligini bozor iqtisodiga 
o’tkazish masalasi 1987-yili xalq deputatlari ikkinchi s’ezdi qarori va iqtisodiyotni 
sog’lomlashtirishga qaratilgan hukumat dasturida tilga olingan, u 1990 yilning may 
oyida Oliy Sovet III sessiyasida muhokama qilingan edi. 
Shunday qilib, sobiq Ittifoq ijtimoiy taraqqiyotida uchta yo’nalish – 
totalitarizm, jahon tajribasiga xos transformatsiya va sotsialistik yo’nalishdagi 
demokratik kuchlar to’qnashib qolgan edi. Tabiiyki, bu mamlakat ijtimoiy- siyosiy 
hayotida tanazzulni vujudga keltirgan edi. 
Ana shunday ziddiyatli bir sharoitda O’zbekiston rahbariyati bu 
yo’nalishlarning nomaqbul ekanini aniq ravshan ko’rdi va respublika xalq 
xo’jaligini bozor iqtisodiyotiga o’tkazishning o’ziga xos yo’lini mustaqil tarzda 
o’zi belgilay boshladi. Avvalo, O’zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini 
shakllantirish kontseptsiyasini tayyorlashga kirishildi. Kontseptsiya respublika 
Davlat reja qo’mitasi, Moliya vazirligi, bosh vazirliklar, idoralar, ilmiy-tadqiqot 
institutlari, viloyatlar va Toshkent shahar ijroiya qo’mitalari bilan hamkorlikda 
tayyorlandi. Unga ko’ra, “O’zbekiston xalq xo’jaligini sog’lomlashtirish va bozor 
iqtisodiyotiga o’tishning asosiy printsiplari” ishlab chiqildi va u 1990 yil 17- 
oktyabrda umumxalq muhokamasi uchun e’lon qilindi. 1990 yil oktyabrning 

---

84 
oxirida O’zbekiston SSR Oliy Kengashi IV sessiyasida bu masala yuzasidan 
Hukumat hisoboti eshitildi. 
Oliy Kengash sessiyasi “vujudga kelgan ahvoldan chiqishning yo’lini 
respublikaning iqtisodiy mustaqilligiga erishish asosida iqtisodiy islohotlarni 
chuqurlashtirish va jadallashtirishdan iborat” deb hisobladi. 
Shuning uchun ham sessiya respublika hukumati dasturini ma’qulladi va 
O’zbekiston Ministrlar Sovetiga “O’zbekiston SSR mulkiga egalik qilish, uni 
tasarruf etish, taqsimlash va undan foydalanish masalalari yuzasidan 
respublikaning suveren huquqlarini amalga oshirishning samarali amal qiluvchi 
mexanizmini yaratish bo’yicha asoslangan takliflar tayyorlash, shuningdek, 
birinchi iyungacha O’zbekiston Oliy Sovetiga iqtisodiy tizim masalalari va er, er 
osti hamda boshqa tabiiy boyliklarni, ishlab chiqarish korxonalarini O’zbekiston 
SSR mulkiga o’tkazish bo’yicha O’zbekiston SSR Konstitutsiyasiga kiritiladigan 
o’zgarishlar to’g’risida Qonun loyihasi” kiritishni topshirdi. 
Hukumat dasturiga ko’ra, quyidagilar O’zbekiston xalq xo’jaligini 
sog’lomlashtirish va bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tishning aossiy 
yo’nalishlari qilib belgilandi. 
Shuningdek, ushbu hujjatda O’zbekiston SSR iqtisodiy mustaqilligini 
kengaytirishning bosh maqsadi iqtisodiyotning jo’shqin, yuksak samarali, ekologik 
jihatdan xatarsiz rivojlanishini, aholining hozirgi zamon turmush standartlari 
darajasidagi farovonligini, ijtimoiy adolat va himoyalanishni ta’minlaydigan yangi 
xo’jalik-huquqiy sharoitlarni shakllantirishdan iborat qilib belgilandi. 
Ayni vaqtda, kontseptsiyada maqsadga erishish yo’lidagi vazifalarni hal 
etish, jumladan, respublika bilan Ittifoqning o’zaro majburiyatlari va o’zaro 
mas’uliyati asosida: 

O’zbekiston SSR bilan SSSR o’rtasidagi munosabatlarning huquqiy 
asoslari ga aniqlik kiritish; 

Davlat mulkining xaddan tashqari markazlashuvini va byurokratik 
tashkil etilishini bartaraf qilish; 

---

85 

Mulkchilikning xilma-xil shakllarini rivojlantirish, bu shakllarning 
teng huquqliligi va musobaqalashuvini ta’minlash; 

Asosan, iqtisodiy usullar negizida respublikaning xalq xo’jaligi davlat 
boshqaruviga o’tish, rejalashtirish, moliya-byudjet, bank tizimini sifat 
jihatdan 
o’zgartirish, mehnat munosabatlarini va tabiatdan 
foydalanishni tartibga solish; 

Bozor mexanizmlarini vujudga keltirish, tovarlar, xizmatlar, moliya-
kredit resurslariga talab va taklifni tartibga soladigan narx va boshqa 
vositalarning ahamiyatini oshirish, O’zbekiston SSRning ichki, O’rta 
Osiyo Respublikalari va Qozog’iston mintaqa bozorini rivojlantirish; 

Barcha 
fuqarolarning 
qobiliyatlardan 
to’la-to’kis foydalanish 
imkoniyatlarini kengaytirish, aholining kam daromadli tabaqalarini 
qo’lab-quvvatlash, onalik va bolalikni muhofaza qilish, yosh avlodni 
sog’lom tarbiyalash, sog’liqni saqlash, maorif, fan, madaniyat va 
san’atni rivojlantirishni ta’minlaydigan ijtimoiy kafolatlarning 
ta’sirchan tizimini vujudga keltirish; 

Respublika tashqi iqtisodiy faoliyati mexanizmini sifat jihatdan 
o’zgartirish, shu jumladan, eksport, import operatsiyalari sohasidagi 
huquqlar va imkoniyatlarni kengaytirish; 

Xorijiy sarmoyalar, O’zbekiston SSR iqtisodiyotiga investitsiya 
kiritish, chet el sayyohligini rivojlantirish va h.k. 

Respublika va mahalliy hokimiyat hamda boshqaruv idoralarining 
vakolatlari va mas’uliyatini ajratib qo’yish va xalq deputatlari 
mahalliy sovetlarining tashkiliy-huquqiy va moliyaviy-iqtisodiy 
kafolatlarni aniqlab belgilash; 

Respublikadagi iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni tartibga solishda 
qatnashuvchi 
demokratik 
jamoat 
muassasalari, 
iste’molchilar 
jamiyatlari, ishlab chiqaruvchilar uyushmalari, ekologiya va fan-

---

86 
texnika jamiyatlari, xayriya jamg’armalari va shu kabilarni vujudga 
keltirishga ko’maklashish nazarda tutildi. 
Umuman, O’zbekiston rahbariyati sobiq Ittifoq hukumatiga O’zbekistonning 
shoshilinch bozor iqtisodiyotiga o’tish to’g’risidagi ko’rsatmasiga e’tiroz bildirib, 
bu respublika sharoiti uchun birdaniga to’g’ri kelmasligini va bozor iqtisodiyotiga 
avvalo aholini, birinchi navbatda, uning kam ta’minlangan qatlamini ijtimoiy 
kafolatlab, so’ng o’tish borasida O’zbekiston o’zi mustaqil harakat qilishini 
ma’lum qildi. 
1990 yil 29 avgustda O’zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi “Ittifoqning 
yangi shartnomasi va boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga o’tish programmasining 
asosiy qoidalari va yo’l-yo’riqlariga nisbatan respublikaning tutgan o’rni 
to’g’risida”gi masalani ko’rib chiqib, bu borada shoshilmaslik joizligini yana bir 
bor ta’kidladi. Oliy Sovet Prezidiumi Ittifoqining yangi shartnomasini tuzish 
hamda boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga o’tish Dasturi bo’yicha tayyorlangan 
takliflar birinchi turkumini chuqur o’rganib chiqish va muhokama qilish uchun 
O’zbekiston Oliy Soveti, Kompartiya Markaziy Qo’mitasi, Fanlar akademiyasi va 
boshqa tashkilotlarga yubordi. 
Ko’rinib turibdiki, yangi Ittifoq shartnomasi loyihasi O’zbekiston tomonidan 
qo’llab-quvvatlanmadi, bu erda birinchi navbatda O’zbekistonning milliy 
manfaatlari himoya qilinishi nazarda tutildi. Yangi Ittifoq shartnomasini: 
O’zbekistonning siyosiy suverenitetiga zarar etkazmaydimi, degan nuqtai nazardan 
kelib chiqqan holda imzolash ko’zda tutildi. 
Shunga muvofiq respublika hukumati iqtisodiy mustaqillikni bosqichma- 
bosqich amalga oshirishni nazarda tutadigan aniq dastur ham ishlab chiqdi. 
Jumladan, uning birinchi bosqichi 1990-1992 yillarni o’z ichiga oladi. Bu davrda 
1990 yil alohida o’rin tutadi. Chunki ayni ana shu yilda tang ahvolni bartaraf 
etishning negizlari bunyod etilishi kerak edi. 
Shu uch yil mobaynida yangi xo’jalik mexanizmining barcha asosiy 
unsurlari uzil- kesil harakatga kelishi, davlat byudjeti kamomadiga, aholining pul 

---

87 
daromadlari hamda uni tovar bilan ta’minlash o’rtasidagi nomunosiblikka barham 
berilishi, pulning qadrsizlanishi kuchayib borishini to’xtatish, mazkur bosqichda 
xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida mulk munosabatlarini tubdan o’zgartirish, 
zarar ko’rib ishlaydigan korxonalar zimmasiga o’z ishini o’nglab olish vazifasini 
yuklash ko’zda tutildi. 
Ikkinchi bosqich 1993- 1995 yillarni o’z ichiga olishi mo’ljallandi. Bu 
davrga kelib iqtisodiyotni sog’lomlashtirish tadbirlari amalga oshirilishi, asosan 
ichki iste’mol bozoridagi, pul muomalasi va byudjetdagi kamomadlarga barham 
berilishi, yangi iqtisodiy qonunlar joriy etilishi lozim edi. Ya’ni, bozor 
munosabatlarini me’yoriy rivojlantirish uchun amalda zarur iqtisodiy sharoitlar 
yaratilishi, bu davrda davlat ixtiyorida bo’lmagan sektor hissasining oshishi ko’zda 
tutilgan edi.