NOTA BENE !
Jinoyat tarkibi deganda, aniq ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat deb
baholash uchun zarur bo‘lgan obyektiv va subyekt elementlar yig‘indisi
tushuniladi. Bu elementlar jinoyat qonunida mustahkamlanganligi bois, u
yoki bu ijtimoiy xavfli qilmishning jinoyat deb baholanmog‘i uchun zarur
hisoblanadi.
Albatta, qonun chiqaruvchi jinoyat tarkibini shakllantirishda
jinoyatning mazmuni va mohiyatidan kelib chiqadi.
Jinoyat tarkibi – jinoiy javobgarlikning asosi bo‘laturib, istalgan
jinoyatni kvalifikatsiya qilishning muhim sharti – yuridik asosi bo‘lib
xizmat qiladi. Jinoyat tarkibining tarkib deb nomlanishining asosiy sababi
shundaki, unda jinoyatning obyekti, obyektiv tomoni, subyekti va
subyekt tomoni degan tushunchalar (elementlar) bir butun holda
mujassamlashgan. Bularning barchasi ijtimoiy hayotning ayrim (ijtimoiy
xavfli) holati bo‘lgan jinoyatni tashkil qiladi.
Jinoyatning aniq tarkibida shu jinoyatning o‘zigagina xos bo‘lgan
umumiy belgilar mavjud bo‘lib, bu belgilar haqiqatda sodir etilayotgan har
bir qilmishda o‘z aksini topadi. Jinoyat qonunida jinoyat tarkibini tashkil
etadigan bu belgilar, birinchidan, ushbu turdagi har bir ijtimoiy xavfli
qilmishda takrorlanadi, ikkinchidan, ahamiyatli hisoblanadi, uchinchidan,
ijtimoiy xavflilikni ifodalaydi.
Har bir aniq jinoyatning tarkibi va belgilari jinoyat qonuni – JK
Umumiy va Maxsus qismi moddalarida nazarda tutilgan. Maxsus qism
137
moddalarida har bir jinoyatning tarkibi individual ravishda ifodalanib, bu
tarkibning boshqa jinoyat tarkiblaridan farqini namoyon qilsa, Umumiy
qism moddalari barcha yoki bir guruh jinoyat tarkiblarining belgisini
ifodalaydi.
Jinoyat tarkibi umumijtimoiy va jinoyat-huquqiy ahamiyatga ega.
Jinoyat tarkibining umumijtimoiy ahamiyati jinoyat tarkibini tashkil
etuvchi belgilar birligida ifodalanuvchi xulq-atvorga nisbatan jamiyat,
davlat va tegishli huquq normasining salbiy munosabatida namoyon
bo‘ladi, ya’ni jinoyat tarkibi – bu taqiqlovchi norma yoki jamiyat
a’zosining xulq-atvor me’yoridir.
Jinoyat tarkibining jinoyat-huquqiy ahamiyati bir qator holatlarda
ifodalanadi:
– birinchidan, u sodir qilingan qilmishni baholash, aniqrog‘i jinoyatni
kvalifikatsiya qilishning qonuniy asosidir. Jinoyat tarkibi – sodir bo‘lgan
hodisa (holat)ni solishtirish uchun etalon (o‘lchov birligi) hisoblanadi;
– ikkinchidan, jinoyatni kvalifikatsiya qilishda jinoyat tarkibi muhim
rol o‘ynaydi. Bu jarayonni ro‘yobga chiqaruvchi sud-tergov xodimlari
sodir bo‘lgan holat belgilarini JK tegishli moddalarida belgilangan jinoyat
tarkibi bilan solishtirgan holda kvalifikatsiya qiladilar;
– uchinchidan, jinoyat tarkibining to‘g‘ri aniqlanishi jinoyatni to‘g‘ri
kvalifikatsiya qilish uchun asos bo‘ladi. Kvalifikatsiya qilish haqiqatda
sodir etilgan qilmishni qonunda ko‘rsatilgan belgilar bilan solishtirib,
boshqalar uchun shunga o‘xshash qilmishlarni sodir qilishni taqiqlashga
imkon beradi;
– to‘rtinchidan, bir tomondan muayyan jinoyat tarkibi belgilarini,
ikkinchi tomondan sodir bo‘lgan jinoyat tarkibi belgilarining bir-biriga
mosligini qayd etish jinoyat sodir qilgan shaxs huquqlari kafolatlaridan
biridir, ya’ni uning o‘z qilmishini qonunga muvofiq kvalifikatsiya qilishni
talab qilish huquqini ifodalab beradi;
– beshinchidan, jinoyat tarkibi va uning belgilarining aniqlanishi sud-
tergov amaliyotida jinoyat-huquqiy normani qo‘llashda qonuniylik
prinsipining kafolatidir.
138
|