Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti
Yüklə 1,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tajovuzga oid bo‘lgan zaruriy mudofaa shartlari
|
JK 37-moddasida mustahkamlangan ushbu shartlar mavjudligi zaruriy
mudofaa holatidan dalolat beruvchi ikkita elementga: tajovuzga va undan himoyalanishga daxldor bo‘ladi. Bunda faqat ushbu shartlarga to‘la muvofiq kelishi shaxsning harakatlarini zaruriy mudofaa sifatida malakalashga imkon berishi ko‘zda tutiladi. Tajovuzga oid bo‘lgan zaruriy mudofaa shartlari, umuman olganda, mavjudligi shaxsga zaruriy mudofaa qoidalari bo‘yicha o‘zini himoya qilishga imkon beradigan holatlarni aniqlashga qaratilgan. Ushbu shartlar tajovuzni zaruriy mudofaaning mustaqil elementi sifatida bir necha jihatidan tavsiflaydi, ya’ni: tajovuzning turi, uning xarakteri, mavjudligi va haqiqiyligi. Faqat unga qarshi himoyalanish amalga oshirilgan tajovuz barcha talab etiladigan shartlarga javob bergan holdagina u zaruriy mudofaa uchun asos deb tan olinishi mumkin, aks holda jinoiy qonunchilikning qaralayotgan instituti qo‘llanilishi mumkin emas. Zaruriy mudofaaning qonuniy bo‘lishining tajovuzga oid birinchi sharti sifatida tajovuzning ijtimoiy xavfli va huquqqa qarshi bo‘lishi tan olinadi. «Jinoyat kodeksining maxsus qismida nazarda tutilgan harakatlar uni sodir etgan shaxsning javobgarlikka tortilganligi yoki ruhiy kasallik tufayli, jinoiy javobgarlik yoshiga to‘lmaganligi sababli va boshqa asoslarga ko‘ra, javobgarlikdan ozod qilinganligidan qat’i nazar, Jinoyat kodeksining 37-moddasi doirasida himoyalanishiga asos beruvchi ijtimoiy xavfli tajovuz deb hisoblanadi» 1 . Bunda huquqqa qarshi bo‘lishining alomati faqat tajovuzning obyektiv tomoniga tegishli bo‘ladi, ya’ni JK tegishli moddasining dispozitsiyasida ta’riflangan qilmishning o‘zi huquqqa qarshi deb tan olinadi, jinoyat subyektining tavsifi esa, JK 37- moddasi jihatidan u yoki bu qilmishning huquqqa qarshi deb tan olinishiga ta’sir etmaydi. Shunday qilib, zaruriy mudofaa aqli noraso bo‘lgan, kichik yoshli shaxslarning qilmishlariga qarshi, shuningdek, 1 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1996 йил 20 декабрдаги «Ижтимоий хавфли тажовузлардан зарурий мудофаа ҳуқуқини таъминловчи қонунларнинг судлар томонидан қўлланилиши ҳақида»ги 39-сонли қарори, 1-банд // Тўплам, 1-жилд. – 77-б. 385 amalda xato mavjud bo‘lgan holda harakat qiluvchi shaxslarning qilmishlariga qarshi amalga oshirilishi mumkin bo‘ladi, ya’ni ularga xos bo‘lgan xususiyatlari tufayli o‘zlari sodir etgan ijtimoiy xavfli qilmishlari uchun jinoiy javobgarlikka tortilmaydigan, lekin ular sodir etgan harakatlar huquqqa qarshi xususiyatlarga ega bo‘lgan holda mumkin bo‘ladi. Aslida har qanday ijtimoiy xavfli tajovuzdan – jinoyatdan zaruriy mudofaa mumkin bo‘ladi. Lekin, shunga qaramay, har qanday jinoyat ham zaruriy mudofaa harakati uchun qonuniy shart bo‘lavermaydi. Tergov va sud organlari har bir muayyan holatda sodir etilgan qilmish zaruriy mudofaa holatini belgilab berish-bermasligi masalasini hal etishga individual yondashishi kerak. Eng avvalo, tajovuzchiga zarar yetkazish orqali himoya qilinadigan qilmish himoya qilinadigan munosabatlarga shu ondagi va boshqacha oldini olib bo‘lmaydigan zarar yetkazilishi bilan tajovuz qilishi lozim va faqat tajovuzchiga jismoniy ta’sir etish bilangina uning oldini olish mumkin bo‘lishi lozim. Sud amaliyoti ko‘rsatishicha, bunday harakatlarga, asosan, shaxsning hayoti, sog‘lig‘i, jinsiy erkinligiga qarshi jinoyatlar, bezorilik, hokimiyat vakiliga qarshilik ko‘rsatish va boshqa jinoyatlar, ya’ni zo‘rlik ishlatish bilan kechadigan, agressiv va buzg‘unchilik xarakteriga ega bo‘lgan jinoyatlar kiradi. Ayni paytda, bir qator huquqqa qarshi tajovuzlar mavjudki, ular shu ondagi va boshqacha oldini olib bo‘lmaydigan zarar yetkazilishi bilan tajovuz qilmaydi yoki ularning sodir etilishidan zarar zo‘rlik harakatlari bilan oldi olinishi lozim bo‘lmaydi. Bunday jinoyatlar sifatida, masalan, mehnat huquqini buzish, tuhmat, pora berish va boshqalar tan olinadi. Shu sababli bunday qilmish sodir etilishiga chek qo‘yish maqsadida tajovuzchiga zarar yetkazish zaruriy mudofaa deb qaralishi mumkin emas, zarar yetkazgan shaxs esa umumiy asoslarda javobgarlikka tortilishi lozim bo‘ladi. Bundan tashqari, zaruriy mudofaa doirasida unga javoban zarar yetkazishga huquq beradigan ijtimoiy xavfli tajovuz faqat hujum qiluvchining qasddan faol xulqida (harakatida) ifodalanishi mumkin. 386 Ya’ni, ehtiyotsizlik orqali jinoyat sodir etilishida, shuningdek, harakatsizlik (biror-bir vazifani bajarmaslik) yo‘li bilan jinoyat sodir etilishida zaruriy mudofaa huquqi mavjud emas. Shuni ta’kidlash lozimki, qonun faqat JK bilan taqiqlangan tajovuzlardan zaruriy mudofaa qilish huquqini tan oladi. Shu sababli, hatto ijtimoiy xavfli bo‘lganda ham shaxs qonun bilan taqiqlanmagan noqonuniy harakatlar sodir etgan holda unga zarar yetkazish mumkin emas. Bu mazkur institutning qo‘llanishida yaxlitlikka yordam beradi, shuningdek, jinoiy qonunchilikning adolat va insonparvarlik tamoyillarining amalga oshirilgani bo‘ladi. Ushbu masalani boshqacha hal etish zaruriy mudofaa holatlarining asossiz kengaytirilishiga olib kelgan bo‘lar edi. Xuddi shuningdek, rasman tarkibida sodir etilishi uchun JK da javobgarlik ko‘zda tutilgan jinoyat tarkibining alomatlari bo‘lgan, lekin aslida jinoiy bo‘lmagan qilmishlar huquqqa qarshi qilmish sifatida qaralishi mumkin emas. Xususan, kam ahamiyatli ekanligi, oxirgi zarurat va hokazolar tufayli qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar bo‘lganda bu qilmishlar jinoiy bo‘lmaydi. Bunday qilmishlarga qarshi mudofaa qilgan shaxslarning harakatlari umumiy asoslarda ularga ushbu harakatlarning xarakteri avvaldan ma’lum bo‘lishi sharti bilan ijtimoiy xavfli bo‘lgan jinoiy harakatlar, ya’ni jinoiy javobgarlikka tortiladigan harakatlar deb qaralishi lozim. Zaruriy mudofaa yuzasidan ishlarni tergov qilishda va hal etishda, shuningdek, ba’zi holatlarda mansabdor shaxslar tashqi jihatdan huquqqa qarshi holatlarga o‘xshash bo‘lgan, lekin aslida shunday bo‘lmagan harakatlarni amalga oshirishga vakolatli bo‘ladi. Bunday harakatlar, masalan, maxsus vositani qo‘llash, qurolni ishlatish holatlari va hokazolar bo‘ladi. Bunday holatlarda mansabdor shaxsning harakatlari qonunchilik talablariga mosligi yoki, aksincha, huquqqa qarshi ekanligidan rasmiy mezon deyiladigan mezon dalolat beradi. Ushbu mezon shundan iboratki, barcha mansabdor shaxslarning harakatlari nafaqat mohiyati yuzasidan, balki rasmiy jihatidan ham qonuniy bo‘lishi lozim, ya’ni faqat qonun bilan belgilangan shakliga amal qilingan holdagina amalga oshirilishi mumkin. Shu munosabatda mansabdor shaxslarning rasmiy ravishda noqonuniy 387 bo‘lgan va aslida huquqqa qarshi bo‘lgan harakatlariga qarshigina zaruriy mudofaaga yo‘l qo‘yilishi mumkin . Zaruriy mudofaa qonuniyligining ikkinchi sharti – tajovuz mavjud bo‘lishidir. Yüklə 1,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|