Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим

Shakllar joizligi va joylashish tartibi yuzalarining o‘zaro bog‘langanligini tekshirish.

Buni quyidagi tekshirishlar bilan amalga oishrish mumkin:

• 
  Bir joizlik o‘ziga butunlay yoki boshqa joizlik turining bir qismini (masalan, aylanadan og‘ish silindrik joizlik bilan chegaralanadi) qamrab oladi;
  
• 
  Joizliklarning turli xil ko‘rinishlari, ya'ni birining boshqasiga bog‘lamaganlari biriga va shu detalning sifat ko‘rsatkichlariga birgalikda ta'sir etayotgandek tuyuladi.
  

Agar shakllar yoki joylashish tartibining qandaydir og‘ishi bir necha shartlar bilan chegaralansa, uni barcha chegaralovchi kattaliklarning eng kichkina chegaralovchisi sifatida qabul qiladi. Masalan: aylanalikdan og‘ish o‘lchamning, silindirlikning, radial tebranishning joizliklari bilan chegaralanadi.
Agar bir va undan ortiq yuzalar uchun joylashish tartibi va shakllar joizliklari belgilangan bo‘lsa, shakl joizliklarini joylashish tartibi joizligidan oshirilmaslik tavsiya qilinadi (masalan, silindrik yuzalar uchun silindrik joizlik, qisqa yuzalar uchun esa aylanalik joizligi simmetriklik, pozision joizliklardan oshmasligi kerak).

Joizliklar guruhi	Joizliklar turi	Belgisi
Shakllarning joizliklari	To‘g‘ri chiziqlilik joizligi
Shakl va joylashish tartibining yig‘ma joizligi	Butun yon tomondagi tebranish joizligi, berilgan profil shaklining joizligi
	Berilgan yuza shaklining joizligi
Shakl va joylashish tartibining yig‘ma joizligi	Butun yon tomondagi tebranish joizligi, berilgan profil shaklining joizligi
	Tekislik joizligi
	Aylanalik joizligi
	Silindrlik joizlik
	Profilning bo‘ylama kesim joizligi
Joylashish tartibining joizliklari	Parallellik joizligi
	Perpendikularlik joizligi
	Qiyalik joizligi
	O‘qlarni bir-biriga parallelligi
	Simmetriklik joizligi
	Pozision joizlik
	O‘qlarning kesishganligi joizligi
	Radial tebranish joizligi, yon tomondan tebranish joizligi, berilgan yo‘nalishdagi tebranish joizligi, butun radial tebranish joizligi

G‘adir-budur yuzalarga qo‘yiladigan talablar va joyizliklarning o‘zaro bog‘liqligini tekshirish.


G‘adir-budur yuzalar o‘lchamlar, shakllar va joylashish tartibi yuzalarining alohida joizliklaridan normallashtiriladi va nazorat qilinadi. Biroq yuzalarning g‘adir-budurligi yig‘ish jarayonida va buyumlarni ishlatish jarayonida, ishqalanish ta'sirida yeyilishi yoki ularning g‘ijimlanishi hisobiga o‘lcham va shakllarning qo‘shimcha og‘ishga olib keladi. Shuning uchun, o‘lcham va shakllarning har bir joizligi uchun g‘adir-budurliklar joizlik qiymatlari diapazonining eng katta qiymatini o‘rnatish lozim.
Nisbiy geometrik aniqlikning turli darajalari uchun g‘adir- budurliklarga beriluvchi eng katta joizlik qiymatlarining parametrlari

2. 
   jadvalda keltirilgan. Berilgan og‘ish joizliklarida T_b (radial, yon tomondan va berilgan yo‘nalishda, shuningdek, to‘liq radial, to‘liq yon tomondan joyizliklar) R_a, R_z parametrlarining qiymatlari R_a < 0,1 • T₆; R_z < 0,4 • T₆ boshlang‘ich shartlardan chegaralanishi tavsiya qilinadi.
   

1. 
   O‘zaro joylashish tartibi joizligini nazorat qilish imkoniyati tekshiriladi. Asosiy yuza shakllari og‘ishining o‘zaro joylashish tartibi joizligi nazoratini o‘tkazish nazoratning tashkil etuvchi xatoliklari hisoblanadi. O‘lchash bazasi sifatida tanlangan yuzaga, qoida sifatida o‘ta yuqori aniqlikdagi talablarni qo‘yish kerak bo‘ladi. Uning uzunligi imkoniyati bo‘yicha eng yuqori ko‘lamda bo‘lishi kerak.
   

Bazaviy yuza vazifasida asosiy materiallar maqsadli amal qiladi. Bazaviy yuzalarni noto‘g‘ri tanlash - metrologik ekspertizani o‘tkazishda aniqlanuvchi konstruksiyalarning eng ko‘p tarqalgan xatoliklaridan biri hisoblanadi. Masalan: radial og‘ishni nazorat qilishda 0 20(±0,007) bazaviy yuzaning shakli chegaralanmagan (9.4-rasm). Detalni o‘rnatishda faqat aylanalikdan og‘ish hisobiga A bazaning prizmalardagi o‘lchash xatoligi (0,085-0,025)G’2q30 mkm qiymatga erishishi mumki, ya'ni radial og‘ish joyizligiga teng bo‘ladi. Bunda ekspert joizlikni keraklicha oshirish yoki uning topshirig‘ini o‘zgartirish yo‘li to‘g‘risidagi masalani qo‘yishi mumkin. Masalan, tirqishlar o‘qlarini ustma-ust tushishini mustaqil joizligi (9.5-rasm) bog‘langan joizlikka almashtirilishi mumkin (agar detallarning yig‘ilishidan boshqa hech qanday talab ko‘rsatilmagan bo‘lsa). Nazorat joyizlikka bog‘liq holda sezilarli darajada tez va oddiyroq bo‘lsa, bu holatda kalibrni qo‘llash mumkin.
Shakllar va joylashish tartibining bog‘langan joyizligi (simmetriklik, pozitsion joizlik) - o‘zgaruvchan joizlikdir. Minimal qiymatlar chizmada ko‘rsatiladi va katta qiymatdagi val o‘lchamidan yoki kichkina qiymatdagi val o‘lchamidan yoki kichik qiymatli tirqish o‘lchamidan bazaviy va (yoki) ko‘rilayotgan elementning haqiqiy o‘lchamining og‘ishi mos keluvchi qiymatga oshishiga yo‘l qo‘yiladi. Bog‘langan joizligining vazifasi to‘g‘rilikdan og‘ishning ikki to‘g‘rlik tirqishining umumiy o‘qiga nisbati, agar ular podshipniklar uchun posadka hisoblansa, shponka tirqishining kamchilligiga va val o‘qiga (tirqishiga) yondosh to‘g‘rilik tirqishiga solishtirma qo‘pol joizliklar (0,04 mm dan yoqori) bo‘lishi mumkin. Bog‘langan joizligining belgilari GOST 2.308-79 da ko‘rsatilgan.

9.2-jadval

Kvalitet (detallarga ishlov berish aniqligi) bo‘yicha o‘lchamning joizligi	Nisbiy geometrik aniqlik	Nominal o‘lchamlar, mm
		0-18	18-50	50-120	120-500
		Ra qiymati, mkm da, ko‘pi bilan
JT3	*	0,2	0,4	0,4	0,8
	A V	0,1 0,05	0,2 0,1	0,2 0,1	0,4 0,2
JT4	*	0,4	0,8	0,8	1,6
	A	0,2	0,4	0,4	0,8
	V	0,1	0,2	0,2	0,4
JT5	*	0,4	0,8	1,6	1,6
	A	0,2	0,4	0,8	0,8
	V	0,1	0,2	0,4	0,4
JT6	*	0,8	1,6	1,6	1,6
	A	0,4	0,8	0,8	0,8
	V	0,2	0,4	0,4	0,4
JT7	*	1,6	3,2	3,2	3,2
	A	0,8	1,6	1,6	3,2
	V	0,4	0,8	0,8	1,6
JT8	*	1,6	3,2	3,2	3,2
	A	0,8	1,6	3,2	3,2
	V	0,4	0,8	1,6	1,6
JT9	*	3,2	3,2	6,3	6,3
	A	3,2	3,2	6,3	6,3
	V	1,6	3,2	3,2	6,3
	S	0,8	1,6	1,6	3,2
JT10	*	3,2	6,3	6,3	6,3
	A	3,2	6,3	6,3	6,3
	V	1,6	3,2	3,2	6,3
	S	0,8	1,6	1,6	3,2
JT11	*	6,3	6,3	12,5	12,5
	A	6,3	6,3	12,5	12,5
	V	3,2	3,2	6,3	6,3
	S	1,6	1,6	3,2	3,2
JT12 va JT14	*	12,5	12,5	25	25
	A	12,5	12,5	25	25
	V	6,3	6,3	12,5	12,5
JT14 va JT15	*	12,5	25	50	50
	A	12,5	25	50	50
	V	12,5	12,5	25	25

Izoh. * chizmada shakllarning joizligi ko‘rsatilmaganligini bildiradi.

Xususiy hollarda bog‘langan joizligi T_bog. o‘lchami nolga teng bo‘lishi mumkun joylashish tartibining og‘ishi faqat foydalanilmagan maydon joizlik o‘lchamlarining hisobigagini ruxsat beriladi (9.6-rasm)). Agar diametrlari mos ravishda 80 va 55 mm bo‘lsa, unda T_bogq0 ga teng bo‘ladi. Bunday hollarda, agar ular 79,88 va 54,88 mm ga teng bo‘lsa, unda T_bog. 0,24 qiymatga erishishi mumkin (T_bog. q 0 Q 0,24 q 0,24 mm). Modomiki joylashish tartibininig og‘ishi aksariyat hollarda o‘lchamlarni nazorat qilishda o‘zgarmasa va universal o‘lchash vositasi bilan nazorat qilinsa yoki kalibrlar majmuasi bilan nazorat qilinsa, nolga teng bog‘lanish joizligi albatta chizmada ko‘rsatilishi shart. Shuningdek, ko‘rsatilmagan joizliklar qatoriga qo‘shish mumkin emas.
Shakllar va joylashish tartibining mustaqil joizligi - berilgan chizma bo‘yicha tayyorlanuvchi va bazaviy yoki ko‘rilayotgan elementning haqiqiy o‘lchamiga bog‘liq bo‘lmagan detallarning barcha majmualari uchun doimiydir. Mustaqil joizlik yanada kuchliroq nazoratni talab qiladi. Belgilangan misollarda (solishtirma qattiqligi 0,04 mm dan kichik bulganda) mustaqil joizlik - chegaratosh posadka (o‘tkazish) tirqishining bazaviy posatka tirqishiga nisbatan yoki podshipnik ostida umumiy o‘q posatkasi tirqishiga nisbati to'g'rilik (soosnost)dan og'ishiga teng.
U yoki bu joylashish tartibi joizligini maqsadli nazorat qilish uchun o‘lchash sxemasini baholashda tavsiyalariga amal qilinadi. Ushbu hujjatlarda eng ko‘p tarqalgan o‘lchash sxemalari ko‘rilgan, formulalar keltirilgan. O‘lchash vositasining xatoliklari hisobga olingan holda o‘rnatilgan joizliklarda nazoratning tanlangan sxemalarini joriy qilish imkoniyatlari to‘g‘risidagi masalalar aniq holatlarda izohlangan. “Shpindel” detal chizmasining metrologik ekspertizasini o‘tkazish bunga misoldir (9.7-rasm.).
Metrologik ekspetizada valning silliq uchiga payvandlangan diskning va pog‘onali valdan tarkib topgan shpindelning chizmasi kerak bo‘ladi. Chizma oltita o‘lchamlarning chegaralangan joizliklari, uchta yuzalarning o‘zaro joylashish joizliklari va ettita yuzalarning g‘adir-budirligiga qo‘yiladigan tablarga ega bo‘ladi.
Ko‘rsatilmagan joizliklar bilan o‘lchamlarning chegaralanuvchi oraliq og‘ishi, shuningdek, umumiy ko⁴rsatkich yo⁴q bo‘ladi.

INCLUDEPICTURE "../../../Users/XURSHI~1/AppData/Local/Temp/FineReader11.00/media/image5.jpeg" \* MERGEFORMAT

Bog‘langan joyizligi odchami

Shunday ekan birinchi ogohlantirishni quyidagicha aytish mumkin:
ko‘rsatilmagan joizliklar bilan odchamlarning oraliq ogdshini chizmaning texnik talablarida yozish. Bundan tashqari, ikkinchi band bo‘yicha payvandlangan konstruksiyalarda qodlanilmaydigan 40X podat markasi texnik talablarda ko‘rsatilgan.
Analiz qilinuvchi odcham 0 20*0008 preslangan posadkaga mos keluvchi joizliklar bilan ko‘rsatilgan. Bu holatni biz tanqid qilishimiz mumkin. Bu holat albatta konstruktor huzurida oydinlashtirilishi lozim. Agar bu pog‘onada oxirgi yigdshda qandaytir detal preslangan bodsa, unda bu diametrlar orasidagi yon tomondan ogdsh va pag‘ona 0 25l0’o72 ko‘rsatilishi shart.
Shuningdek, 0 20^*0’ ^<0o8 yuzada silliqlaydigan aylananing chiqishi uchun kichik kanalning yo‘qligini aytib ogohlantirish berishimiz mumkin. Yana 0 25“0’ 0²2 yuzada ham silliqlaydigan aylananing chiqishi uchun kichik kanalning yo‘qligini aytib ham ogohlantirish berishimiz mumkin, ammo bu kanalning o‘rniga berilgan qattiq joizliklar bilan yuza uzunligini chegaralovchi payvadlash choki (payvandlangandan keyingi joy) joylashadi.

“Shpindel” detal chizmasining metrologik ekspertizasi.

Yuzalarning g‘adir-budurligiga qo‘yiladigan talablarga qaralganida, 0,40_0,041 yuzaga g‘adir-budirlikning ikki joizligi (R_aq1,25 mkm va R_aq2,5 mkm) ko‘rsatilgan. Shunday ekan, ulardan birini olib tashlash zarur.

Nazorat savollari

1. 
   Detal chizmalarining metrologik ekspertizasi qanday ketma- ketlikda o‘tkaziladi?
   
2. 
   Shakllar joizligi va joylashish tartibi qanday tekshiriladi?
   
3. 
   G‘adir-budur yuzalarga qo‘yiladigan talablar.
   
4. 
   G‘adir-budur yuzalarga joizliklarning o‘zaro bog‘liqligini tekshirish.