8.2. Muomala xarajatlarining tasnifi Muomala xarajatlari iqtisodiy tabiati, yo‘naltirish maqsadlari, savdo va umumiy ovqatlanish sohalarining funksiyalaridan, savdoga ko‘rsatiladigan boshqa tarmoqlarning xizmati turlaridan, hisobot nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda hajmi va tarkibi bo‘yicha har xildir.
Muomala xarajatlarini quyidagi belgilar bo‘yicha tasniflash mumkin:
- tarmoqlar va sohalar buyicha;
- iste’mol tovarlari muomalasi sohalari buyicha;
- bajariladigan funksiyalar va vazifalar buyicha;
- yunaltirilish maksadlari buyicha;
- muomala xarajatlarining ayrim omillardan bog‘liqligi buyicha;
- xarajatlarni turlari (nomenklaturasi) buyicha.
Muomala xarajatlarini tasniflanish belgilari buyicha tasniflab chikamiz.
Tarmoqlar va sohalar bo‘yicha: - ishlab chiqarish tarmoqlarida;
- kishlok xo‘jalik sub’ektlarida;
- chakana va ulgurji savdo bilan shug‘ullanuvchi boshqa tarmoqlarda;
- ishlab chiqarish vositalarini ayriboshlash sohasida;
- iste’mol tovarlarini ayriboshlash sohasida;
- tashki savdo sohasida.
Iste’mol tovarlari muomalasi sohalari bo‘yicha: - savdo sohasida (chakana va ulgurji savdoda);
- umumiy ovqatlanish sohasida;
- maxsus qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini xarid qiluvchi va sotuvchi xo‘jalik sub’ektlarida;
- mikrofirmalar va kichik korxonalarda. Bular xarajatlar to‘g‘risida statistik hisobot topshirmaydilar;
- fermer va dexkon xo‘jaliklari. Bularda mahsulotlarni sotish bilan (ulgurji yoki chakana) bog‘liq xarajatlari mavjud.
Savdoning funksiyalari va vazifalaridan kelib chiqqan holda: - sof va qo‘shimcha;
- bevosita va bilvosita;
- operatsion va ma’muriy boshqaruv.
Yo‘naltirish maqsadlari bo‘yicha: - xodimlar ish xaqi;
- boshqa tarmoqlar xizmati xaqi;
- moddiy xarajatlar;
- moddiy yo‘kotishlar;
- soliqlar, yig‘imlar, to‘lovlar va ijtimoiy sug‘urta;
- boshqa xarajatlar.
