Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

4. EHMning turlari va asosiy oilalari. 
Yuqorida ko`rib o`tganimizdek, EHM ning ishlatilish soxalari xilma xil 
bo`lgani uchun ularning barchasida xam bir xil ko`rinishdagi kompyuterlarni 
ishlatish mumkin bo`lmaydi, chunki ushbu xolda ularning ishlatilish samaradorligi
unchalik yuqori darajada bo`lmaydi. Bu esa o`z navbatida kata muammoni keltirib 
chiqaradi – real xayotda uchraydigan turfa xil masalalarni xal qilish uchun EHM 
ning qanday turlarini qo`llash maqsadga muvofiq bo`ladi? Ushbu turli xil 
ko`rinishdagi kompyuterlarni qo`llash qanday ijobiy va salbiy oqibatlarga olib 
kelishi mumkin? Bu muammoni to`g`ri xal qilish uchun boshqaruv, hisob-kitob, 
injener-texnik masalalar, meditsina, aqliy mexnat muammolari xaqida biroz 
fikrlang va yuqoridagi savollarga javob berishga harakat qiling. 
Hozirgi paytda EHM ning avlodlari, turlari va asosiy oilalari EHMlar oila-
gruppasi shaklida loyihalashtiriladi va ishlab chiqiladi. Ular turli unumdorlikka 
ega modellarni o`z ichiga olib, yagona printsipdagi buyruqlar sistemasi, tashqi 
qurilmalar to`plami, umumiyligi bilan birlashtirilgan. EHM oila gruppalarining 
yaratilishi EHMning turli modellarini ishlab chiqarishga qaraganda talaygina 
material va mehnat resurslarini tejaydi. 
Chunki: 
- dastlabki eng ko`p mehnatni talab qiladigan ish loyihalashtirilish va 
ishlab chiqish shu oila-gruppaning hamma modellari uchun umumiy bo`ladi; 
- bir printsipdagi element bazasidan va bir xildagi texnologik va 
konstruktorlik usullaridan foydalaniladi; 
- yagona umumiy operatsion sistemalari ishlab chiqiladi; 
- shu oila gurux modellarini ekspluatatsiya qilish uchun injener-texnik 
xodimlar va programmalashtirish sistemalari ishini ta’minlovchi programmistlarni 
umumiy tarzda tayyorlash amalga oshiriladi. 
Bir oila-guruxga kiruvchi barcha EHM modellarining informatsion va 
programmalash jihatidan bir-biriga mos kelishi, yagona pogramma bilan 
ta’minlanishi, yagona konstruktsiya va texnologik bazaga ega bo`lishi kerak. 
22

---

Informatsion mos kelish deganda bir guruhdagi turli EHMlarda umumiy 
kodlar, yagona ma’lumotlarni ifodalash formatidan foydalanish ko`zda tutiladi, 
ya’ni bu ma’lumotlar bir xildagi informatsiya tashuvchilar va mashinalar 
yordamida ishlanadi. Mashinalar buyruqlari darajasidagi programmaviy mos 
kelishi mantiqiy struktura (adresatsiya sistemasi, bir xil umumiy buyruqlar 
to`plami, tashqi qurilmalarga ulashning standart usullari) birligini nazarda tutadi. 
Bu mos kelishlik ko`pincha ierarxik (quyidan yuqoriga bosqichma-bosqich 
bo`ysunish, bu yerda EHMga nisbatan) tarzda amalga oshadi. Bu yerda ham 
unumli mashinalar uchun tuzilgan programmalar nisbatan yuqori unumli 
mashinalarda ishlatilishi yoki bajarilishi mumkin; lekin aksincha bo`lishi mumkin 
emas. Shunday tarzdagi programmali mos kelish "pastdan yuqoriga" deb ataladi. 
Oila guruxli EHMlari uchun yagona programma ta’minoti unifikatsiyalashgan (bir 
xillashtirilgan) vositalar mavjudligini ko`rsatadi. Bular ma’lumotlar massivi, 
programma fayllarning standart usulini, bu massivlarning bir xildagi kutubxonasi 
va muomala usulini, EHM xotirasida massivlarni muxofaza qilish usulini o`z 
ichiga oladi. Oila-guruxning barcha modellari shu gurux uchun qayd qilingan 
algoritm tilida yozilgan programmalarni qabul qilishi, o`zlashtirishi kerak. 
Shuning uchun shu oila-guruxning har qaysi modeli muvofiq ravishda tegishli 
translyatorga, tarjimonga ega bo`lishi kerak. Konstruktiv va texnologik 
bazalarning birligi mantiqiy elementlar sistemasi, funktsional modullarning 
platalar hajmi, bloklarning va hokazolarning konstuktiv o`lchamlarini 
standartlashtirishga olib kelishni taqozo qiladi. Operatsiyalarning bajarilish tezligi, 
funktsional imkoniyatlaridan tashqari hisoblash sistemasining iste’molchilar 
uchun hammabopligi masalasi yanada keskin ko`tarilishi kutilmoqda. Bu 
qo`yilgan maqsadlarga erishish uchun EHMdan foydalanuvchilarga keng 
ko`lamda axborotlarning turli ko`rinishlari (matn, nutq, tasvir va boshqalar) bilan 
murojaat qilish imkoniyatini ta’minlashni yo`lga qo`yish kerak. Bundan tashqari 
amaliy programmalar sistemasining mavjudligi va ularning foydalanuvchi 
tomonidan kerak bo`lgan konkret yo`nalishga moslashtirish hamda sig`imi katta 
bo`lgan ma’lumotlar bazasining mavjudligi EHM ko`rsatkichlarini yaxshilashni 
talab qiladi. Intellektual xususiyatlariga binoan kelajak EHMlari o`z ichiga bir 
necha asosiy podsistemalarni oladi. Bilimlar bazasi umumiy tarzda ifodalangan 
interfeys bilimlar bazasi, ya’ni tilni tushunish, muloqotda bo`lish bilan bog`liq 
bilimlar sistemasi bazasi (sistemaning o`zini tushunishi bilan bog`liq) va amaliy 
bilimlar bazasi (turli qo`shimcha maxsus bilimlarni o`z ichiga oluvchi) ni o`z 
ichiga oladi. Interfeys bilimlar bazasi EHMlar tatbiq qilish doirasini ma’lum 
darajada kengaytirib, mashinada tarjima qilish sistemasi, nutqni farqlash, mos 
yechimlarni topish va boshqa vazifalarni o`z zimmasiga oladi. Intellektual 
interfeys podsistemasi masalalarni yechish jarayonida foydalanuvchini bevosita 
o`zaro bog`liqlikni ta’minlovchi EHMga taqsimlangan kirish vositasi bilan 
muloqotini ta’minlaydi. Bunda foydalanuvchi-iste’molchi mashina bilan 
muloqotda informatsiyani ifodalashning xaqiqiy formalari (nutq, tabiiy tilda, matn, 
tasvir) tarzida va har bir konkret foydalanuvchi o`z professional 
terminologiyasidan foydalanish imkoniyatiga ega bo`lishi kerak. EHM 
taraqqiyotining qonuniy bosqichi EHM avlodlarining mikdoriygina emas, sifat 
23

---

jihatdan o`zgarishini oldindan bashorat qilish imkonini beradi. Shuning uchun 
ham hozirgi paytda mashinalarning yangi avlodlarini yaratish ustida katta ishlar 
olib borilmoqda. 
Ushbu mavzuga oid beshinchi «Mikroprotsessor texnikasining 
xalq xo`jaligidagi axamiyati» savol namunaviy dasturga muvofiq mustaqil 
o`rganish uchun berilgan bo`lib, talabalar ularni o`rganishda asosiy va 
qo`shimcha adabiyotlar ruyxatidagi tegishli adabiyotlardan foydalanishlari lozim 
bo`ladi [6,17,27,39].