Њзбекистон республикаси олий ва њрта

2-mavzu. Jamiyat taraqqiyotining Foya, mafkuralar
bilan o‘zaro boFliqligi
Foya tushunchasi (yunon. g‘oya, ta'limot). Ilmiy adabiyotlarda «g‘oya», «mafkura», «ideya» va «ideologiya» tushunchalari ishlatilmoqda. «Ideya» va «ideologiya» ko‘proq g‘arb davlatlarida hamda rus tilidagi manbalarda uchraydi. Ideya iborasi yunon tilidagi «idea» so‘zidan olingan. U ideologiya so‘zining o‘zagi bo‘lib hisoblanadi va tushuncha yoxud fikr ma'nosini anglatadi. Ideologiya (Idea - oya, tuguncha, logos - ta'limot) atamasi esa g‘oyalar to‘g‘risidagi ta'limotni anglatadi va ikki xil ma'noda ishlatiladi:
1) g‘oyalarning mohiyat-mazmuni, shakllanishi, ahamiyati to‘g‘risidagi bilimlarni ifodalaydi va ilmiy soha bo‘lib hisoblanadi;
2) muayyan g‘oyani amalga oshirish, maqsadga yetish usullari, vositalari, omillari tizimini anglatadi.
Demak: 1. Foya inson tafakkurining mahsuli.

1. 
   Foya oldin mavjud bo‘lmagan, o‘zida yangilikni tashuvchi fikrdir.
   
2. 
   Oldin g‘oya paydo bo‘ladi, undan keyin g‘oya asosida mafkura, mafkura asosida esa tizim, siyosat paydo bo‘ladi.
   

Foyalarning oddiy fikrlardan farqi yana shundaki, ular garchi tafakkurda paydo bo‘lsa-da, inson va jamiyat ruhiyatiga, hatto tub qatlamlariga ham singib boradi. Foya shunday quvvatga egaki, u odamning ichki dunyosigacha kirib borib, uni xarakatga keltiruvchi, maqsad sari yetaklovchi ruhiy-ma'naviy kuchga aylanadi. Ularni muayyan maqsadga yo‘naltiradi, safarbar etadi, jipslashtiradi, hamkorlikka undaydi.
Foya mohiyatan ijtimoiy xarakterga ega. Muayyan g‘oya odatda alohida olingan shaxs ongida shakllanadi, keyinchalik esa jamiyatning turli qatlamlariga tarqaladi, turli elat va millatlar orasida yoyiladi. Mustaqil hayotga qadam qo‘yayotgan yangi avlod jamiyatda mavjud g‘oyalar ta'sirida tarbiyalanadi, muayyan qarashlar va g‘oyalarni o‘z e'tiqodiga singdiradi, o‘z navbatida yangi g‘oyalarni yaratadi va targ‘ib etadi.
Ezgu g‘oya - inson tafakkurida vujudga keladigan, muayyan fikrlarning ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan, ruhiyatga kuchli ta'sir o‘tkazib, jamiyat va odamlarni harakatga keltiradigan, ularni bunyodkor maqsad-muddao sari yetaklaydigan ulug‘vor fikrlardir.
Foya moddiylashtiruvchi, amaliyotga aylantiruvchi kuch ekanligiga qarab: sinfiy g‘oya, milliy g‘oya, umumxalq g‘oyasi, umuminsoniy g‘oyalar ham mavjud.
Mafkura - arabchadagi «mufakkir», «mufakkira tun» so‘zlaridan olingan bo‘lib, chuqur ma'noli, teran mazmunli fikr demakdir.
Mafkura - muayyan ijtimoiy guruh yo qatlamning, millat yoki davlatning, jamiyatning ehtiyojlarini, maqsad va intilishlarini, ijtimoiy-ma'naviy rivojlanish prinsiplarini ifoda etadigan g‘oyalar, ularni amalga oshirish usul va vositalari tizimidir⁴.
Mafkurada manfaatlari ifodalangan ijtimoiy kuchlar va qatlamlar-ning o‘tmishi, bugungi kuni va istiqboli aks etadi.
Prezident Islom Karimov jamiyat mafkurasiga shunday ta'rif bergan: «Odamlarning ming yillar davomida shakllangan dunyoqarashi va mentalitetiga asoslangan, ayni vaqtda shu xalq, shu millatning kelajagini ko‘zlagan va uning dunyodagi o‘rnini aniq-ravshan belgilab berishga xizmat qiladigan, kechagi va ertangi kun o‘rtasida o‘ziga xos ko‘prik bo‘lishga qodir g‘oyani men jamiyat mafkurasi deb bilaman» (Asarlar, T.7. 89-bet).
«Foya» va «mafkura» tushunchalari bir-biriga yaqin bo‘lsada, ularni aynanlashtirmaslik kerak. Sababi: