‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

Bilimingizni sinab k o ‘ring
1. Yoshga doir pensiya tushunchasiga ta 'rif bering.
2. Yoshga doir pensiyalam ing qaysi turlarini bilasiz?
3. U m um iy asoslarda va im tiyozli shartlarda yoshga d o ir pensiya 
tayinlash asoslari qanday?
4. Im tiyozli pensiya tayinlashga asos b o 'lad ig an 1, 2 va 3-sonli 
ro ‘yxatlar haqida so‘z!ab bering.
5. Q achon m u ddatidan aw al yoshga doir pensiya tayinlash m um - 
kin?
6. T o 'liq b o ‘lm agan m ehnat staji bilan yoshga d o ir pensiya tayin- 
lash tartibi qanday?
52
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

VI BOB.
NOGIRONLIK T U SH U N C H A SI VA
UNI BELGILASH TARTIBI
6 .1 . Nogironlik tushunchasi, nogiroulikning
asosiy mezonlari va belgilanish tartibi
Fuqarolami nogironlik pensiyasi bilan ta ’minlashning huqu- 
qiy asosi 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (39-moddasi), 
„Fuqarolam ing davlat pensiya ta'm inoti to ‘g‘risida“gi qonuni (III 
bob, 15— 18-m oddalari) , , 0 ‘zbekiston Respublikasida nogiron- 
lami ijtimoiy himoya qilish to ‘g‘risida“gi qonun (Yangi tahrirda) 
va ular asosida qabul qilingan boshqa qonun hujjatlari sanaladi. 
Shuni qayd etish joizki, 470288 nafar nogiron bugungi kunda 
nogironlik pensiyasini oluvchilar sifatida B udjetdan tashqari 
Pensiya jam g‘armasi tum an (shahar) bo'limlarida hisobda tura- 
dilar'.
„N o g iro n “ shaxs atam asining rasmiy ta ’rifi , , 0 ‘zbekiston 
Res- publikasida nogironlami ijtimoiy himoya qilish to ‘g‘risida“gi 
qonunning 1-moddasida nazarda tutilgan. Unga ko'ra:
„Nogiron — jismoniy, aqliy, ruhiy yoki sensor (sezgi) nuq- 
sonlari borligi tufayli turm ush faoliyatining cheklanganligi mu- 
nosabati bilan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda nogiron deb 
topilgan hamda ijtimoiy yordamga va himoyaga muhtoj shaxs“ . 
Mazkur rasmiy ta'rifda nogironlikning asosiy mezonlari belgilab 
qo'yilgan b o ‘lib, jism oniy nuqson deganda — tananing biror 
organining nuqsonliligi, o ‘z funksiyalarini t o ‘la yoki qisman 
bajarishga qodir emasligi va shu tufayli erkin harakatlanish, o‘z 
ehtiyojlarini bevosita qondirish im koniyati cheklanishiga olib 
keladi.
Aqliy nuqson — shaxsning intellektual jihatdan rivojlanma- 
ganligi, mushohada qilish qobiliyatining mavjud emasligi 
yoki 
primitivligi bilan tavsiflanishi mumkin.
Ruhiy nuqson — odatda, mhiy buzilishi va shu tufayli atrof- 
tevarakni to ‘g‘ri idrok qila olmaslik, o ‘z xatti-harakatlariga tanqidiy 
baho berish qobiliyatining cheklangani bilan tavsiflanib, odatda, 
ruhiy kasallikning m uayyan turi bilan kasallanganligi bilan 
bog'liq bo'ladi. 1
1 Q a r a n g : Budjetdan tashqari Pensiya jamg'armasining 2011-yil uchun 
tezkor ma'lumotlari. T., 2011-yil.
53
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sensor nuqson — deganda sezgilaming yo‘qolishi (ko‘zining 
ojizligi, kar-soqovlik va teri sezgilarining mavjud emasligi va 
boshqalar) nazarda tutilib, uning natijasida shaxs o'ziga o ‘zi xiz- 
mat qiiish, erkin harakatlanish, tanlash imkoniyatiga ega bo‘l- 
maydi yoki cheklangan bo‘ladi.
Shaxsning turmush faoliyati cheklanganligi uning o ‘z-o ‘ziga 
xizmat qilish, yurish, yo‘lni topa bilish, m uloqot qilish, o ‘z 
xatti-harakatlarini nazorat qilish, shuningdek, m ehnat faoliyati 
bilan shug‘ullanish qobiliyati yoki imkoniyatini to ‘la yoki qisman 
yo‘qotganligida ifodalanadi.
Shaxsni, shu jum ladan, o ‘n oltidan o ‘n sakkiz yoshgacha 
bo'lgan yoshlarni nogiron deb topish tib b iy -m eh n at ekspert 
komissiyalari tom onidan, o ‘n olti yoshgacha boMgan o ‘smirlami 
nogiron deb topish esa, tibbiy-maslahat komissiyalari tomonidan 
amalga oshiriladi.
T ib b iy -m eh n at ekspert kom issiyalari va tib b iy -m aslah at 
komissiyalarini tuzish, shuningdek, ular tom onidan xulosalar 
berish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Jum ladan, 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asi- 
ning 2008-yil 8-avgustdagi 175-sonli „Tibbiy-mehnat ekspertiza 
xizm ati boshqarish tuzilm asini va faoliyatini tashkil etishni 
akom illashtirish chora-tadbirlari to ‘g ‘risida“gi qaroriga ko ‘ra 
uslibu m uassasalar ishi tubdan isloh qilindi va nogironlikni 
belgilash yuzasidan zarur tartib-intizom kuchaytirildi1.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasining 2011-yil 
1-iyuldagi 195-sonli „Tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari tom o- 
nidan fuqarolarni tibbiy ko‘rikdan o ‘tkazish tartibini yanada 
takom illashtirishga, nogironlikni va kasbiy m ehnatga layoqat 
yo‘qotilishi darajasini aniqlashga yo‘naltirilgan normativ-huquqiy 
hujjatlarni tasdiqlash to ‘g‘risida“gi qarori bilan1
2 „Fuqarolarni 
tibbiy-mehnat ekspert komissiyalarida tibbiy ko‘rikdan o ‘tkazish 
tartibi to ‘g ‘risida N izom “ tasdiqlandi:
— mazkur Nizomga ko‘ra fuqarolami TM EKda tibbiy ko‘rik- 
dan o'tkazish uchun quyidagicha hayot faoliyati, ya’ni mehnatga
1 ,,0 ‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami“, 2008-yil, 33-son, 
314-modda.
2 ,,0 ‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami", 2011-yil, 27-son, 
283-modda
54
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

layoqati cheklanganligi, nogironlikning g u ru h lari, sabablari, 
boshlangan vaqti va muddatlarini aniqlash;
— mehnat faoliyatini bajarish bilan bogMiq holda mehnatda 
mayib boMgan yoki salomatligini boshqacha tarzda shikastlagan 
fuqarolaming mehnatga layoqati yo'qotilganligi darajasini, shu- 
ningdek, ular yordamning qo ‘shimcha turlariga muhtojliklarini 
aniqiash;
— nogironlaming salomatligi va mehnatga layoqati holatini 
hisobga olgan holda ulami tibbiy va ijtimoiy m ehnat bo‘yicha 
reabilitatsiya qilish chora-tadbirlarini belgilash maqsadlarida amal- 
ga oshiriladi.
Fuqarolarni tibbiy ko'rikdan o'tkazishda yashash joyidagi 
tum anlararo, tum an (shahar) TM EK tomonidan;
— fuqaroda mazkur TM EK sohasi bo'yicha alohida kasalliklar 
mavjud bo ‘lgan taqdirda — davolash-profilaktika muassasasiga 
biriktirish o ‘sha joydagi ixtisoslashtirilgan TM EK tomonidan;
— shifokorlami, TM EK xodimlarini va ulaming yaqin qarin- 
doshlarini, 0 ‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi, Milliy 
xavfsizlik xizmati xodimlarini tibbiy koTikdan o ‘tkazish, jino- 
yatlar sodir etganlikda gum on qilinayotgan, ayblanayotgan, 
sudlangan, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hukm qilingan 
shaxslarni, shuningdek, ixtisoslashtirilgan, tum anlararo va tu- 
manlar (shaharlar) TM EK xulosasiga rozi bolm agan fuqarolami 
tibbiy koTikdan o 'tk azish — bosh TM EK tom onidan amalga 
oshiriladi. TM EKda fuqarolami tibbiy ko‘rikdan o ‘tkazish bepul 
amalga oshiriladi.
TM EK tibbiy ko‘rikdan oTkazishga 0 ‘zbekiston Respublikasi 
fuqarolari, 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashaydigan 
xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar, 16 yoshdagi va 
undan katta yoshdagi, davolash-profilaktika muassasasi yoTlan- 
masiga ega boTgan, ushbu TMEKga biriktirilgan shaxslami qabul 
qiladi.
Boshlang'ich tibbiy ko‘rikdan oTkazishga:
— aynan bir kasallik tufayli vaqtincha mehnatga layoqatsizlik 
boshlangan kundan boshlab uzluksiz 
4
oydan ortiqni tashkil 
qiladigan uzoq m uddat kasal boTgan (sil kasalligiga chalingan 
bemorlardan tashqari) shaxslar;
— aynan bir kasallik tufayli vaqtincha mehnatga layoqatsizlik 
davri v aq tin ch a m ehnatga layoqatsizlik boshlangan kundan 
e'tiboran 12 oy mobaynida tanaffus bilan birga 6 oy mobaynida
55
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

davom etgan shaxslar (sil kasalligiga chalingan bem orlardan 
tashqari);
— sil kasalligi birinchi marta aniqlangan, vaqtincha mehnatga 
layoqatsizlik davri kasallik aniqlangan kundan boshlab kamida 10 
oyni tashkil qiladigan, shuningdek, asosiy kasallik kuchaygan — 
vaqtincha mehnatga layoqatsizlik boshlangan kundan e'tiboran 
kamida 6 oy silga qarshi kurashish muassasalarida hisobda turgan 
taqdirda sil kasalligiga chalingan bemorlar qabul qilinadi.
Nogironlik belgilari aniq ko'rinib turgan shaxslar, shuning- 
dek, noxush klinik prognozli bem orlar yuqorida ko‘rsatib o ‘til- 
gan m uddatlar o'tgungacha tibbiy ko'rikdan o ‘tkazishga qabul 
qilinishi mumkin.
Pasport yoki shaxsni tasdiqlovchi boshqa hujjat m ajburiy 
tartibda ko‘rsatiladi.
TM EKda tibbiy ko'rikdan o ‘tish uchun:
— DPM yo'llanm asi, davolovchi shifokor, bo ‘lim m udiri, 
bosh shifokor imzosi va muassasaning dumaloq muhri bilan tas- 
diqlangan kasallik tarixidan ko'chirm alar, ambulatoriya kartasi;
— ishlaydiganlar tom onidan — vaqtincha mehnatga layoqat- 
sizlik varaqasi taqdim etiladi.
Kasbiy kasallik oqibatida kasbiy mehnatga layoqat yo‘qotil- 
ganligi darajasi va nogironlik aniqlangan taqdirda TM EKga tibbiy 
k o 'rik d an o ‘tish u chun qonun hujjatlariga m uvofiq maxsus 
vakolat berilgan sogMiqni saqlash muassasasi xulosasidan ko‘- 
chirma ham taqdim etiladi.
Kasbiy m ehnat layoqati yo‘qotilganligini aniqlash uchun 
TMEKga birinchi marta yuborilgan shaxslar m ehnat vazifalarini 
bajarish bilan bog'liq holdagi baxtsiz hodisa yoki sogMiqning 
boshqacha tarzda shikastlanganligi to ‘g‘risida belgilangan shakldagi 
dalolatnomani ham taqdim etadilar.
Tibbiy ko‘rik natijalari bo‘yicha TM EK quyidagi xulosalami 
chiqarishi mumkin:
— nogironlik guruhini aniqlash, uning sabablari va m ud- 
datlari to ‘g‘risida;
— kasbiy m ehnat layoqatining yo'qotilganlik darajasi to ‘g‘- 
risida;
— q o ‘shim cha ravishda tekshirish ham da klinik tashxisni 
aniqlashtirish uchun tibbiy ko‘rikdan o ‘tuvchini biriktirilgan da- 
volash-profilaktika m uassasalariga, nogironlarni reabilitatsiya
56
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qilish va protezlash milliy markaziga hamda nogironlar uchun 
mintaqaviy reabilitatsiya markazlariga yuborish to ‘g‘risida;
— tibbiy ko'rikdan o ‘tayotgan bem om i davolashni oxirigacha 
yetkazish zarurligi munosabati bilan uning vaqtincha mehnatga 
layoqatsizlik varaqasi muddatini uzaytirish to ‘g‘risida;
— protez-ortopediya buyumlari, nogironlik aravachalari va 
reabilitatsiya qilishning boshqa yordamchi texnik vositalari bilan 
ta'minlashga muhtojlik to ‘g‘risida;
— mehnatga tavsiya etish, nogironning o ‘qitishga yoki qayta 
o'qitishga muhtojligi to‘g‘risida;
— o'zgalar parvarishiga muhtojlik to ‘g‘risida.
Agar qayta tibbiy ko‘rikdan o ‘tkazishda nogironlik guruhi 
belgilanmasa, nogironlik gumhini olib tashlash to ‘g‘risida ushbu 
Nizomga 3-ilovaga muvofiq shakl bo'yicha m a’lum otnom a ras- 
miylashtiriladi.
Nogironlik gumhini olib tashlash to ‘g‘risidagi m a'lum otnom a 
TM EK xulosasi chiqarilgan kundan boshlab uch kun muddatda 
tegishli Pensiya jamg'arm asi bo'limiga yuboriladi.
Nogironlik navbatdagi qayta tibbiy ko‘rikdan o'tkazish tayin- 
langan navbatdagi oyning birinchi kunigacha belgilanadi.
D avolovchi sh ifo k o rlar va D P M n in g d av o lash -m aslah at 
kom issiyalari (keyingi o 'rin la rd a D M K deb ataladi) raislari 
nogironlik guruhi qayta tibbiy ko'rikdan o'tkazish muddati ko‘r- 
satilgan holda belgilangan fuqarolarni TM EKda tibbiy tekshirishga 
yuborish uchun hujjatlarning o ‘z vaqtida va to‘g‘ri rasmiylash- 
tirilishi yuzasidan shaxsan javob beradilar.
Ko'rsatib o ‘tilgan muddatlardan oldin qayta tibbiy ko‘rikdan 
o'tkazish, belgilangan tartibda, sog'liqning holati va hayot fao- 
liyatining cheklanganlik darajasi o ‘zgarganda, nogironlikni belgi- 
lashning to'gTiligi bosh TM EK, Respublika tibbiy-ijtimoiy eks- 
pertiza inspeksiyasi, O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 
Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy bolinm alari 
tom onidan tekshirilganda, TM EK qarorining asossizligi holatlari 
aniqlanganda, shuningdek, agar TM EK qarori soxta hujjatlar 
asosida chiqarilganda hamda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan 
boshqa holatlarda amalga oshiriladi.
M u d d atsiz n o g iro n lar deb e 'ti r o f etilgan shaxslar ham 
yuqorida ko'rsatib o'tilgan holatlarda qayta tibbiy ko'rikdan o ‘tka- 
zilishi mumkin.
57
www.ziyouz.com kutubxonasi

---