Zbekistonning transport majmui va tashqi iqtisodiy aloqalari geografiyasi

O`zbekistonning asosiy transport tarmoqlari, ularning joylashishi va rivojlanishi. O`zbekistonda umum foydalanadigan yuk va yo`lovchilar tashuvchi transportning barcha turlari – temir yo`l, avtomobil, aviatsiya – havo yo`llari, shahar elektr transporti (tramvay, tro`lleybus, metropoliten), daryo, quvur transporti, osma arqon transporti rivoj topgan. 1999 yili mamlakat ichki yalpi mahsulotining 6,5% (1994 yilda 5,8%) transport tarmoqlariga (aloqa bilan birga) to`g`ri keldi. Transport tarmoqlarida band bo`lgan ishchi va hizmatchilarning o`rtacha yillik soni 298,3 ming kishini, jumladan temir yo`l transportida 60 ming dan ziyod, suv transportida 0,6 ming, avtomobil, shahar elektr transporti, yuk ortish va tushirish korxonalarida 239,6 ming kishini tashkil etadi (2000 yil).
Respublika mustaqillikka erishgandan so`ng transportning xalq xo`jaligiga va aholiga xizmat ko`rsatishini tubdan yaxshilash va transportning boshqarish tizimini takomillashtirish maqsadida “O`zbekiston havo yo`llari” milliy aviakompaniyasi (1991 yil 28 yanvar), “O`zbekiston avtomobil transporti” davlat aksionerlik korporatsiyasi (1994 yil 7 noyabr) va boshqa idoralar tashkil etildi.
Mamlakat transport korxonalari davlat ishtirokidagi aksionerlik kompaniyalari, korporatsiyalari, ochiq turdagi aksionerlik, ma`suliyati cheklangan jamiyatlarga, jamoa korxonalariga aylantirildi. Respublika avtotransport vositalarining bir qismi (avtobus, yuk va yengil mashinalar) jamoa xo`jaliklari, fuqarolarning mulki hisoblanadi.
Temir yo`l transporti. Xalq xo`jaligida temir yo`l transportining yo`lovchilar hamda yuk tashishdagi salmog`i katta. Xududi ulkan va katta qismi tekisliklardan iborat bo`lgan O`zbekiston uchun bu transport katta ahamiyatga ega. Temir yo`l transporti iqlimiy sharoitlar va yil fasllari qanday bo`lishiga qaramay hamma vaqt ishlayveradi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda temir yo`llarning umumiy uzunligi 6,8 ming km dan ortadi, shu jumladan umumiy foydalanilmaydigan (asosan sanoat korxonalariga tortilgan) temir yo`llarning uzunligi 3 ming km ni tashkil etadi. 353,6 km temir yo`llar elektrlashtirilgan.
O`zbekistonda dastlabki temir yo`l 1886 – 1888 yillarda Forob stansiyasidan Samarqandgacha o`tkazilgan (bu yo`l G`arbiy Zakaspiy temir yo`li nomi bilan 1880 yil noyabrdan 1886 yil dekabrgacha qurib bitkazilgan Krasnovodsk-Chorjuy temir yo`lining davomi). 1888 yil may oyida Amudaryo orqali 2,7 km uzunlikdagi yog`och ko`prik bitkazilishi bilan temir yo`l Samarqandgacha yotqizilib, poyezdlar qatnovi boshlandi. Keyinchalik bu yo`l 1895-1897 yillarda Ursatevsk stansiyasidan Qo`qongacha davom ettirildi. 1899 yili temir yo`l Toshkentgacha yetkazildi. 1906 yil yanvarda Toshkent – Orenburg temir yo`li ishga tushirildi. 1907 yilda Qoqon – Buxoro, 1913-1916 yillarda Farg`ona xalqa temir yo`lining Qoqon – Namangan – Andijon qismi,1913-1915 yillarda Kugon - Amudaryo stansiyasi va Qarshi – Kitob shaxobchalari qurildi. 1917 yilga qadar hozirgi O`zbekiston yerida temir yo`llarning uzunligi 1,1 ming km edi. Mustaqillikka yerishgandan so`ng O`zbekistonda temir yo`llar qurilishi yangi pallaga kirdi. Qo`ng`irot-Beynov (410 km), Navoiy-Uchquduq-Nukus, Sulton Uvays-Nukus yo`nalishlarida temir yo`llarni ta`mirlash va elektrlashtirish boshlandi. O`rganch-Beruniy elektrlashtirilgan yangi temir yo`li qurilmoqda. 233 km li G`uzor-Boysun-Qumqurg`on temir yo`li qurilishi bu hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
Mamlakatimiz bir qator kushni davlatlardagi xalqaro yo`llar qurilishida ham faol ishtirok etib kelmoqda. Jumladan, mamlakat mustaqilligi va iqtisodiyoti uchun ulkan ahamiyatga ega bo`lgan Yevropa va Osiyo mamlakatlarini tutashtiradigan Transosiyo magistrali (Istambul-Toshkent-Almati-Pekin) qurilishida ishtirok etmoqda. Qozog`istonda “Drujba” stansiyasi, Turkmanistonda Tajan-Saraxs va yeronda Saraxs-Mashxad qismlari qurilib foydalanishga topshirildi (1996 yil, 13 may) va yo`lda poyezdlar qatnovi boshlandi. Aynan 133 km li Tajan-Saraxs yo`lini qurishda O`zbekistonlik quruvchilarning hissasi katta bo`ldi.
O`zbekiston temir yo`llari kelajakda bu katta yo`lning markaziy bo`g`ini bo`lib qoladi. Bu yo`ldan Buxoro-Beynov orqali Yevropaga, Tajan-Saraxs orqali Yaqin sharq mamlakatlariga chiqish mumkin. “O`zbekiston temir yo`llari” 50 mingdan ortiq turli tiplardagi yuk vagoni va Germaniyada tayyorlangan refrejeratorlarga, 1450 yo`lovchilar tashiladigan vagonga ega. Tashiladigan yuklarning asosiy qismini qurilish materiallari (umumiy tashiladigan yuk xajmini 21%), paxta tolasi (13%), galla, sement, kimyoviy mahsulotlar va mineral o`g`itlar, ko`mir, sabzavot va boshqa xalq xo`jalik yuklari tashkil etadi (1999 yil).
Temir yo`llarni elektrlashtirish dastlab 1970 yilda Toshkent – Yangiyo`l uchastkasida boshlandi. Keyinchalik Xo`jakent-Sirdaryo liniyasi (148 km)da elektr poyezdlar qatnovi yo`lga qo`yildi. 2000 yilda elektrlashgan uchastkalar 353,6 km ni tashkil etdi. Germaniya bilan hamkorlikda Toshkent teplovoz tayyorlash zavodida yo`lovchilar vagonlarini keltirilgan tayyor qismlardan yig`ish, Yaponiya bilan hamkorlikda Toshkenda vagon ta`mirlash zavodi qurib ishga tushirildi (16.03.2001 y). Lakomotivlar saroyini yangilash loyixasi qiymati 60 mln AQSH dollarga teng bo`lgan mazkur loyixaning afzalligi shundaki, poyezdlarni o`rtacha og`irligi 17,3% ga oshadi, lakomotivlarni ta`mirlash sarfi 25% ga, elektr quvvati 15% ga tejaladi. Navoiy-Uchquduq-Nukus yo`nalishi qurilish qiymati 222,8 mln AQSH dollarga teng. G`uzor-Boysun-Qumqurg`on yo`nalishi qurilishi qiymati 948,8 mln AQSH dollarga teng (1991 yilgi narxlarda).
Ushbu loyixalar amalga oshirilishi natijasida kompaniyaning yillik daromadi 415 mln so`mga ko`paydi, qo`shimcha mingga yaqin yangi ish o`rinlari tashkil etildi. Mamlakat valyuta daromadlarining yillik o`sishi 9,9 mln AQSH dollariga oshgani holda xarajatlar yiliga 20 mln dollarga kamayadi. Valyuta mablag`larini tejash maqsadida “Eyvalekmaxsustemir- beton” hissadorlik jamiyati tomonidan 550 mln so`mlik temir beton shpallari, “Uztemiryo`lta`mir” ishlab chiqarish birlashmasida 800 mln so`mlik importbop ehtiyot qismlar tayyorlanadi. Kompaniya bo`yicha shu yilning o`tgan oylarida 3,7 mln. dollardan ziyod valyuta tejab kolindi.