Ózbekstan respublkasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

II.2. Indigonın' ximiyaliq qurami
Indigo o'simliklerdin' ha'r tu'rli sortlarinan ajratilg'an tabiiy indigonin' HPLC spektri ag'im tezligi 1 ml/min detektordi aniqlaw 227 nm tolqin uzinlig'inda a'melge asiriladi. Tiykarg'i shoqqinin' shig'iw waqiti 0,9-2,5 minutti quraydi. Indigo boyawinin' u'lesi a'dette indigo u'lgisinin' en' joqari jerine salistirmali belgilenedi. Bul keminde 45-50%.
Organikaliq ximiya – organikaliq zatlardi payda etiwshi uglerod birikpelerinin’ ximiyasin u’yreniwshi pa’n. Organikaliq zatlar adamlarg’a qa’dim zamanlardan ma’lim, olar organik boyawlardi ( alizarin, purpur, indigo ) ju’zimdi ashitip sirke payda etiwdi, o’simliklerden sirke ha’m may aliwdi, maylardi tiykarlar menen qaynatip sabin aliwdi bilgen ha’m bul zatlardan paydalang’an. Organik boyawlar aliw ushin ko’pshilik jag’dayda tiykarinan shiyki o’nim sipatinda aromatik uglevodorodlar - benzol, toluol, naftalin, antratsen paydalaniladi. Qosimsha shiyki o’nim retinde organik ha’m organik emes kislotalar, tiykarlar, duzlar, aldegidler, ketonlar, spirtler quraminda galogen tutqan uglevodorodlar isletiledi. Sanaatta islep shig’arilatug’in ko’pshilik boyawlar za’ha’rli boliwi menen birge tez janiwshan’, ushuwshan’ birikpelerdi o’zinde saqlaydi. Bul insanda dem aliw jollari, awiz boslig’i, nerv sistemasi ha’m teride allergik keselliklerdi keltirip shig’aradi. Boyaw quramindag’i Pb, Cu, As, Zn, awir metallar siyaqli pigment sipatinda isletiletug’in zatlar organizmge tu’sip, za’ha’rleydi. Sol sebepli ha’zirgi ku’nde islep shig’arilatug’in boyaw zatlarinin’ quramin u’yrenip, olarg’a (ja’ha’n talaplarina mas ra’wishta islap shig’ariw) tiyisli sertifikatlar beriw bu’gingi ku’nnin’ a’hmiyetli waziypalarinan biri bolip kelmekte. Toqimashiliq sanaatinda jip ha’m gezlemelerdi, ka’nshilikte, teriler sonday-aq qag’az, kauchuk, plastmassalar sintetik materiallar ha’m basqalardi boyawda, aziq-awqat sanaatinda kolbasalarg’a ren’ beriwde, konditer o’nimleri (tortlar, marme-ladlar, konfetler, kremler) ha’r qiyli alkogolsiz ishimlikler islep shig’ariwda tábiy-iy ha’m sintetik boyawlardan paydalaniladi.Indigo tiykarinan o’simliklerden aling’an bolip, ko‘k ren’ge iye. Bul boyaw Hindistanda ju’da ken’ tarqalg’an. Oni “ boyawlar patshasi ” dep atag’an. Indigo basqa zatlar menen islengende ha’r tu’rli boyawlar beredi. Ol quyash nuri, hawa, kislota ha’m tiykarg’a shidamli. Indigo boyawi sonshelli bekkem, ol menen islegende gezleme, shayi ha’m basqa materiallar tamam bolsada, boyaw o’z ren’in ha’m ximiyaliq quramin ozgertpeydi. XIX a’sir aqirinda bul boyawda jasalma jol menen alindi.
Indigoid boyawlar. Bul boyawlar ishinde en’ a’hmiyetlisi indigo bolip esaplanadi. Indigo insang’a qa’dimnen ma’lim bolg’an boyaw esaplanadi. Ol ayirim o‘simliklerde glyukozid ko’rinisinde bolatug’in indoksildin’ oksidleniwinen payda boladi. Indoldin’ oksituwindisi-indoksil eki tautomer ko’rinisinde boladi.Gezlemeni boyawdan aldin ko‘k indigoni da’slep aq indigog’a qaytariladi. Aq indigo molekulasinda fenol gidroksilleri bolg’ani ushin siltide an’sat eriydi. Aq indigonin’ siltidegi eritpesi hawada an’sat oksidlenip, da’slepki ko‘k indigo payda boladi. Sonin’ ushin boyaliwi lazim bolg’an gezleme aq indigonin’ siltili eritpesi saling’an vannag’a (kubqa) tu’siriledi. Eritpe tolig’i menen gezlemege bo’ktirilgennen keyin gezleme boyaw vannasinan alip hawada qaldiriladi. Hawa kislorodi aq indigoni ko‘k indigog’a shekem oksidleydi.Indigo, Indigofera tinektriya – ko’plep ma’mleketlerde jaylasqan buta ya’ki kishi terek. Boyaw ren’li qizil ya’ki ashiq qizil ren’li indigo o’simliklerdin’ japiraqlarinan alinadi.
Indigo o’simlikler Amerika koloniyalarina alip keindi ha’m uzaq jillar dawaminda o’sirildi.Yapon indigo. Poligon tinctorium, sonday-aq, Dyerdin’ “Knotweed” dep ataladi. Ol tuqimnan baslang’an jilliq o’simlik esaplanadi. Ju'da' a'yyem zamanlardan beri royan o’simligin tamirinan alerazin boyawi aling'an. Ol toq qizil ren'ge boyaw ushin qollanilg'an. Birinshi jasalma boyaw movein Angliyada V.Pekin tapqan. Indigoni u'yreniwde ju'da' ko’p ximikler qatinasqan. O’tken a'sirdin' 40-jillarinda rus akademigi Yu.V.Fritsshe indigon tazaladi ha'm birinshi ret oni kristall halinda aldi. Keyinshelik indigoni u'yreniwde A.Vaerdin' jumislari sheshiwshi a'hmiyetke iye boldi. Ol indigoni du'zilisin aniqladi ha'm oni sintez qildi. 1909-1911 jillarda Frindlender “antik purpur” dep atalatug'in boyawdin' tekserip, oni du'zilisin aniqladi. XIX a'sirdin' aqirinda bul boyawlar ha'm jasalma jol menen alindi. Ha'zirgi waqitta tu'rli klass birikpelerine kiriwshi min'lap boyawlar sintez qiling'an. “Azoboyawlar ha'm olardin' ximiyaliq qurami tiykarinda klasslaniwi” boyinsha a'debiyatlar jiynalip ha'm analiz qilindi. Boyawlar ha'm azoboyawlardin' fizikaliq, ximiyaliq qasiyetleri qollaniw tarawlari analiz etildi ha'm qaysi tarawlarda qollaniliwi haqqinda mag'liwmatlar toplandi. Azoboyawlardi o'z aldina klasslarg'a ajratiladi. Azoboyaw zatlardin' ximiyaliq du'zilisinen kelip shiqqan halda arnawli reakciyalardan paydalaniwdi usinis etilgen. Ju'da' a'yyem zamanlardan beri royan o‘simligin tamirinan, alizarin boyawi aling'an ol toq qizil ren'ge boyaw ushin qollanilip kelingen. Quraminda indigo bolg'an o‘simliklerden ko‘k indigo boyawi aling'an edi. Kaktustin' ba’zi tu'rlerinde jasawshi qurt qumirsqalardi quritip qizil karmin (qirmizi boyaw) boyawi aling'an. A'yyem zamanlardan belgili bolg'an “antikpurpur” podshasinin' uzin kiyimleri ha'm qimmatbahali kiyimlerin boyawda qollanilatug'in bolip, Orta jer ten'izi jag'alarinda jasawshi mollyuskalardin' bir tu'rinen ajratip aling'an. Bunday usilda aling'an boyaw sipatsiz, bunin' u'stine qimbat bolg'an. Tu'rli deneler ha'r tu'rli uzinliqtag'i tolqinlardi jutadi ha'm jutqan tolqinlarinan alg'an energiyani 10-8 sek dawaminda o‘zinde uslap turadi ha'm keyin oni kvant ko'riniste sirtqa shig'aradi. Yaki fizika nizamlari menen buni tu'sintiretug'in bo‘lsaq jariqliq nuri dualistik ta'biyatqa iye bolip ol tolqinda esaplanadi. Fizikadan belgili ha'r qanday tolqin jetip barg'an noqat ekilemshi tolqin deregine aylanadi, yag'niy dene ekilemshi tolqin deregine aylanip nur tarqatiwshi vazifasini bajaradi. To‘lqinlar tabiatiga ko‘ra ular to‘lqin uzinliqlari u'stpe - u'st tu'sse bir - birin ku'sheytiredi kerisinshe bolsa a'lsiretedi. Denege jutilg'an nurlar denede elektronlardi terbeliw energiyasin artiwina alip keledi ha'm joqarida aytilg'anday 10-8 sek dawaminda uslanip turip deneden anig'i elektron energiyasidan kvant ko'rinisinde shig'arip jiberiledi. Tarqalip atirg'an nurlar tolqin uzinlig'i elektronlar terbeliwi tolqin uzinlig'ina ten' boladi. Onda soraw tuwiladi barliq elektronlar birdey bolsa onda ren'ler qanday payda boladi. Deneler quramindag'i molekulalar atomlardan quralg'an bolip, olar o‘zleri jutqan nurdi 360 gradus boylap tarqatadi. Tarqalip atirg'an nurlar ekinshi elektronnan shiqqan nurlar menen toqnasadi, keyin u'shinshisi menen de toqnasiw na'tiyjesinde nurlar bir - birin a'lsiretedi yaki ku'sheytiredi aqirg'i na'tiyje dene sirtinan u'zilip shiqqan nur belgili tolqin uzinlig'ina iye boladi bul tolqin uzinlig'i dene ren'in belgileydi. Adam ko‘zi shama mene 400-720 nm aralig'indag'i nurlardi qabil etedi, eger tolqin uzinlig'i bul araliqtan shiqsa dene qara ko'riniste ko‘rinedi. Ko‘pshilik dereklerde eger dene barliq spektrdag'i nurlardi jutsa qara ha'm barlig'in qaytarsa aq bolip ko‘rinedi degen naduris tu'siniklerdi ushratamiz. Eger barliq spektrdag'i nurlardi jutsa o‘zinen shig'arip jibermese onda waqiti kelip bul dene portlap ketiwi kerek boladi. Deneler kelvin boyinsha no'l gradusqa tu'sip qalg'ang'a deyin nur tarqatadi biraq olardi tarqatatug'in nurlari 400-720 nm aralig‘ina tu'spegeni ushin biz olardi ko‘rmeymiz. Sonin' ushin onda deneler birdey ren'de bolip ko‘rinedi. [5].Birinshi jasalma boyaw (movein)ni Angliyada V.Perkin tapqan. Ol taza bolmag'an anilindi oksidlew waqtinda bul boyawdi ku'tpegende alg'an.Indigoni u'yreniwde ko‘p ximikler qatinasqan. O‘tken a'sirdin' 40 –jillarinda rus akademigi Yu.V. Fritsshe (1808 – 1877) indigoni tazaladi ha'm birinshi ret oni kristall halinda aldi. Ol indigoni silti menen qizdirip may ta'rizli zat aldi ha'm oni indigoni arabsha ati “alnil” tiykarinda aniline dep atadi. 1842 jilda N.N. Zinin nitrobenzoldi qaytaril “benzidin” alg'annan son', Fritsshe bul zat aldin payda etilgen anilin menen birdey ekenligin ko‘rsetti. Indigoni u'yreniwde A.Vaerdin' jumislari sheshiwshi a'hmiyetke iye boldi. A.Vaer 1880 jilda indigoni du'zilisin aniqladi ha'm oni sintez qildi. 1909 – 1911 jillarda Fridlender “antik purpur” dep atalatug'in boyawdi tekserip oni du'zilisin aniqladi. Fridlender 12000 dana molekulasinan ajratip aling'an 1,4 purpurdi tekserdi ha'm antik purpur 6 ha'm 61 halatinda galloid atomi bar dibrom indigo ekanligin da'liylledi. Ha'zirgi waqitta sintetik boyawlar tabiiy boyawlardi sig'ip shig'arg'an. Da'slep boyawlar ku'tilmegende sintez qiling'an edi, tek A.M.Butlerovtin' du'zilis nazariyasi jaratilg'annan son', jasalma boyawlardi sintez qilip ken' ilimiy tiykarg'a iye boldi. Ha'zirgi waqitta tu'rli klass birikpelerine kiriwshi ko‘p min'lap boyawlar sintez qiling'an. Ha'tte ta'biyatta ushiramaytug'inlari mu'mkin. Qirmizi, karmin kislotasi, “timqizil”, alizarin, indigo ha'm basqa boyawar o‘simlik ha'm haywan organizminen alinadi. “Tim qizil” mayda ten'iz haywanlarinda bolg'an molyuskalardan ju'da' ko‘p miynet esabina ajratio alinadi.Qirmizi boyawi a'yyemde “veneciya qizili” ati menen ma’lim bolip, olda haywanlardan alinadi. Karmin kislotasi bolsa qumirsqalarda ushiraydi. En' ko‘p ushiraytug'in boyawlardan biri alizarin, ol o‘simlikler quraminda ushiraydı.Alizarin jasalma jol menen antrocennen alinadi. Indigo da tiykarinan o‘simliklerden aling'an bolip, ko‘k ren'ge iye. Bul boyaw Hindistanda ju'da' ken' tarqalg'an. Oni “boyawlar patshasi” dep atag'a. Indigo basqa zatlar menen qollanilg'anda tu'rli boyawlar beredi. U quyash nuri, hawa rayi kislota ha'm siltige shidamli. Indigo boyawi sonshaliq pisiq, ol menen islengende gezleme, shayi ha'm basqa materiallar tamam bolsada, boyaw o‘z ren'in ximiyaliq quramin o‘zgertpeydi. XIX a'sir aqirinda bul boyaw da jasalma jol menen alindi. Boyawshiliq sanaatinin' ju'da' tez rawajlaniwi na'tiyjesinde, qisqa da'wir ishinde jasalma boyawlar islep shig'arildi. Anilin, fenol, naftalin ha'mde basqa zatlardan alinatug'in indigoid, trifenilmetan boyawlari qimbatli qasiyetke iye. Aurin dep ataliwshi sari boyaw qag‘az, sharim,jasalma shayi ha'm basqa zatlardi boyawda qollaniladi. [6]. Kristallviolit boyawi paxta, jasalma shayi, sharim ju'nli materiallardi boyawda qollaniladi ha'mde ximiyada qa'lem alinadi.Ideantren, flaventren, violantren vaizoviolantren ju'da' joqari temperaturag'a shidamli boyawlar bolip, material menen reakciyag'a kirisedi ha'm og'an abadiy jaylasadi. Boyawlar gezlemede adsorbciya ku'shleri menen mexanik ha'mde ximiyaliq ra'wishte payda boliwshi bekkem shinjir arqali payda boliwi mu'mkin. Ha'zirda “aktiv boyawlar” da sintez qilinbaqta. Olardi ja'ne “reaktiv” ha'mde “reakcion” boyawlar da deyiledi. Aktiv boyaw menenn boyaliwshi buyim material arasinda ximiyaliq reakciya baradi. Aktiv boyawlardi gezlemeden ketirip bolmaydi. Sibakron, drimaren, reakton, remazon, levafik, xinakron, protsionlar aktiv boyawlar esaplanadi. Bular celyuloza talshig'in boyawda en' za'ru'r boyawlar esaplanadi. Ha'zirde quraminda metal atomi ustawshi boyawlar belgili. Olar ren'li ma’teriallardi boyawda qollaniladi. Qizg'ish ha'm jasil ren' beriwshi cellyuloza talshiqlarin boyawda qollanilatug'in ftologen boyawlar u'lken a'hmiyetke iye. Diazoamino boyawlar turmista ken' qollaniladi. Kation boyawlar o‘zinin' ximiyaliq du'zilisi jag'inan izo, polimetin, antraxinon ha'm ftalotsiondi boyawlardi o‘z ishine aladi. Boyawlar medicinada, ren'li fotografiyada, analitik ximiyada, bioximiya ha'm insannin' turmisinin' barliq tarawlarinda qollaniladi. Ha'r birimizdin' u'yimizdegi kiyim-kenshek ha'm buyimlardag'i boyawlardin' o‘zi - aq boyaw sanaatinin' sonday ken' qushaq jayg'anin ko‘rsetedi.
Aktiv boyawlar juwiliwinda, siltiler ta'sirine ha'm basqa mexanik ta’sirlerge shidamli. U'yrenilgende boyaw molekulasi ha'm cellyuloza arasindag'i baylanistiriwshi zveno sipatinda treazin ciklden tisqari basqa gruppalardan (ma'selen oksietilsulfondan, pirimidin) ha'm paydalaniwi mu'mkin. Aktiv boyawlardin' en' u'lken abzallig'i solay eken, olar aynimaydi, sonday - aq, olar ja'rdeminde tiniq ha'm aniq ren'ge boyaw mu'mkin. Bunnan tisqari, sianurxlorid optik ag'artiwshi zatlar – aq boyawlar aliwda da qollaniladi. Olar ja'rdeminde fluoresenciya ha'diysesine nurdin' ko‘zge ko‘rinbeytug'in spektrlarin jutip chastotasi joqari bolg'an yag'niy ko‘zge ko‘rinetug'in ko‘k yaki binafsha ren'ge aylaniwi ha'diysesine tiykarlang'an. Materialllar, gezlemeler, qag'az, sintetik juwiw materiallari ko‘pshilik jag'daylarda sari yaki sarg‘imtir ren' beredi olarg'a fluoresen ko‘k zatlardin' qosiliwi olar ren'in taza aq tu'ske keltiredi. Ha'zirgi waqitta organikaliq birikpelerdin' tu'rli klasslarg'a tiyisli bolg'an optik ag'artiwshi zatlar bar. [7]
Boyaw materiallardin' qasiyetleri tiykarinan olardin' quramina baylanisli. Olardin' quraminda tiykarinan baylanistiriwshu birikpeler, pigmentler, ha'mde qosimsha zatlar: eritiwshilrr, quritiwshi(sikkativ)ler, quriwdi tezlestiriwshi ha'm sog'an uqsas ko‘plep komponentlerden ibarat boladi. Araliq o'nimler sipatinda ko‘pshilik jag'daylarda yarim fabrikatlar qollaniladi. Bunday yarim fabrikat o'nimlerge olif, smolalar, smola eritpeleri, eritiwshiler ha'y suyultiriwshilar kiredi. Boyaw materiallarg'a bekkemlikti beriwshi materiallar sipatinda tu'rli pastalar, mastika, kanifol, qotiruvchilar(otverditeli), qatiwdi tezlestiriwshi ha'm basqalardi aliwimiz mu'mkin. Boyaw su'rtilgen betinin' bekkem ha'm ko‘rkem bo‘liwi og't isletilgen boyaw quramina, yag'niy og'an qo‘silg'an pigmentler eritiwshi, tiykar ha'm toltiriwshilar qasiyetlerine baylanisli. Sonin' ushin olardin' ha'r birin o'z aldina ko‘rip shig'iw lazim boladi.
II