so 'zlar b o ‘g ‘zida tiqilib qolayotganday gapirayotgcinidan har holda hayajonlanganini, balkiyig'laganini taxmin qilayotgan edim. MAQSAD HOLI Tayanch so‘z va iboralar: maqsad holi, maqsad holining tuzilishiga ко 'ra turlari, sodda maqsad holi, tarkibli maqsad holi, murakkab maqsad holi. ______________ _______________________
ILMIY AXBOROT Turk tilidaholningmaqsadholidebatalmish turi turk tilshunoslari
tomonidan ham. rus turkologlari tarafidan ham farqlanmagan va
tadqiq etilmagan. Maqsad holiga muvofiq keluvchi gap bo‘laklari esa
shakliga ko‘ra yoki vositali to‘ldiruvchi yoki ko‘makchili toidiruvchi
sirasiga kiritilgan. Masalan, quyidagi gaplardagi ajratib ko‘rsatilgan
gap bo‘laklarining birinchisi tarkibida ko'makchi qatnashganligi
uchun ko'makchi to'ldiruvchi, ikkinchisi esa vositali to'ldiruvchining
yo‘nalish to‘ldiruvchisi turiga oid hisoblanadi, chunki avni so‘z
jo ’nalish kelishigi qo‘shimchasini olgan:
Nihayet annemin hastaligi artinca babam, hiq olmazsa onu Istanbul 'a goturmek iqin bir ay izin istemig ve cevap beklemeden yola gikmi§. - Nihoyat, onamning kasali og ‘irlashgandan so ‘ng, otam hech bo Imasa uni Istanbulga olib borib qo ‘yish uchun bir oyga ruxsat so ‘ragan-u, jcn-obni ham kutib о ‘tir- masdan yo Iga chiqqan. - Fakat onlar kuquk gonullu gocuklardi. Gor- diikleri hakarete aldmnayarak, beni kd$kten kagirmaya gelirlerdi. - О ‘rtoqlarim ко ‘ngilchan bolalar edi; ко ‘rgan haqoratlarini pisand qilmay, meni chorbog ‘dan olib qochgani kelishardi. Lekin aslida gap
tarkibida ajratib ko'rsatilgan gap bo'laklari kesim dan anglashilgan ish-
harakatning bajarilish maqsadini bildiradi va maqsad holi vazifasini
bajarib kelgan. Demak, turk tilidagi manbalardan to‘plangan misollar
tahlili natijasida o‘zi bogianib kelgan fe’ldan anglashilgan ish-
harakatning bajarilish maqsadini bildiruvchi gap bo'laklarini ajratish
zarurati mavjudligini koTsatdi. _____________ _______________
Fe’ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish maqsadini,
niyatini bildiruvchi va
