Azərbaycan türkləRİNİN

---

1 
Q İ Y A S Ə D D İ N Q E Y B U L L A Y E V 
 
 
 
AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN 
 
TƏŞƏKKÜLÜ TARİXİNDƏN 
 
AZƏRBA YCA N DÖVLƏT NƏŞRİYYATI 
BAKI – 1994 

---

2 
Elmi redaktoru:
Yusif Yusifov
Nəşriyyat redaktoru: 
Tariyel Cahangir 
Rəssamı:
Taleh Məlikov 
 
Qiyasə ddin Qe ybullaye v 
Azərbaycan türklərinin təşəkkülü ta rixindən. 
Bakı, Azərnəşr. 1994. 248 səh. 
Q 0503020907 – 29 
M – 651 (07) – 94 
5 – 94
BBK 9( S 42) 
I S B N 
5-552-
01387
- 5
AZƏRNƏŞR 1994
MÜNDƏRİCAT
Giriş---------------------------------------------------------------------------------- 7 
I Fəsil.A zərbaycanlıların mənşəyi haqqında mövcüd konsepsiyası---------15 
II Fəsil. Azə rbaycan ərazisində ən qədim etnoslar--------------------------- 42 
III Fəsil. Mannalar və Madaylar-------------------------- --------------------- 66 
IV Fəsil. Kimmerlə r, skiflər və saklar------------------- -------------------- 130 
V Fəsil. Albanla r və Atropatenlilə r---------------------- -------------------- 210 
VI Fəsil. A zərbaycan dilinin təşəkkü lünə dair nəticə ----------------------- 239 
Bədii redaktoru
R. Əzizova
Te xniki redaktoru
Z. Nəcəfova
Korrektorları
Z. Mə mmədova, E. Feyzullayeva

---

3 
R E D A K T O R D A N 
Azərbaycan xalq ının mənşəyi proble mi əsrimizin 30- cu illərinin zillət li 
qeyri-milli siyasətilə yanlış bir istiqamətə yönəldildi. Aydındır ki, ―Azərbaycan 
xalq ı‖ deyiləndə, onunçoxsaylı türk d ilində danışan əhalisi nəzərdə tutulurdu. 
Hə min dövrün ortalarında bu xa lqın mənşəyi proble mi heçə endirild i, ―türk‖ və 
―türk dili‖ sözləri ―azərbaycanlı‖ və ―Azərbaycan dili‖ sözləri ilə əvəz 
edildi.Azə rbaycan türk xa lqı və dili yer adını tə msil edən ümu mi məfhu m iç ində 
əridild i.Azərbaycan xalq ının yetkinləş məsi gedişində türk etnoslarının iştirakı 
tədqiqat obyekti kimi sönükləşdi,adda-budda eşidilən səslər isə siyasi yolla rla
kəsild i. M idiya lılar Azə rbaycan xa lqın ın əcdadları kimi qələ mə verilməyə başlandı.
30-cu illərdə xarici elmi ədəbiyyatda midiyalıların mənşəyi barədə iki fikir 
mövcud idi. Bir fikrə görə onlar İran (fars) dillərinin birində, digər fikrə görə yerli 
qədim dillə rin birində,ya xud ela m dilinə ya xın bir dildə danışırdıla r.Sovet və 
Azərbaycan elmində ikinci müddəa üstünlük təşkil edirdi. La kin 60-cı illərdə bu 
müddəanı birinci fikir, yəni midiyalıların irandilli olması fikri üstələdi. Azərbaycan 
xalq ının mənşəyi problemi dolaşdırıldı, tədricən iran dilli etnoslar onun 
mənşəyində iştira k edən əsas etnik ko mponent kimi təbliğ ed ilməyə başlandı. Bu 
yalnış və subyektiv mülahizən i d iletant tərəfdarları (müstəqil tədqiqat işi 
aparmayan tərəfdarları) ço xa ldı.Nəticədə hələ 20-c i illə rdə İran, sonra Sovet 
tarixşünaslığında meydana gelmiş türk etnosların ın Azərbaycana XI-XII əsrlərdən 
etibarən gəlməsi ideyası yenidən baş qaldırdı. Bu əsassız ideyanı əbədiləşdirmək 
istəyən qüvvələr müəyyən siyasi məksəd güdürdülər: guya Azərbaycan türkləri bu 
əraziyə gəlmədilər. Bu minvalla Azərbaycanın şimal hissəsi qədimdə Dağıstan dili 
(lə zgi, udi-udin d illi) əhalinin məskəni olması və sonralar onların türkləş məyə 
mə ruz qa lması ideyası tədricən ortaya atıldı. Köhnə fikirlə r heç bir tədqiqat işi 
aparılmadan yenidən canlandırıldı.
Eyni za manda 60-c ı illə rdə türk etnoslarının Azə rbaycanda XI-XII 
əsirlərdən əvvəl yaşamaları barədə ilk tədqiqatlar aparılmağa başlandı. Yeni 
tədqiqat istiqamətləri meydana gəldi. 70-ci illərdə erken orta əsr qədim e rməni 
qaynaqlarında türk mənşəli sözlərin, şəxs və yer adların ın ay ırd ed ilməsi sahəsində 
mühü m iş görüldü. Sübut olundu ki, erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində 
mü xtəlif etnik ad altında türk etnosları yaşayırdı, oğuz dilləri əsasında Azərbaycan 
türk dili yetkinləşird i və ünsiyyət vasitəsinə çevrildi. 80-ci illərdə bu istiqamətdə 
tədqiqatlar davam etdirild i. Bu dövürdə yeni bir istiqa mətdə araşdırma lar 
aparılmağa başlandı.
E.ə . III- I min illiklə rə aid mixi, ya xud mis mari yazılarda türk mənşəli 
sözlər, şəxs və yer adlarının müəyyənləşdirilməsi sahəsində ilk elmi addımlar 
atılmağa başlandı. Məlu m o ldu ki, türk etnosları ta qədim dövrlərdən bu ərazin in 
sakinləri id ilə r və hələ ən qədim dövrlərdə geniş b ir əra zidə türk etnosların ın 
yerdəyişmələ ri baş verird i. De məli, türk etnosları Azərbaycana gəlmə deyil, onun 

---

4 
ən qədim sakin ləri olmuşlar. Son zamanlar Azərbaycan dilçiləri də tarixi 
həqiqətlərin üzə ç ıxa rılması üçün xeyli iş görərək e lmi araşdırma ların əldə etdiyi 
leksikanı dilçilik baxımından qiymətləndirdilər. Lakin alimlərimiz, xüsusilə tarixçi 
alimlə rimiz xeyli maneələrə,çət inliklə rə, tə zyiq və hədə- qorxuya, siyasi da mğalara
mə ruz qa lırdılar. Köhnə konsepsiya tərəfdarları onların haqqında bədnam fikirlər 
yaradır, yeni istiqamətdə aparılan elmi tədqiqat materialların ın çap etmird ilər. 
Be ləliklə, türk etnoslarının tarixinin qədimləşdirilməsinə böyük sədd çəkilirdi.
80-ci illə rdə mətbuat səhifələ rində, Azə rbaycan xa lqlarının etnik tarixinə
dair mü xtəlif səpkili, bəzən diletant xüsüsiyyətli məqalələr çap edilmiş, bu 
məqsədlə xüsusi kitablar bura xılmışdır. Qədim və erkən orta əsr tarixinə bə ləd 
olmayan belə adamlar mövcud nailiyyətləri ö z adına ç ixmış, köhnə, sübut 
olunmamış konsepsiyalara üstünlük vermiş, yeni istiqamətli tədqiqatları inkar 
edərək xa lq ın etnik tarixin i daha da dolaşığa salmışlar.
Lakin son zamanlar çapdan çıxmış və çapı gözlənilən elmi əsərlər 
arasında öz sanballığ ı və elmi istiqamətilə fərqlənənləri az deyildir. Belə əsər 
müəlliflərindən biri də Qiyasəddin Qeybullayevdir. Oxuculara təqdim etdiyimiz bu 
kitabın müəllifi tarix- etnoqrafiya və toponimika sahəsində çoxlu elmi məqalələri 
və dörd sanballı monoqrafiyası ilə e lmi ictima iyyətə və geniş oxucu auditoriyasına 
yaxşı tanış olan alimlərdən b iridir. Eradan əvvəl, daha qədim dövrlərdə 
Azərbaycanda türk etnoslarının yaşaması ideyasından və alınmış elmi nətıcə lərdən 
çıxış edən müəllif gərgin toponimik axtarışlar və araşdırmalar nəticəsində 
tama milə yeni fa ktlar müəyyənləşdirmiş və bu səpkidə Azərbaycan xa lqın ın etnik 
tarinin düzgün işıqlandırılmasına önəmli dəlillər vermişdir. Onun toponimik 
tədqiqatları bir daha sübut edir ki, A zərbaycan türkləri bu ölkənin qədim sakinlə ri 
olmuş və öz doğma yurd larında dillərinə uyğun yer adları yaratmışlar. 
Məlu mdur ki, bu və ya d igər xa lqın etnik tarixi barədə mə lu mat ya zılı 
mə xə zlərdən əldə edilir. Əgər ya zılı qaynaqlarda kifayət qədər mə lu mat 
qalma mışdırsa, onda mü xtəlif dövr ya zılarında əks o lunmuş yer (toponimlət) və 
şəxs (antroponimlər) adları başlıca məxəz yerin i tutur. Qədim və orta əsr yer və 
şəxs adların ın dil mənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsi mürəkkəb bir elmi 
prosesdir. Hə r bir ad ın bu və ya digər dilə, ya xud onun leksikasına o xşadılması 
əlavə dəlillərlə əsaslandırılmalıdır. Ço x təəssüf ki, qədim adların, xüsusilə mixi 
yazılarda əks olunmuş adların İran dilləri əasında izahı ço x hallarda təsadüfi 
oxşarlığa əsaslanmışdı. Son zamanlar və ilk dəfə mixi yazı adları türk d illəri 
əasaında izah olun mağa başlanmışdır. Q.Qeybullayevin əsəri bu sahədə atılan 
addımların davamı kimi qiy mətləndirilsə belə, bir ço x yeni toponimik və 
onomastik vahidlərin elmi təhlilin i özundə əks etdirir. Kitabdakı b ir ço x qədim ( 
mixi yazı və s.) yer və şəxs adların ın toponimiya elmi baxımından təhlili ilk dəfə 
Q.Qeybullayev tərəfindən verilmişdir. Adla r türk dilləri əsasında nəinki 
məna landırılır, 
eyni 
zamanda 
onların 
türk 
aləmindəki 
müqabilləri 
müəyyənləşdirilir. Bu da, adın etimologiyasına əlavə dəlil kimi böyük bir zəh mətin 

---

5 
hasilidir.
Zəhmətkeş a lim Qiyasəddin Qeybullayevin çapa təqdim olun muş əsərində 
yer və şəxs adlarının ə ksəriyyətinin e lmi təhlili biliyimizin indiki s əviyyəsində 
qəbul edilə b ilə r. Toponimlə rin bə ta rixi şə xs ad larının e lmi təhlili işində müəllif 
müsbət səriştə əldə etmiş və bu sahədə böyük iş görmüşdür.Əsər o xucular üçün 
çox q iy mətli bir hədiyyədir. Bu kitabdan Azərbaycan xalqının etnik tarixi ilə 
maraqlanan şagird və tələbələr, müəllimlər, geniş o xucu kütləsi faydalana bilərlər. 
Yusif Yusifov 
tarix elmlə ri doktoru, professor