1991-ci il oktyabrın 18-də müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan Respublikası 38o25ı – 41o55ı şimal enlikləri ilə 44o50ı – 50o51ı şərq uzunluqları arasında, Avropa ilə Asiyanın birləşdiyi əlverişli coğrafi ərazidə yerləşir. Ümumi sahəsi 86,6 min kv. km, sərhədlərinin uzunluğu 2850 km-ə yaxındır. Şimaldan cənuba doğru 400 km, qərbdən şərqə doğru isə 500 km məsafədə uzanır.
Dünya dövlətlərilə əlverişli su yolu ilə əlaqə saxlamaq üçün şərqdə Xəzər dənizi ilə əhatələnmiş (800 km-dən artıq məsafədə), qərbdə isə Qara dənizə çıxmaq üçün əlverişli quru nəqliyyat imkanlarına malikdir. Cənubdan İran İslam Respublikası (618 km) və Türkiyə (11 km), qərb və cənub-qərbdən Ermənistan (766 km), şimal-qərbdən Gürcüstan (340 km), şimaldan isə Rusiya Federasiyası (289 km) dövlətləri ilə həmsərhəddir.
Ölkə ərazisi əlverişli təbii-iqlim şəraitinə və zəngin təbii sərvətlərə malikdir. Neftçıxarma və emalı, kimya və meftkimya, metallurgiya, maşınqayirma, toxuculuq və s. sənaye sahələrinin, taxılçılıq, pambıqçılıq, üzümçülük, tütünçülük, çayçılıq, tərəvəzçilik, kartofçuluq, qoyunçuluq, maldarlıq, arıçılıq, baramaçılıq, balıqçılıq və s. kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını inkişaf etdirmək üçün munbit torpağlara, əlverişli şəraitə və səriştəli əmək ehtiyatlarına malikdir. İstehsal münasibətlərinin düzgün təşkili şəraitində, burada ərzaq məhsulları ilə ölkədaxili tələbatın tam ödənilməsi və beynəlxalq bazara keyfiyyətli, dadlı və ləzzətli ərzaq məhsulları, yüksək istehlak dəyəri olan qeyri-ərzaq malları ixrac etməklə bəşəriyyəti narahat edən bir çox qlobal problemlərin, o cümlədən ərzaq təhlükəsizliyinin həllində özünəməxsus rol oynamaq imkanları genişdir. Belə ki, yeraltı və yerüstü sərvətlərin zənginliyinə görə dünyanın ən qabaqcıl ölkələri sırasında durur.
Təbii şəraiti. Ərazisinin 42 faizi dağlıq, 58 faizi isə dağətəyi və ovalıq sahələr təşkil edir. Əsas şirin yeraltı su hövzələri ilə bərabər sənaye və suvarma əkinçilik, maldarlıq və dəmyə əkinçiliyin isə dağlıq bölgələrdə inkişaf etdirilməsi əlverişlidir. Burada Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz və Talış dağ silsilələrinin bir hissələri mövcuddur. Dağlıq bölgələr kəskin relief müxtəlifliyinə malikdir. Ərazidə dəniz səviyyəsindən ən hündür nöqtə 4466 m, ən alçaq sahə isə - 28 m-dir. Mərkəzi hissədə şərqdən qərbə (250 km) və cənubdan şimala (150 km) doğru uzanan geniş Kür-Araz ovalığı yerləşir. Relyefin belə xüsusiyyəti əhalinin məskunlaşması, iqtisadiyyat və təsərrüfat sahələrinin ərazi və sahə strukturunun formalaşması və inkişafına bilavasitə təsir göstərir.
İqlimi. Ölkə ərazisinin iqlimi əsasən onun relyefi və Xəzər dənizinin təsiri ilə formalaşır. Burada yer kürəsində rast gəlinən 11 iqlim tipinin 9-na təsadüf edilir. İqlim tiplərinin vertikal zolağlılığı müşahidə olunur- dağlıq tundra iqlim tipindən mülayim yarım səhra və quru səhra tiplərinə qədər. İqlimi kəskin dəyişkən olmaqla, dağlıq bölgələrdə mütləq səviyyənin dəyişməsinə mənfi 10oS-dən daha aşağı enməklə düzənlik sahələrdə artır və orta illik hərarət müsbət 14,5oS-yə çatır (Kür-Araz ovalığı). Yay aylarında düzənlik bölgələrdə istilik müsbət 35-40oS-dən artıq olur. Atmosfer yağıntıları əsasən yağıntı formasında düşür və ilin qarlı günləri dağətəyi və düzənlik sahələrdə 20 gün davam edir. Naxçıvan və dağlıq bölgələrdə isə qarlı günlər 100 gün və daha çox olur.
Cənub en dairələrində yerləşdiyi üçün ölkənin ərazisi böyük miqdarda günəş işığı və istisi alır. Kür-Araz ovalığında günəş işıqlandırılmasının davamiyyəti il ərzində 1800-2900 saat, ümumi fotosintetik fəal radiasiyanın illik kəmiyyəti 64 kkal/sm2-dən çox olur. Bu göstəricilərin maksimum səviyyəsi Arazboyu düzənliklərdə müşahidə olunur (müvafiq olaraq 2900 saat/ildən və 76 kkal/sm2-dən çoxdur), ən az miqdarı isə Lənkəran ovalığında və Şollar düzündə müşahidə edilir (1800-2000 saat/il). Ərazidə günəş enerjisinin illik gedişi də yaxşı ifadə olunmuşdur. İyuldan sentyabradək ölkənin düzənlik rayonları tropik zonada (15o şimal en dairəsi) olduğu qədər, qışda isə Sankt-Peterburq enliyindəkindən 2 dəfə çox günəş enerjisi alır.
Abşeron yarmadasında bu göstərici 2200-2400 saat/il, Böyük və Kiçik Qafqazda isə 2100-2400 saat/il arasında dəyişir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının orta və yüksək dağlıq ərazilərində il ərzində günəşli saatların miqdarı 2400-2600 təşkil edir.
İllik günəş radiasıyasınin miqdarı Kür_Araz və Lənkəran ovalığında 125-134 kkal/sm2, dağətəyi zonalarda 120-130 kkal/sm2, yüksək dağlıq ərazilərdə 140-150 kkal/sm2, Naxçıvan düzənliklərindən yüksək dağlara doğru 145-160 kkal/sm2 arasında dəyişir.
Yayda işıqlanma şəraiti şərq yamaclarda qərb yamaclara nisbətən yaxşı olur. Belə ki, günün 2-ci yarısında qərb yamaclar daha çox radiasiya almalı olduğu halda, tez-tez baş verən konvektiv hərəkətlər nəticəsində buludluluq əmələ gəlir, işıqlanma şəraiti zəifləyir və günəş radiasiyasının gərginliyi azalır. Mütəxəssislər tərəfindən aparılmış xüsusi ölçmə işləri göstərmişdir ki, Kiçik Qafqazda səpələnən radiasiyanın gündəlik cəmi buludsuz havada şərq yamaclarda qərb yamaclara nisbətən 30o bucaq altında -8, 40o bucaq altında isə -12 kkal/sm2 çox olur. Müxtəlif səmtli yamaclar şaxtavurma hadisələrinə görə də bri-birindən fərqlənir. Bitkilər şərq yamaclarda qalan yamaclara nisbətən şaxtada daha çox zərər çəkirlər. Yüksəkliyə doğru günəş radiasiyasının qızdırma effekti artdığına görə bitkilər dağlarda fazalararası dövrdə düzənliyə nisbətən daha az temperatur cəmi tələb edir. Mədəni bitkilərin dağ rayonlarına köçürülməsi işində bu effektin nəzərə alınmasının praktiki əhəmiyyəti vardır.
Ölkə ərazinin xeyli hissəsində yüksək termik rejim, yağıntının az olması, bəzi yerlərdə isə çox qıtlığı səciyyəvidir. Demək olar ki, bütün Kür-Araz ovalığına, Abşeron yarımadasına və Arazboyu düzənliyinə il ərzində cəmi 110-350 mm yağıntı düşür. Bir qayda olaraq, dağlıq zonada yağıntıların miqdarı hündürlükdən asılı olaraq artır. Buna uyğun və havanın temperaturun azalması ilə əlaqədar olaraq yağıntıların rütubətlənmədə rolu da artır. Ilk baxışda elə təsəvvür yaranır ki, yağıntıların ümumi miqdarı bir çox rayonlarda bitkilərin rütubətə olan tələbatını ödəmək üçün kifayət qədərdir. Lakin, yağıntı miqdarının illik rejimi elədir ki, bitkilərin intensiv inkişaf etdiyi və transpirasiyanın gücləndiyi bir dövrdə o rütubətlə kifayət qədər təmin olunmur.
Rütubətli illəri illik yağıntıların 20% təminatlı miqdarının paylanması ilə səciyyələndirmək olur. Hesablamalar göstərmişdir ki, Kür-Araz ovalığında 300-400 mm-ə qədər yağıntını hər 4-5 ildə bir dəfə müşahidə etmək olur. Dağlara yaxınlaşdıqca belə yağıntıların düşmə ehtimalı artır. Ayrı-ayrı illərdə yağıntıların miqdarı çoxillik orta qiymətdən 1,5-3 dəfə artıq ola bilir. Daha quraq rayonlarda bəzi yağmurlu illərdə yaz yağıntısının miqdarı normadan hətta 4 dəfə artıq olur.
Belə fərqlər quraq keçən illərdə də yaranır. Abşeron yarımadasında elə illər olmuşdur ki, bütün mart-may ayları ərzində 10 mm-dən az yağıntı düşmüşdür. Burada 80% təminatlı yağıntıların miqdarı 8-23 mm, Kür-Araz ovalığında 30-95 mm, Böyük Qafqazın cənub yamaclarında 175-225 mm arasında dəyişir. Kiçik Qafqazda mart-may dövrünün 80% təminatlı yağıntıları şərq yamaclarda şimal yamaclara nisbətən 1,1-1,4 dəfə artıq olur. Lənkəran-Astara aqroiqlim rayonunda quraq keçən yaz fəslinə nadir hallarda təsadüf edilir.
Azərbaycan ərazisinə daxil olan hava kütlələrinin əsasən 8 tipi mövcuddur.
-
Kontinental Arktik hava kütlələri. Ölkə ərazisinə ilin soyuq dövründə qərbdən, şərqdən və şimaldan daxil olmaqla temperaturun aşağı düşməsinə, küləyin və yağıntıların artmasına səbəb olur.
-
Dəniz Arktik hava kütlələri. Həm qərbdən, həm şərqdən daxil olmaqla temperaturun aşağı düşməsinə, yağıntıların artmasına səbəb olur.
-
Mülayim Dəniz hava kütlələri. Şimali Qafqazdan və Qara dəniz üzərindən Azərbaycana daxil olur. Temperatur aşağı düşür, yağıntılar artır.
-
Mülayim kontinental hava kütlələri. Qazaxıstan və Rusiyanın Avropa hissəsində formalaşan əraziyə qış aylarında daxil olur və temperaturu daha da aşağı salır.
-
Tropik hava kütlələri. Cənubdan daxil olmaqla həm qış, həm də yay aylarında temperaturun artmasına səbəb olur.
-
Cənub Siklonları. Asiya, Aralıq dənizi üzərində formalaşmaqla Şimali Qafqazdan daxil olur. Temperatur aşağı düşür, buludluluq və yağıntı artır.
-
Orta Asiyanın hava kütlələri. Xəzər dənizi üzərindən Azərbaycan ərazisinə daxil olur. Ilin isti dövründə temperatur artır, soyuq dövründə azalır.
-
Yerli hava dövranı. Xəzər dənizi və quru ərazilər üzərində yarana təzyiq fərqləri hesabına yaranır. Əsasən temperaturun mülayimləşməsinə səbəb olur.
Azərbaycan ərazisində hakim küləklər şimal (Xəzri) və cənub (Gilavar) küləkləridir. Şimal küləklərində bəzən küləyin sürəti 35-45 m/s çata bilir.
Ölkənin ərazisində yağıntıların illik paylanması olduqca qeyri-bərabərdir. Ən az yağıntı Abşeron yarımadasının cənubunda (ildə 200-250 mm) ən çox Talış dağlarının ətəklərinə (1200-1300 mm) düşür. Gündəlik maksimum yağıntı bir sutka ərzində Lənkəran təbii vilayətində Bursulum məntəqəsində 333 mm təşkil edir. Respublikamızda ikinci yağıntılı yer Böyük Qafqazın cənub yamacı –xüsusən Alazan-Əyriçaydan baş suayrıcıya qədər olan ərazilər hesab olunur (800-1500 mm).
Lənkəran ovalığında yağıntının çox hissəsi ilin soyuq dövründə, Böyük və Kiçik Qafqazda yazın axırı və yay aylarında düşür.
Illik yağıntı 200 mm-dən az düşən ərazilərdə yarımsəhralar, 400-600 mm-də dağ çölləri, alçaq meşələr, 600-1500 mm yağıntı düzən ərazilərdə geniş meşə massivləri formalaşır.
Ölkə ərazisində əsasən aşağıdakı iqlim tipləri mövcuddur:
1.Yarımsəhra və quruçöl iqlimi. Bu ərazinin yarısından çoxunu, əsasən Kür-Araz ovalığını, Arazboyu düzənlikləri, Samur-Dəvəçi ovalığını əhatə edir. Kür-Araz ovalığında qışı mülayim, yayı quraq isti keçən yarımsəhra və quruçöl iqlimi üstünlük təşkil edir. Burada yağıntıların az düşməsi suvarmaaya ehtiyacı artırır. Fəal temperaturların cəmi 4400-4700o-yə çatır. Bu iqlim tipi pambıq, üzüm, meyvə-tərəvəz, quru subtropik iqlimə xas olan bitkilərin becərilməsi üçün olduqca əlverişlidir. Arazboyu düzənlik qışı soyuq, yayı quraq isti keçən çöl iqlimi ilə səciyyələnir. Burada rütubət çatışmamazlığı çox olduğundan suvarmaya böyük ehtiyac vardır.
2. Mülayim isti iqlim. Bu iqlim tipi ölkə ərazisinin 30%-dən artıq hissəsini əhatə edir. Əsasən böyük və Kiçik Qafqaz dağlarını, Talış dağların, Naxçıvanın alçaq və orta dağlıq ərazilərini əhatə edir. Bu iqlim tipi aşağıdakı yarımtiplərə ayrılır:
2.1. qışı quraq keçən mülayim isti iqlim
2.2. yayı quraq keçən mülayim isti iqlim
2.3. yağıntıları bərabər paylanan mülayim isti iqlim (bu iqlim tipi sitrus, meyvə-tərəvəz, müxtəlif bostan bitkilərinin becərilməsi üçün olduqca əlveriçlidir.)
3.Soyuq iqlim tipi. Ərazinin 20 %-ni tutur. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının və Naxçıvanın yüksək dağlıq ərazilərini əhatə edir. Onun aşağıdakı yarımtipləri vardır:
3.1. yayı quraq keçən soyuq iqlim tipi (Naxçıvan ərazisini əhatə edir)
3.2. qışı quraq keçən soyuq iqlim tipi (Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacını,Yan silsiləni, Kiçik Qafqazın orta və yüksək dağlıq hissələrini, Qarabağ vulkanik yaylasını əhatə edir.)
3.3. fəsillər üzrə yağıntılı soyuq iqlim tipi. Bu tip yalnız Böyük Qafqazın cənub yamaclarında 1500-2700 m yüksəklikləri əhatə edir.
4.Dağ-tundra iqlim tipi. Ölkə ərazisinin 2700-2800 m-dən yüksək olan hissələrini əhatə edir. Temperaturlar əsasən 10o-dən aşağı olur.
Hidroqrafiyası.. Hidroqrafik cəhətdən Azərbaycan Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir. Ölkənin hidroqrafik şəbəkəsi (çayları və gölləri) uzun geoloji dövrdə yaranmış və xeyli dəyişikliklərə uğramışdır. Hazırda rast gələn bir sıra qədim çay dərələrinin qalıqları bunu sübut edir.
İndiki dövrdə ölkənin hidroqrafik şəbəkəsi təbii amillər və insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində dəyişməkdədir. Süni su axarları (kanallar) və su anbarları da hidroqrafik şəbəkənin mühüm tərkib hissəsidir.
Azərbaycanın hidroqrafik şəbəkəsinin əsasını çaylar təşkil edir. Ölkə ərazisindən müxtəlif uzunluqda 8359 çay axır. Bunlardan 8188 çayın hər birinin uzunluğu 25 km-dən azdır. Uzunluğu 100 km-dən çox olan 24 çay vardır. Onlardan ən böyüyü Kür, Araz, Qanıx (Alazan), Qabırrı (İori), Samur, Tərtər, Türyan, Ağstafa, Həkəri, Viləş və s. çaylardır
Azərbaycan ərazisindən axan çaylar 3 qrupa bölünür:
1. Kür hövzəsinin çayları, (Qanıx, Qabırrı, Türyan, Ağstafa, Şəmkir, Tərtər, Xaçın və s.);
2. Araz hövzəsinin çayları (Arpaçay, Naxçıvan, Oxçu, Həkəri, Köndələnçay və s.);
3. Bilavasitə Xəzərə tökülən çaylar (Samur, Qudyal, Vəlvələ, Viləş, Lənkəran və s.).
Kür-Araz ovalığından Kür və Araz çayları axır. Bilavasitə Xəzərə tökülən çaylar Böyük Qafqazın, əsasən, şimal-şərq yamacından və Talış dağlarından başlayıb, Samur-Dəvəçi və Lənkə-ran ovalıqları ilə axır. Çay şəbəkəsinin inkişafına və dəyişməsinə müxtəlif fiziki-coğrafi amillər: iqlim, relyef, geoloji quruluş, torpaq və bitki örtüyü təsir edir.
Yüksəkliyin artması ilə çay şəbəkəsinin sıxlığı əvvəlcə artır və müəyyən hündürlüyə çatandan sonra tədricən azalır.
Ən sıx çay şəbəkəsi (1-2 km/km2), Talış zonası istisna olmaqla, orta dağlıq zonada 1000-2500 m hündürlükdədir. Talış zonasında isə (1,6-2,2 km/km2) 500-1000 m yüksəklikdədir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan əzarisində çay şəbəkəsinin orta sıxlığı 0,39 km/km2-dir. Ovalıqlarda isə həmin kəmiyyət 0,05 km/km2-dən azdır.
Kür çayı hövzəsinin sahəsi (86000 km2) Arazla qovuşana qədər Arazın hövzəsinin sahəsindən (101937 km2) azdır. Lakin Kürün sululuğu Araz çayından iki dəfə çox olduğundan, onlar qovuşduqdan sonra da çay Kür adlanır.
Bütün çayların 99 faizi kiçik çaylardır və çox yerdə yeganə su təminatı mənbəsidir. Yeraltı şirin (içməli) suyun istismar ehtiyatları 129 m3/san olduğu halda, ondan faktiki istifadə səviyyəsi 17 m3/san-dir. Götürülən yeraltı suların yalnız 21 faizi mərkəzləşdirilmiş su kəməri vasitəsilə istifadə edilir.
Elmi təşkilatların apardıqları tədqiqatlar göstərir ki, Cənubi Qafqazın arıd zonasında yerləşən Azərbaycan, qonşu ölkələrlə müqayisədə, yerli su ehtiyatları ilə zəif təmin olunmuşdur. Odur ki, su ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ölkənin çaylarının su ehtiyatları 32,2 km3-ə yaxındır. Onun 22 km3 – u qonşu ölkələrin ərazisindən gələn tranzit axımdır. Kür çayından başqa, birbaşa Xəzər dənizinə tökülən çayların illik axımı 2,8 km3-dir. Bilavasitə ölkə ərazisində yaranan səth suyunun ümumi həcmi 7,5 km3-a bərabərdir. Kür hövzəsində çayların çirklənmə dərəcəsi yüksək səviyyəyə çatmış, şirin sudan səmərəli istifadə problemi yaranmışdır.
Statistik məlumatlara görə ölkə ərazisinin 1433 min hektarı (16,5 faizi) suvarılan torpaqlardır. Onun 1430 min hektarı kənd təsərrüfatına yararlıdır. Kənd təsərrüfatına yararlı sahələrin 30 faizi, əkin sahələrinin 67 faizi və çoxillik əkmələrin 71 faizi suvarılan torpaqlardadır.
Ölkənin suvarma sistemində 46,2 min km uzunluğunda suvarma kanalları mövcuddur. Bu da təxminən 1 milyon hektar sahənin suvarıl-masına xidmət göstərir. Suvarma kanallarının üzərində 780 nasos stansiya, 58 minə yaxın hidrotexniki qurğular fəaliyyət göstərir. Meliorasiya xidməti göstərilən sahələr 595 min hektardan çoxdur. Bu sahələrin şoranlaşmasının qarşısını almaq üçün 4,7 min km uzunluğunda təsərrüfatlararası və 6,3 min km uzunluğunda təsərrüfatlardaxili kollektor-drenaj şəbəkəsi fəaliyyət göstərir. Deməli, onların normal fəaliyyət göstərməsi də su ehtiyatlarının mövcudluğu və səmərəli istifadə edilməsindən bilavasitə asılı olur.
Çayların suyu texnogen amillərin təsiri ilə çirklənir və düzənlik sahələrində duzlu qrunt suların drenajı nəticəsində minerallaşma artır, kimyəvi tərkibi mürəkkəbləşir və suyun tipi dəyişir. Belə hallar Şirvan, Mil-Qarabağ düzənliklərindən axan Kürün qollarında və özündə, habelə Araz çayında mövcuddur.
Ölkə ərazisində irili-xırdalı 250-dən çox müxtəlif mineral və kimyəvi tərkibli suyu olan göllər mövcuddur.
Araz çayının su ehtiyatları və ondan istifadənin vəziyyəti. Kür-Araz ovalığında suvarma aparmadan torpaqdan bol məhsul götürmək mümkün deyil.
Tarixçilərin yazdığına görə, hələ lap qədimlərdən, məhsul bolluğu yaratmaq məqsədilə, insanlar Arazboyu ərazilərdə suvarma sistemləri tikmiş və əkinə yararlı torpaq sahələrini genişləndirmək üçün müvafiq tədbirlər görmüşlər.
Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, Azərbaycanda mövcud su ehtiyatlarından səmərəli istiadə edildiyi halda (suvarma sisteminin təmiri və genişləndirilməsi şərtilə) suvarılan torpaq sahələrini 3,2 milyon hektara çatdırmaq olar. Bu da mövcud suvarılan sahələrdən dəfələrlə çoxdur.
Kür-Araz ovalığında suvarma sisteminin əsas mənbəyi Araz və Kür çaylarıdır. Kür çayı ilə müqayisədə, əlverişli relyefə görə, Araz çayından əkinəyararlı sahələrə suvarma suyunun verilməsinin üstünlükləri çoxdur. Belə ki, vegitasiya dövründə, Araz çayı ilə qovuşan yerə kimi, Kür çayında suyun səviyyəsi, yer səthindən çox aşağıda olduğuna görə, oz axarı ilə suvarma suyunun kanala verilməsi mümkün olmur.
Əkinə yararlı torpaq sahələrindən səmərəli istifadə etmək məqsədilə, Araz çayından suyun öz axarı ilə kanallara verilməsi tarixi çox qədimlərə kök atır. Araz çayından su qəbul etməklə Mil və Muğan düzənliklərində fəaliyyət göstərmiş qədim suvarma sisteminin: Govurarx, Hacıarx, Xatınarx və s. kanalları mövcud olması nişanələrinə bu gün də rast gəlinir. Tarixçilərin yazdığına görə, XIII əsrin sonu – XIV əsrin əvvəllərində Muğanda iri suvarma sistemi olub.
Rusiya Çarının hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda tikilmiş mühəndis-suvarma sistemlərinin, demək olar ki, hamısı Araz çayından götürülən su ilə Mil-Muğan düzlərində suvarma işlərini həyata keçirirmişlər. Bu qurğulara Yuxarı Muğan (Köhnə Əzizbəyov), Orta Muğan (Nərimanov), Aşağı Muğan (Lenin, Mürsəlli) və Yuxarı Qolitsin (Sabir), Aşağı Qolitsin və s. kanallar aid edilir.
Araz çayı Kürün ən böyük qoludur. Bu çayın üzərində axın rejimini öyrənmək məqsədilə, ilk hidrometrik ölçü işi 15 noyabr 1862-ci ildə Xudafərin körpüsündə rusiyalı mütəxəssislər - Belli və Qobi tərəfindən aparılıb. 1912-ci ildə Qaradonlu kəndi yaxınlığında (İmişli rayonu) hidrometrik məntəqə yaradılıb.
Araz çayında qəza törədən təhlükəli daşqın sərfləri 1858, 1872, 1879, 1896, 1904, 1906 və 1969-cu illərdə müşahidə olunub. 1896-cı ildə Saatlı rayonunun ərazisində baş vermiş daşqın nəticəsində Araz çayı öz məcrasından çıxmış və daşqın suları bütün Muğan ərazisini keçərək Xəzər dənizinə tökülmüşdür. Daşqın müddəti sona çatdıqdan sonra məlum olmuşdur ki, çay öz daimi məcrasını dəyişmiş və yeni məcrada axaraq Kür çayına birləşmişdir. Sonrakı illərdə (1967-ci ilə kimi) çayda maksimal sərf saniyədə 1600 metrdən çox olmayıb. 1969-cu ildə (mayın 7-də) Qaradonlu müşahidə məntəqəsindən 2670 kub.metr/saniyə axınla katastrofik daşqın sərfi baş verib. Bu məntəqədə minimal su sərfi 1966 cı ildə (avqustun 4-də) 35 kub.metr/saniyə, çoxillik orta su sərfi 151 kub.metr/saniyə, asılı gətirmələrin orta sərfi 38 kq/saniyə, orta bulanıqlıq 360 qr/kub.metr, maksimum bulanıq isə 5600 qr/kub.metr müşahidə olunmuşdur.
Kür çayına qovuşan yerdən (Sabirabad rayonu) Ermənistan sərhədlərinə kimi olan aşağı hissəsində Araz çayına sağ sahildən Köndələnçay, Quruçay, Həkəriçay (əsas qolları Bərgüşadçay, Bazarçay), Oxçuçay, Xaçınçay tökülür. Sol sahilindən - İran İslam Respublikasının ərazisindən Dərəvidçay, Sevinçay və Qaraquşçayla qovuşur.
Araz çayının suyundan səmərəli istifadə etmək məqsədilə XX əsrin müxtəlif illərində, əsasən Bəhrəmtəpə hidroqovşağı, Mil-Muğan hidro-qovşağı kimi mürəkkəb hidrotexniki qurğular və Rəsularx kanalı, Baş Muğan kanalı, Əzizbəyov kanalları, Boztəpəarx kanalı, Xanqızı kanalları, Maralarx kanalı, Həsənliarx kanalı adlanan magistral kanallar tikilmiş və istifadəyə verilmişdir.
Torpaqlarımızın Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi ilə əlaqədar olaraq, Qız qalası hidroqovşağının və Xudafərin su anbarının tikinti işləri dayandırılmışdır. Bu faktor da həm ölkənin su ehtiyatlarından səmərəli istifadəyə və həm də məhsul bolluğu yaratmağa mənfi təsir göstərir.
Bəhrəmtəpə hidroqovşağı Araz çayı üzərində çayın mənsəbindən 66 kilometr yuxarıda, İmişli rayonu ərazisində tikilib. 1957-ci ildən istifadə olunur. Bu qurğu tikilməmişdən əvvəl, 1912-ci ilə kimi, mexaniki üsulla tənzimləmə aparmaq şərtilə, Araz çayından magistral kanala su verilib. Qurğunun tikilməsində əsas məqsəd çayın su ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməklə Mil və Muğan düzlərində əkin sahələrini lillərdən təmizlənmiş suvarma suyu ilə təmin etməkdən ibarət olmuşdur. Bəndin hündürlüyü 6-7 metrə bərabərdir. Hidroqovşaqda bəndin qarşısına 5 metr basqı yaratmaq məqsədilə, eni 15 metr olan və qapı ilə bağlanan 6 suötürücü qurğu, sağ sahildə isə eni 1,2 metr, hündürlüyü 5 metr olmaqla, durulduculara su buraxan 4 ədəd şlüz nizamlayıcıdan istifadə edilir. Durulducular isə 9 kameradan ibarətdir. Hidroqovşağın fövqəladə hallarda 2500 kub.metr/san su buraxmaq imkanı vardır.
Tikintidən Rəsularx, Baş Muğan və Əzizbəyov kanalları vasitəsilə Saatlı, Sabirabad, Biləsuvar və Cəlilabad rayonlarında 157 min hektar əkin sahələrinə suvarma suyu vermək mümkündür.
Yay aylarında Araz çayında axının su sərfi tələb olunan həcmdə suyun kanallara verilməsində çətinlik yarandığı hallarda, yaranmış vəziyyət-dən çıxmaq məqsədilə, Yuxarı Qarabağ kanalın-dan Bəhrəmtəpə hidroqovşağından bir qədər yuxarı hissədə Araz çayına 45 kub metr/saniyyəyə qədər su sərfi vermək mümkündür.
Rəsularx kanalı İmişli və Saatlı rayonlarında 18,3 min hektar sahəni suvarma suyu ilə təmin edir. Uzunluğu 51 km-dir. Su buraxma imkanı 16 kub metr/saniyəyə bərabərdir. Kanal əvvəl-lər 1960-cı ildə tikilən torpaq məcrasında fəaliyyət göstərmiş və 1987-ci ildə yenidən tikilərək istifadəyə verilmişdir.
|
