İ Ç İ n d e k I l e r t a r I h
Yüklə 359,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
İ Ç İ N D E K İ L E R T a r i h Murat YILDIZ Vakfiyesi Kayıp Bir Vakıf: Köprülü Ailesi Vakıflarından Amca Hasan Ağa Vakfı ..................................................................... 1-38
Osmanlı Devleti’nin Tarikatları Denetleme Siyaseti ve Meclis-i Meşâyih’in Bilinen; Ancak Bulunamayan İki Nizamnâmesi ............................................................................... 39-68 Erdoğan KESKİNKILIÇ Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Okullar (Eğitim-Yönetim-Denetim) ......... 69-98 E d e b i y a t
Klasik Türk Şiirinde Hançer ve Figânî’nin Hançer Redifli Kasidesi Üzerine ............................................................................ 99-130
Sâatî ve Şikâyet-nâmesi ............................................................................... 131-166 Saadettin YILDIZ Görüşler Dergisinde Arif Nihat Asya ......................................................... 167-182 Şecaettin TURAL Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Makale ve Denemelerinde İnşa Ettiği Roman: Huzur ..................................................................... 183-206
Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 23, İstanbul 2010, 39-68.
O SMANLI D EVLETİ ’ NİN
T ARİKATLARI D ENETLEME S İYASETİ VE M ECLİS
- İ M EŞÂYİH ’ İN B İLİNEN
;
A NCAK B ULUNAMAYAN İ Kİ
N İZAMNÂMESİ
*
ÖZET 19. yüzyılda merkezileşme bağlamında ciddi reformlar yapan Osmanlı Devleti’nin tarikatlara yönelik denetim siyasetinin en somut şekli Meclis-i Meşayih’in 1866 tarihinde kuruluşudur. Bu makalede meclisin kurulmasını hazırlayan tarihsel sürece değinilmekle birlikte, konuya dair ikincil kaynaklar değerlendirilmiştir. Ayrıca, Osmanlı Devleti’nin bu dönemde, tarikatlara yönelik politikalarını anlama adına meclise ait ilk nizamnâme ve bunun 1891 tarihindeki tadil edilmiş şekli ortaya çıkarılmıştır. A n a h t a r K e l i m e l e r Tarikatlar, II. Mahmud, Bektaşilik, Nakşibendilik, Mevlevilik, Meclis-i Meşâyih, Meclis-i Meşâyih Nizamnâmesi
Bu makalede, Meclis-i Meşâyih’in tarihî gelişimi ve son döneme kadar devam eden işlev ve faaliyetlerinden ziyade varlığına işaret edilen; ancak metinleri bulun(a)mamış olan ilk iki nizamnâmesi ele alınacaktır. Bugüne kadar konuyla ilgili yapılan çalışmalarda meclisin 1917 gibi geç bir tarihe ait olan son nizamnâmesi kullanılmıştır 1 . Bu ise Meclis-i Meşâyih’in * Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Doktora Öğrencisi / varolum@hotmail.com 1 Bu nizamnâme, ilk iki şekline göre çok daha mütekâmil ve şümullüdür. Ceride-i İl- miyye ve dokuz ayrı başlık halinde Takvim-i Vekâyi’de yayınlanan nizamnâme, tam metin olarak neşredilmiştir. Bu başlıkları şöyle sıralamak mümkündür; Meclis-i Meşâyih (MM) Nizamnâmesi, MM Nizamnâmesinin Tatbikatına Dair Talimatnâme, Merkez Tekâyâ Talimatnâmesi, Taşra Encümen-i Meşâyih Heyetlerinin Vezâifi Hak- kında Talimatnâme, Bi’l-umum Tekâyâda Tatbik Edilecek Hıfzı’s-sıhha ve Muhafaza- i Nezâfet ve Taharete Dair Talimatnâme, Tekâyâda Ma-bihi’t-tatbik Olmak Üzere Kaleme Alınan Talimatnâme, Meşâyih-i Kirâm Taraflarından Hulefâya Verilecek İca- zetnâmelere Dair Talimatnâme, MM Nizamnâmesinin 13. Maddesi Mucebince MM’ca Tanzim Olunan Talimatnâme, Tekâyânın Teftişine Dair Talimatnâme (Mus- tafa Kara, Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, İstanbul 1980, s. 389- 416).
M u h a r r e m V A RO L
40 mahiyetinin ortaya konulmasını güçleştirmiş hatta belli noktalarda anak- ronizme düşülmesine zemin hazırlamıştır. Dolayısıyla, bu yazının konuya katkısı, yukarıda izah edilen sebeplerden doğan bir takım problemlere te- mas etmek ve bu nizamnâmeleri neşretmek noktasında olacaktır. Meclis-i Meşâyih’in kuruluşu, 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda teşkilatlanma açısından tecrübeli olan tarikatlar ve bunların devlet ile olan ilişkilerinin düzenlenmesi adına çok önemli bir dönemeci ifade eder. Bu meclis, Os- manlı Devleti’nin modernleşme sürecinde tarikatları kendi denetim ve kontrolü altına almasının en somut adımıydı. Bir başka ifadeyle, tarikatlar bu meclis vasıtasıyla devletin öngördüğü istikamete sevk edilmeye çalışıl- maktaydı. Bilindiği kadarıyla, bu konuya bugüne kadar belli başlı çalışma- lar haricinde gösterilen akademik ilgi sınırlı kalmıştır. Başbakanlık Os- manlı Arşivi tasavvuf tarihi araştırmaları için çok zengin bir malzemeyi ihtiva etmesine rağmen, maalesef bu kaynaktan gereği gibi istifade edile- memiştir 2 . Nitekim, söz konusu nizamnâmelerin de burada bulunmuş ol- ması, bu arşivin ehemmiyetini ortaya koyma adına önemli bir gösterge olsa gerektir. II. Mahmud, klasik Osmanlı idarî sisteminde ortaya çıkan sorunları tespit ederek dönemin gereklerine göre sistemi yeniden düzenlemiş ve merkezî bir hükümet yapısı oluşturmuştu 3 . Devletin modernleşme süre- cinde gösterdiği bu merkeziyetçi tavır tarikatların denetimi noktasında da etkili olmuştu. Özellikle, 1826 yılında Yeniçeri Ocağının kaldırılması ile birlikte Bektaşî tarikatı yasaklanmış ve Osmanlı Devleti tekkeler üzerinde daha nitelikli bir denetim ağı kurmuştu. Bizzat II. Mahmud’un şahsî ilgisi ile Sünnî ekol ve geleneksel tarikat anlayışına muhalif görülen tarikat çev- releri sıkı bir kontrole tabi tutulmuştu 4 . Aslında, Osmanlı devlet gelene- 2 İstanbul’da bulunan Müftülük’te Bâb-ı Meşihat Arşivi içerisinde 52 adet doğrudan doğruya Meclis-i Meşâyih’a ait defterler bulunmaktadır. Bu defterlerden en erken ta- rihlisi 1879 (1296) yılına aittir. Dolayısıyla bunlar arasında çok detaylı olmasa da ya- pılan taramalarda söz konusu nizamnâme bulunamamıştır. Ayrıca, arşivin diğer evrak ve defterleri arasında da ilk nizamnâmeye dair bir bilgi edinilememiştir. Ancak, anali- tik tasnife muhtaç bu arşiv içinde nizamnâmenin olma ihtimali mevcuttur. Bu defter- lerin tarihleri ve tasnif kategorileri için bkz. Bilgin Aydın, İlhami Yurdakul, İsmail Kurt, Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislamlık Arşivi Defter Kataloğu, İstanbul 2006, s. 145-150. 3 Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul 2004, s. 192. 4 Son zamanlarda yapılan bir çalışma devletin tekkeler üzerinde, III. Selim döneminden itibaren bir denetim mekanizması kurduğunu göstermiştir. 1793 (1208) tarihli bir hü-
T ü r k K ü l t ü r ü İ ncelemel eri D ergisi
41 ğinde tekkelerin teftiş edilmesi yeni bir olgu değildi. Medreseler ve hanlar ile birlikte çoğu zaman ilk yoklanan yerlerden biri de tekkeler olmuştu. Devletin bürokratik merkeziyetçiliğinin bir neticesi olarak tarikatların kurumsal anlamda muhatap ve sistematik olarak denetim altına alınması yeni bir durumdu. Tarikatların geniş kitlelere ulaşma ve onları etkileme potansiyelleri göz önüne alındığında, “merkeziyetçi bürokrasinin” geliştiği bir devletin bu hareketi “rasyonel” karşılanmalıdır. Meclis-i Meşâyih’e dair yapılan çalışmalarda genel olarak devletin tek- keler üzerindeki denetim ve kontrolüne vurgu yapılmıştır. Ancak, bazı yazarlar, meclisin son nizamnâmesi üzerinden iç işleyişine dair genel bil- giler aktarmakla yetinmişlerdir 5 . Meclisin tarikatlar üzerindeki denetim rolüne dikkat çeken ilk çalışma Mustafa Kara’ya aittir. Kara, Meclis-i Meşâyih ile birlikte tekke hizmetlerinin devletin istediği ve emrettiği bir çerçevede yürütülmeye başlandığını ifade etmektedir 6 . Kara, meclisin yapı- küm belgesinde İstanbul ve Bilâd-ı Selâsede belli sayıda şeyhlerden mürekkep bir meclis kurulmuştu. Bu şeyhlerin oluşturduğu meclisin, itikadı bozuk şeyh ve dervişle- rin saraya bildirilmesini sağlamak, kendi başına tekke açanların ihbarı ve men edil- mesi gibi görevleri mevcuttu. Fakat, söz konusu meclisin bazı şeyh ve dervişleri ren- cide ettiği ifade edildiğinden, fesh edilerek bu vazifeyi yapmak üzere yerlerine Ordu- yı Hümâyun, Dülgerzâde ve Hüdâyî tekkeleri şeyhlerinin atandığı belirtilmekteydi (İsmail Kara, Din ile Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, İstan- bul 2005, s. 326-327). İ. Kara, yukarıda bahsedilen meclisin 1789-1793 (1203-1207) yılları arasında kurulabileceği ihtimali üzerinde durur. Bu anlamda, arşivde bulunan bir belgede anlatılanların bu meclisin kurulmasına sebep teşkil ettiği ileri sürülebilir. Buna göre, 1203 (1789) tarihinde “Sertarîk” Mehmed Emin Efendi başkanlığında İs- tanbul kâdısı ve Evkaf müfettişi tekkeleri teftiş etmekle görevlendirilmişlerdi. Yapılan teftiş sonucu, bir kaç tekkede şeriata aykırı haller tespit edilmişti. Bunun üzerine, Şeyhülislamlık makamının da devreye girmesi ile sorumlular sürgüne gönderilmişti. Böyle meçhul şahısların tekke ihdas etmelerinin engellenmesi, icazet ve silsile mües- sesesinin aktif hale getirilerek bunlara fırsat verilmemesi gibi hususlara bundan sonra dikkat edilmesi emredilmekteydi (Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA], Hatt-ı Hüma- yun [HAT], 1387/55088, 20 Eylül 1789/29 Zilhicce 1203. 5 Osman Nuri Ergin, Türk Maarif Tarihi, İstanbul 1977, I, 280-81; M. Zeki Pakalın, “Meclis-i Meşâyih”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 2004, II, 429-430. 6 Mustafa Kara, a.g.e, s. 302. Kara, söz konusu konuyu güncelleştirdiği kitaplarında da ele almış ve genel olarak aynı açılardan konuya yaklaşmıştır. Bu anlamda, konunun tarihsel arka planına değinerek, meclisin oluşumunu II. Mahmud ile başlayan tanzim ve ıslah çalışmalarının tabii bir neticesi olarak görmüştür. Meclis ile ilgili değerlen- dirmeleri de doğal olarak son nizamnâme etrafında cereyan etmektedir (Mustafa Kara, Yüklə 359,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|