I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsinin Davamı

Maidə Surəsi 55-56 ........................................................................ 5

55- Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun Elçisi və namaz qılan və

rüku halında ikən zəkat verən möminlərdir.

56- Kim Allahı, ONun Rəsulunu və haqqında danışılan möminləri vəli

əldə etsə, (bilsin ki) qalib gələcək olanlar, tək Allahın hizbidir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Görüldüyü kimi bu iki ayə Ehlikitabı və kafirləri vəli əldə etməyi

qadağan edən ayələr arasında iştirak edir. Bundan ötəri Sünni təfsirçilərin

bir hissəs(n)i, bu iki ayənin əvvəlki və sonrakı ayələrlə eyni

mənas(n)ı paylaşdıqlarını düşünərək hamısını eyni mənada saymışlar.

Bu ortaq məna, möminlərin köməkçi mənasında şəxsləri

vəli əldə etmə mövzusandakı vəzifələrini açıqlayır və Yəhudiləri, Xristianları

və kafirləri vəli əldə etməyi qadağan edir, vəliliyi yalnız Allaha, Peyğəmbərinə

(s. a. a) və namaz qılan və rüku halında ikən zəkat

verən möminlərə məxsus edir. Çünki bunlar gerçək möminlərdir.

Beləcə münafiqlər ilə ürəklərində xəstəlik olanlar çöldə

buraxılaraq gerçək möminlərin vəliliyinin lazımlılığı vurğulanır.

Buna görə bu ayə, "Allah möminlərin vəlisidir." (Al/götürü İmran, 68)

"Peyğəmbər, möminlər üzərində özlərindən daha çox səlahiyyət

sahibidir." (Əhzab, 6) "Onlar bir-birlərinin vəliləridirlər." (Ənfal, 72)

"Mömin kişilər və qadınlar bir-birlərinin vəliləridirlər, yaxşılığı əmr edər,

pislikdən çəkindirərlər." (Tövbə, 71) ayələri ilə eyni mənas(n)ı

daşıyar. Bu səbəbdən bu ayə, köməkçi olma mənasında Allahın, Peyğəmbərinin

və möminlərin möminlər üzərində vəlayəti ol/tapıldığını

ifadə etməkdədir.

Bu vəziyyətdə ayədə açıqlanması lazım olan tək bir nöqtə qalır.

O da, "zəkat verən" ifadəsiylə əlaqəli olan "rüku halında ikən "

şəklindəki hal cümləsidir. Bu problem "rüku" sözünün məcazi

mənada istifadə edildiyini qəbul etməklə ortadan qalxar. Bu məcazi

məna, mütləq mənada uca Allaha boyun əymək və ya yoxsulluq

6 .................................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

kimi səbəblərlə aşağı vəziyyətdə olmaqdır. O zaman ayənin mənas(n)ı

belə olar: Sizin vəliləriniz (köməkçiləriniz) Yəhudilər, Xristianlar

və münafiqlər deyildirlər. Sizin vəliləriniz (köməkçiləriniz) Allah,

ONun Elçisi və namaz qılan, zəkat verən və bütün bu vəziyyətlərdə

Rəblərinə boyun əyərək ONun əmrlərinə qeydsiz şərtsiz uyğun gələn

və ya dolanışıq darlığı çəkən kasıblar olduqları halda zəkat verən möminlərdir.

Lakin bu iki ayə ilə əvvəli və sonrasındakı ayələrə, ayrıca

surənin bütününə istiqamətli irdələyici və diqqət sıxlaşdırıcı bir

araşdırma, bizi sözünü etdiyimiz təfsirçilərin söylədiklərinin tərsinə

nəticələndirərə gö-türür. Onların sözlərindəki ilk səhv, bu ayələr

arasında məna birliyi olduğu, ayələrin köməkçi olma

mənasındakı vəliliyə toxunaraq bunun hansının doğru və

hansının səhv olduğunu ayırt etdiyi yolundakı şərhləridir.

Çünki bu surənin Peyğəmbərimizin son günlərində, Vida

Həcci əsnasında endiyi gerçək olmaqla birlikdə, digər bir gerçək də

onun bütün ayələrinin birlikdə enməmiş olmasıdır. Onun içindəki

bəzi ayələrin bundan daha əvvəl endiyi şübhəsizdir. Bunun

dəlili, o ayələrin məzmunlarıdır.

Ayrıca bu ayələrin eniş səbəblərinə bağlı köçürülən rəvayətlər

də bunu dəstəkləməkdədir. Bu səbəbdən nə bir ayənin bir ayənin əvvəlində

və ya sonrasında iştirak etməsi, o ayələr arasında məna bütünlüyünə

dəlil sayıla bilər, nə də iki ayə arasında müəyyən bir münasibətin

olması, o ayələrin birlikdə endiklərinə və ya mənaları arasında

bütünlük olduğuna dəlil təşkil edər.

Üstəlik bir də bu var: Bu ayələrin əvvəlindəki ayələr, yəni "Ey

inananlar, Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin. Onlar bir-birlərinin

vəliləridirlər." deyə başlayan ayələr, möminlərə Yəhudiləri

və Xristianları vəli əldə etməyi qadağan etməkdə, münafiqləri və ürəklərində

xəstəlik olanları onlara doğru qaçmaqla, onların tərəfini

tutmaqla cinayət/günah-lamakta, lakin Yəhudilərə və Xristianlara hər hansı

bir xitab yönəltməməkdə, onlara hər hansı bir mesaj verməməkdədir.

Buna qarşılıq bu iki ayənin sonrasında iştirak edən ayələrdə, yəni

"Ey iman edənlər, əsla/çəkin sizdən əvvəl özlərinə kitab verilənlərdən

və kafirlərdən dinlərinizi lağ edənləri, əyləncə mövzusu ya

Maidə Surəsi 55-56 ............................................................... 7

panları vəli əldə etməyin..." deyə başlayan ayələrdə vəziyyət belə

deyil. Bu ayələr, Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyi qadağan etdiyi

kimi, onların vəziyyətini ələ alaraq özlərinə xitab edilməsini

əmr edir, sonra da onları münafiqlik və fasiqliklə

günahlandırır. Görülür ki, bu iki ayənin əvvəlində və sonrasında yer/yeyər

alan/sahə ayələrin məqsədləri fərqlidir. Beləykən necə olar da aralarında

məna bütünlüyü ola bilər?!

Bir də bu var: "Ey inananlar, Yəhudiləri və Xristianları vəli

əldə etməyin..." deyə başlayan ayələri araşdırarkən gördük ki, köməkçi

olma mənasındakı vəlilik bu ayələrlə uyğun gəlməz; bu ayələrdəki

xüsusiyyətlər və istifadə edilən elementlər, xüsusilə "Onlar bir-birlərinin vəliləridirlər."

və "Sizdən kim onları vəli əldə etsə, onlardandır." ifadələri

köməkçilik mənasındakı vəliliklə uyğunlaşmaz. Çünki iki qövm arasında

köməkləşmə razılaşması edilməsi, o qövmlərdən birinin digərindən

olmasını, o qövmdən sayılmasını tələb etmədiyi kimi,

belə bir razılaş-mayı qadağan etmənin səbəbi olaraq, o filan

qövmün fərdləri bir-birlərinin vəliləri, köməkçiləridir, demək də yerində

olmaz.

Lakin sevgi mənasındakı vəlilik razılaşması etmək belə deyil.

Çünki bu cür bir razılaşma, tərəflər arasında psixoloji və

ruhi qaynaşmağı tələb edir, tərəflərdən birinin digərinin həyati

məsələlərində ruhi və fiziki qənaətdə ol/tapılmasını mübah hala

gətirər, iki cəmiyyəti əxlaqda və davranışlarda bir-birinə yaxınlaşdıraraq

bu cəmiyyətlərin özünə xas xüsusiyyətlərini aradan qaldırar.

Bu da var ki, Peyğəmbərimizi (s. a. a) köməkçi mənasında möminlərin

vəlisi saymaq caiz deyil. Bunun tərsi doğrudur. Çünki

uca Allahın əhəmiyyətlə üzərində dayandığı və Quranın bir çox ayəsində

sözünü etdiyi bu kömək, din mövzusundakı köməkdir. Bu vəziyyətdə,

dinin yasamacısı və qanınlarının tündçüsü olduğu üçün,

'Din Allahındır' deyilə bilər. Bunun nəticəs(n)i olaraq Peyğəmbərimiz və ya

möminlər ya da hər ikisi Allahın dininə kömək etməyə çağırılarlar və ya Allahın

qoyduğu din barəsində Allahın köməkçiləri olaraq adlandırılarlar.

Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Həvarilər, 'Biz Allahın

köməkçiləriyik' dedilər." (Səff, 14) "Əgər siz Allaha kömək etsəniz,

Allah da sizə kömək edər." (Məhəmməd, 7) "Allah peyğəmbərlərdən

söz al/götürdü ki, ... ona inanacaqsınız və ona kömək edeceksi

8 .................................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

niz." (Al/götürü İmran, 81) Bu mənada daha bir çox ayə vardır.

Eyni şəkildə məsələn dinə çağırdığı, onu təbliğ etdiyi üçün 'Din

Peyğəmbərindir' və ya biri yasamacı, digəri yol göstərici olması

hasebiyle, 'Din Allahın və Peyğəmbərinindir' də deyilə bilər. Bunun

nəticəs(n)i olaraq insanlar dinə kömək etməyə çağırılar və ya dinə

kömək etdikləri səbəbi ilə möminlər təriflənər. Bu ayələrdə

olduğu kimi: "Onlar ki, onu qoruduyarlar və ona kömək etdilər." (Ə'RAF,

157) "Onlar ki, Allaha və Peyğəmbərinə kömək edərlər..." (Həşr, 8)

"Onlar ki, saxladılar və kömək etdilər..." (Ənfal, 72) Bu mənada

daha bir çox ayə vardır.

Yenə dinin hökmləri ilə öhdəçilikli olduqları və o hökmlərlə

əməl etdikləri üçün, 'Din Peyğəmbərin və möminlərindir.' də deyilə bilər.

Bu vəziyyətdə də uca Allahın onların vəlisi və kömək edicisi olduğu

ifadə edilər. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Heç şübhəsiz, Allah

özünə kömək edənlərə kömək edər." (Həcc, 40) "Biz peyğəmbərlərimizə

və möminlərə dünya həyatında və şahidlərin (şahidlik

üçün) ayağa qalxdıqları gün mütləq kömək edərik." (Mömin, 51)

"Möminlərə kömək etmək bizim üzərimizə borcdur." (Rum, 47) Bu

mənada başqa ayələr də vardır.

Lakin hər hansı bir baxımdan dini möminlərə təsis etmək, o

mövzuda möminləri təməl qəbul edib Peyğəmbərimizi çöldə

tutmaq, sonra da onu o mövzuda möminlərin köməkçisi saymaq

doğru deyil. Çünki Peyğəmbərimizin möminlərə ən gözəl şəkildə

ortaq olmadığı, ən yaxşı şəkildə pay sahibi olmadığı heç bir dini

üstünlük yoxdur. Bundan ötəri Quranda Peyğəmbərimizin (s. a. a)

möminlərin köməkçisi olduğunu ifadə edən bir tək ayə belə yoxdur.

İlahi kəlam, o bənzərsiz ədəbini güdməyi laqeyd yanaşmaqdan

münəzzəhdir.

Bu gerçək, Quranda Peyğəmbərimizə izafə edilən vəliliyin qənaət

səlahiyyəti və ya sevgi və söhbət mənasını verdiyinin ən güclü

dəlillərindəndir. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Peyğəmbər,

möminlər üzərində özlərindən daha çox səlahiyyət sahibidir."

(Əhzab, 6) "Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun Elçisi və... möminlərdir."

(Maidə, 55) Görüldüyü kimi xitab, möminlərə yönəldilmişdir. Az

əvvəl də ifadə edildiyi üzrə, Peyğəmbəri möminlərin köməkçisi mənasında

onların vəlisi saymanın bir mənas(n)ı yoxdur.

Maidə Surəsi 55-56 ............................................................. 9

Bu dediklərimizdən bu nəticə ortaya çıxdı: "Sizin vəliniz ancaq

Allah, ONun Elçisi..." deyə başlayan iki ayənin, əvvəlindəki ayələrin

köməkçi olma mənasındakı vəliliyə toxunduqları fərz edilsə,

bu iki ayənin məzmunu o ayələrin məzmunu ilə eyni deyil. İkinci ayənin

sonundakı, "...qalib gələcək olanlar, tək Allahın hizbidir." cümləsi

əsla/çəkin səni yanıltmasın. Çünki qalibiyyət, kömək mənasındakı

vəlayətlə uyğunlaşdığı kimi, qənaət vəlayəti və eyni şəkildə sevgi və

söhbət vəlayətiylə də uyğun gələr. Çünki din mənsublarının son

hədəfi olan dini qalibiyyət, möminlərin hər hansı bir vəsilə ilə Allah-

'a və Peyğəmbərə bağlanmaları ilə reallaşar.

Uca Allah açıq vədi ilə bu gerçəyi möminlərə eşitdirmişdir.

Bu ayələrdə olduğu kimi: "Allah, 'Mən və peyğəmbərlərim mütləq

qalib gələcəyik' deyə yazdı." (Mübarizə, 8) "Göndərilən peyğəmbər

qullarımız haqqında bu sözümüz keçmiş idi: Mütləq özlərinə

kömək ediləcək və qalib gələcək olanlar, mütləq bizim ordumuzdur."

(Saffat, 173)

Üstəlik, Şiə və Sünni kanallardan gələn çox saydakı rəvayətə

görə, bu iki ayə namaz əsnasında üzüyünü sədəqə olaraq verən

Hz. Əli haqqında enmişdir. Buna görə, bu iki ayə ümumi deyil, xüsusi

mənalıdır. Bu mövzudakı rəvayətlərin böyük bir qisimini inşaallah

ayələri hədislər işığında araşdırarkən nəql edəcəyik.

Əgər çoxluqlarına və sıxlıqlarına baxmayaraq bu cür rəvayətlər

ayələrin təfsirində eniş səbəbi olaraq qəbul edilməyəcək isə, heç bir

ayədə heç bir eniş səbəbinə söykən/dözmək doğru olmaz. Bu açıqdır.

Bu səbəbdən bu iki ayəs(n)i ümumi mənalı sayaraq möminlərin bir-birlərinin

vəliləri olduqlarını ifadə etdiyini söyləmənin heç bir dayağı

yoxdur.

Bəli, bəzi təfsirçilər bu rəvayətlərə etiraz etmişlər. Halbuki bu qədər

çox saydakı rəvayətə etiraz etmələri yersizdir. İrəli sürdükləri etirazlar

bunlardır:

1) Bu rəvayətlər, bu ayələrin köməkçi olma mənasındakı vəliliklə

əlaqədar zahiri məzmunu ilə ziddiyyət təşkil edər. Bu nöqtəyə yuxarıda işarə edilmişdi.

2) Bu rəvayətlər, çoxluq kipi istifadə edildiyi halda təkin nəzərdə tutulmuş

olmasını tələb edir. Çünki bu rəvayətlərə söykən/dözüldüyü təqdirdə,

"... namaz qılan və rüku halında ikən zəkat verən möminlər"dən

10 .............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Hz. Əlinin nəzərdə tutulduğu qəbul ediləcək ki, dil qaydaları belə bir

təfsirə uyğun deyil.

3) Bu rəvayətlər, zəkatdan məqsədin üzüyü sədəqə olaraq

vermək olmasını tələb edir ki, buna zəkat adı verilə bilməz.

Haqqında danışılan təfsirçilər belə demişlər: Buna görə, ayəs(n)i ümumi

mənalı saymalı və burada "sıxarıl-ürək" və ya "sıxarıl-ifrad" sənətinin

söz mövzusu olduğunu qəbul etməliyik. Çünki münafiqlər

Ehlikitabın köməyinə qaçırlar və bunu vurğulayırdılar. Bu səbəblə

uca Allah, onları belə davranmaqdan çəkindirdi və onların

vəlilərinin (köməkçilərinin) Ehlikitap və münafiqlər deyil, Allah,

ONun Elçisi və gerçək möminlər olduğunu ifadə etdi. Bu vəziyyətdə

tək bir problem qalır. O da bu mənanın "və rüku halında ikən"

ifadəsi ilə uyğun gəlməməsidir. Bu problem də "rüku" sözünün

Allaha boyun əymə və ya kasıblıq və aşağı vəziyyətlilik şəklində

məcazi mənada şərh olunması ilə ortadan qalxar. İşdə söz

mövzusu təfsirçilərin irəli sürdükləri etirazlar və bu etirazlar ilə əlaqədar

şərhləri bunlardır.

Lakin bu və bənzəri ayələri araşdırmaq, irəli sürülən şərhləri

bütünü ilə etibarsız etməkdədir.

Əvvəl bu ayənin kömək mənasındakı vəliliyi ifadə edən bir izahat

içində iştirak etdiyi, bu səbəbdən bu mənada şərh olunması lazım olduğu

tezisini ələ alaq. Daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə bu ayələrin

məqsədi əsla bu deyil. Əgər daha əvvəlki ayələrin kömək mənasındakı

vəliliyi ələ aldıqları fərz edilsə belə, bu ayə o ayələrin

bu məqsədini paylaşmamaqdadır.

"...namaz qılan və rüku halında ikən zəkat verən möminlərdir"

ifadəsində çoxluq istifadə edildiyi halda təkin nəzərdə tutulması mövzusuna

gəlincə; bu kitabın üçüncü dərisində Mübahele ayəs(n)i araşdırılarkən

bu mövzuda verilən detallı cavabı bilirsən. O cavabın özü

bu idi: Çoxluq kipi istifadə edib bununla tək nəzərdə tutmaq və çoxluq kipini

tək mənasında istifadə etmək ilə, uyğunlaşdırıla biləcəyi nümunələrə uyğunlaşdırılsın

deyə çoxluq ləfzi ilə ümumi bir hökm ortaya qoymaq ya da

çoxluq ləfzi ilə bəzi xüsusiyyətləri sahib bir birlikdən xəbər vermək, ancaq

bu ümumi hökmün uyğunlaşdırıla biləcəyi məsələn ya da bu xüsusiyyətləri

daşıyan fərdin yalnız bir dənə olması, bir-birindən fərqli şeylərdir.

Birinci şıkkı qrammatika qaydaları qəbul etməz. Lakin ikincisi qaydalara