Microsoft Word Investisiya f?aliyy?tini huquqi t?nziml?nm?si docx

MÖVZU I

İNVESTİSİYANIN MAHİYY6Tİ V6 ONUN HÜQUQİ T6SBİTİ

1. Investisiyanınmahiyy&ti v& konseptual aspektl&ri

2. 
   Investisiyanın sosial-iqtisadi m&zmunu
   

İnvestisiya f aliyy tinin mahiyy tiİnvestisiya – g lir (m nf t) v ya sosial s m r

ld etm k m qs dil sahibkarlıq v dig r f aliyy t növl ri obyektl rin qoyulan maliyy v saitind n, habel maddi v intelektual s rv tl rd n ibar tdir. İnvestisiya obyektl rin qiym tli kağızlar (s hml r, istiqrazlar v s.), iqtisadiyyatın bütün sah l rind yeni yaradılan v modernl şdiril n sas fondlar v dövriyy v saitl ri, m qs dli pul man tl ri, elmi-texniki m hsul v mülkiyy tin dig r obyektl ri, mlak hüququ v intellektual mülkiyy t hüququ aid edilir. İnvestisiya f aliyy ti subyektl ri (investorlar) hasilat, tikinti, innovasiya v maliyy kapitalı dövriyy si siferasına daha çox diqq t yetirirl r. İnvestisiyalaşmanın sas istiqam tl ri kimi aşağıdakıların f rql ndirilm si m qs d uyğundur. İstehsalın genişl ndirilm sin , istehsal infrastrukturunun inkişafına, modernl şdirm y , material ehtiyatlarının artırılmasına, sosial infrastrukturunun inkişafına, elm , kadr hazırlığına investisiyalar.

İnvestisiya prosesl rin sas kapitalın artırılması v yenil şdirilm si, innovasiyalı inkişafı, sturuktur t kmill şm l rinin h yata keçirilm sin v istehsalın s m r liyini yüks ld n dig r bu kimi v zif l rin icrasına yön ldilir. Ümumiyy tl , investisiya qoyuluşlarını g l c kd g lir ld etm k üçün bu gün pul v saitl rinin maddi aktivl r v ya qiym tli kağızlar ld edilm sin s rfi kimi xarakteriz etm k olar v xarakteristikadan b llidir ki, investisiyalar real v maliyy investisiyalarına bölünür.Maliyy investisiyaları – s hm, istiqraz, opsion v s. qiym tli kağızlar alqısı il bağlıdır.Kapital qoyuluşu - sas fondların b rpasına v inkişafına yön ldil n material,

m k v pul v saiti m sr fidir.T krar istehsal üzr kapital qoyuluşu istehsal v qeyri istehsal t yinatlı qoyuluşlara bölünür. İstehsal t yinatın qoyuluşlara istehsal qurğularının tikintisin v avadanlıqlarına, su t s rrüfatı v meliorasiya qurğularına, k nd t s rrüfatı texnikasının v inventarların g tirilm sin , çoxillik km l rin v bağların salınmasına v

s. x rcl r aid edilir.M d ni-m iş t t yinatlı obyektl rin tikintisin , m nzil-kommunal t s rrüfatına m sr fl r qeyri-istehsal t yinatlı kapital qoyuluşuna aid edilir.Kapital qoyuluşunda sas yeri 1-ci qrup t şkil edir. Ona gör ki, o istehsal prosesind h lledici rol oynayır. Dig r t r fd n k nd t s rrüfatı istehsalı imkanının yaxşılaşdırılması k ndin sosial probleml rinin h lli il bilavasit laq dardır. Buna gör qeyri-istehsal t yinatlı kapital qoyuluşu h r il genişl ndirilm lidir. Kapital qoyuluşu növl rin gör tikinti-quraşdırma işl rin m sr fl r , quraşdırma t l b ed n v etm y n maşın v avadanlıqların, inventar v al tl rin g tirilm sin m sr fl r ; çoxillik km l rin salınmasına v bec rilm sin m sr fl r ; layih -axtarış işl rin ; obyektl rin inventar d y rin aid edil n sair kapital qoyuluşuna m sr fl r bölünür.Tikinti-quraşdırma işl ri iki üsulla podrat v t s rrüfat üsulu il yerin yetirilir. Podrat üsulla işl ri lazımi texnika il t criz edilmiş, yüks k ixtisaslı kadrlara malik ixtisaslaşmış tikinti t şkilatları yerin yetirir. İnvestisiya f aliyy ti haqqında (Az rbaycan Respublikası Qanunu) qanuna uyğun olaraq

saslı tikintid işl ri yerin yetirm k üçün dövl t investorlara (investisiya f aliyy tini

h yata keçir nl r ) sifariş verir. Sifariş veril nd bir qayda olaraq, mü ssis v t şkilatlar üçün bu sifarişin iqtisadi s m r liliyi n z r alınır. Sifariş müsabiq (tender) yolu il verilir. H mçinin tikinti işl rind investorlara dövl t sifarişi veril rk n, qanunvericilikl mü yy n güz ştl r d n z rd tutula bil r. İşl r başa çatandan sonra Respublika dövl t sifarişi obyektl ri Az rbaycan Respublikası Nazirl r Kabinetinin mü yy nl şdirdiyi qaydada istismara q bul olunur. Tender h r hansı bir işin, xidm tin n s m r li üsul v aşağı x rcl yerin yetirilm si üçün iddiaçılar arasından birinin (bir neç sinin) seçil r k, h min işin (xidm tin) müqavil

sasında ona (onlara) h val edilm si m qs dil keçiril n müsabiq dir. (Tender haqqında Az rbaycan Respublikası Qanunu. Az rbaycan q zeti.11.04.1997. İstehsal növünün t şkili üçün texniki, texnoloji, kommersiya v dig r bilikl rin m cmusu nou-hau adlanır.Çoxillik

km l rin salınması v bec rilm si üzr m sr fl r iki m rh l d h yata keçirilir. Birincid

• 
  km l rin salınması üzr , ikincid - çoxillik km l rin m hsuldar dövrün q d r bec rilm si üzr m sr fl r.Layih - axtarış işl ri üzr kapital qoyuluşuna, layih -smeta s n dl rinin g tirilm sin , layih tapşırıqlarının, texniki layih nin, smeta-maliyy hesablamalarının, işçi sxeml rin hazırlanmasına x rcl r aid edilir. Sair kapital işl rin v m sr fl r tikintid yerd yişm , torpaq sah l rinin yaxşılaşdırılması üzr x rcl r aid edilir.Kapital qoyuluşu planlaşdırılmasına v maliyy l şdirilm si m nb yin gör dövl tin m rk zl şdirilmiş; mü ssis nin xüsusi v saiti v bank krediti hesabına yerin yetirilir. Birinci halda kapital qoyuluşu büdc t xsisatı, m rk zl şdirilmiş fondlar v ehtiyatlar hesabına maliyy l şdirilir v sosial- iqtisadi inkişaf proqramında n z rd tutulur; ikinci halda mü ssis v t şkilat s rb st mü yy nl şdirir v t sdiq edir.
  

Müasir ş raitd t s rrüfath yatınınmühümelementl rind nbiriinvestisiyaqoyuluşları hesabolunur. O, sas npulv saiti, m qs dlibanк man tl ri, pay, qiym tliкağız, texnologiya, avadanlıq, lisenziya, ticar tnişanları, кreditl r, mülкiyy thüquqları, intelleкtuals rv tl rv sahibкarlıqf aliyy tiobyeкtl rin yön ldil ndig rqiym tlil rformasındat zahüredir. Müxt lif subyeкtl r t r find n h yataкeçirilm sin baxmayaraq, n tic d investisiya qoyuluşları dövl ti maraqların reallaşdırılmasınaxidm tedir. Ümumiyy tl , investisiya yeni maddi, qeyri-maddi v maliyy ehtiyatlarının ld olunması üçün mövcud resurs- ların istifad olunmasınıxaraкteriz edir. Daha geniş m nada is investisiyalar iqtisadi artımı, h mçinin ölк d iqtisadi inкişafın ld olunmasım qs di il z ruri maliyy ehtiyatla- rının formalaşmasımexanizmini t min ed n iqtisadi t sir кimi d xaraкteriz olunabil r. Investisiyamahiyy tetibaril müxt lifaspeкtl rd n xaraкteriz olunur. Bel кi, mühasibat nöqteyi n z rind n investisiyat s rrüfatf aliyy ti sferasındabütün növaкtivl ri, ocüml d n maliyy v realкapitalı кs etdirir. Realкapitalformasındaçıxış ed n investisiyalar кapitalformalıv ya qeyri-maliyy aкtivl ri кimi s ciyy l ndirilir кi, onlar da sas n sas fondların t кrar istehsalına istiqam tl ndi- rilir. Başqa sözl des к, realкapitalformasında investisiyabirbaşat кrar istehsala, sas fondların yaradılmasınav ya yenil nm sin yön ldilir. Maliyy кapitalıformasındaçıxış ed n investisiyalara g ldiкd is onlar qiym tli кağızlar v кreditl r formasındat zahür ed n maliyy v saitini xaraкteriz edir. Maliyy кapitalıformasında investisiyaların reallaşdırılmasındaonların bir hiss si d rhal, dig r bir hiss si is mü yy n müdd td n sonra realкapitalaçevrilir. Laкin, t crüb d maliyy кaptalının realкapitalaçevrilm m sin d rast g linir. Alınmış v yaburaxılmış qiym tli

кağızlar bu q bild n olan investi- siyalardır. Başqa sözl , maliyy кapitalıformasında in- vestisiya g l c кd ölк nin realкapitalformasında in- vestisiya qoyuluşlarının h yataкeçirilm si vasit si rolunuoynayır. Investisiya h mçinin pul yatırmaqlaonun d y rini saxlamaq, artırmaq v ya g lirliliyinin t min olunması üçün istifad olunan al tкimi d d y rl ndirilir. Bel кi, s rb stpulкütl si investisiya hesabedilmir. Ona gör кi, inflyasiya n tic sind n qd pulкütl si heçbir g lir g tirm yi t min ed bilm d n d y rini itir bil r. 6g r eyni m bl ğd pul s rb st, deyil hansısabanкda yerl şdirilmiş olarsa, artıq o investisi- yaкimi d y rl ndirilir v mü yy n g lir g tirm sini t min edir. Qeyd etm кlazımdır кi, müasir ş raitd inкişafetmiş maliyy institutlarının real investisiyaların artımtempin yüкs кt sir imкanlarıvardır. Laкin, bir qaydaolaraq bu iкi formadat zahür ed n investisiyalar bir birinin tamamlayıcı- sıdır. M s l n, bir firma yeni istehsalobyeкtinin tiкilm si m qs dil mü yy n v sait ehtiyac duyur. O, buzaman real investisiyaların maliyy l şdirilm sini qiym tli кağız satışı hesabına h yataкeçirir. Buzaman qiym tli кağızların alın- masıalıcılar üçün maliyy investisiyası rolunuoynayır. Onlar sahibolduqları qiym tli кağızları dig rl rin satmaq- lamü yy n m nf ti t min edirl r. N tic d ld olunan v saittiкil n istehsalobyeкtinin mülкiyy tçisin birbaşam nf t g tirm s d , real investisiyaların artımı üçün c lb- edici stimul yaratmış olur. Maкro s viyy d iqtisadi inкişafın t min olunmasıbaxımından investisiya iкili roloynayır. Bel кi, m cmux rcl rin mühümкompanenti olan investisiyanın dinami- кasıbirbaşam cmut l b böyüкt sir göst rir. Qeyd ed ккi, m cmut l bin d yişm si is son n tic d m şğulluğun s viyy sin t sird öz кsini tapır. Bununla yanaşıolaraq, investisiyalar кapital yığımına g tiribçıxarır. Y ni, sas fondların artımı son n tic d ölк nin uzunmüdd tli iqtisadi inкişafınıt min edir. Başqa sözl , investisiya qısa dövrd m cmut l b v кapitalın formalaşması il uzunmüdd tli iqtisadi inкişafat sir imкanınamaliкolmuş olur. Investisiya qoyuluşlarının h yataкeçirilm sinin z ru- riliyini müxt lifamill r ş rtl ndir bil r. Ümumiliкd h min amill ri aşağıdaкı üç sas qrupaayırmaq mümкündür:

• 
  mövcud maddi-texniкi bazanın yenil nm si;
  

• 
  istehsalf aliyy ti sferasının genişl ndirilm si;
  
• 
  yeni f aliyy t növl rinin m nims nilm si.
  

Qeyd etm кlazımdır кi, bufaкtorlar ayrı-ayrılıqda spesifiкxüsusiyy tl r maliкolmalarınabaxmayaraq, n tic etibaril onlar istehsalf aliyy tinin c miyy td artan t l batın öd nilm si istiqam tind proporsionallığın t min olunmasına imкan yaradır. Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı olaraq investisiyanın mahiyy ti h r bir ölk nin müvafiq qanunvericilik aktları il d mü yy n edilir. Respublikamızda investisiyanın hüquqi t sbiti “İnvestisiya f aliyy ti haqqında” Az rbaycan Respublikasının qanunda öz

ksini tapmışdır. Müvafiq qanunla Az rbaycan Respublikasının razisind investisiya f aliyy tinin ümumi sosial, iqtisadi v hüquqi ş rtl ri mü yy nl şdirilmişdir. Müvafiq qanun investisiyanın Az rbaycan Respublikası iqtisadiyyatına intensiv c lb olunmasına, ondan ölk nin sosial-iqtisadi bazasının, habel beyn lxalq iqtisadi m kdaşlı ğın v inteqrasiyanın inkişafı üçün s m r li istifad edilm sin yön ldilmişdir. “İnvestisiya f aliyy ti haqqında” Az rbaycan Respublikasının qanunda investisiya, g lir (m nf t) v ya sosial s m r ld etm k m qs di il sahibkarlıq v dig r f aliyy t növl ri obyektl rin qoyulan maliyy v saitl ri, habel maddi v intellektual s rv tl r kimi xarakteriz edilmişdir. Burada v sait v s rv tl r 10 dedikd , pul v saiti, m qs dli

bank man tl ri, kreditl r, paylar, s hml r, dig r qiym tli ka ğızlar, daşınar v

daşınmaz mlak, müvafiq qaydada r smil şdirilmiş elmi-t crübi v dig r intellektual s

rv tl r, bu v ya dig r istehsal növünün t şkili üçün z ruri olan, ancaq patentl şdirilm

miş texniki s n dl şdirm , v rdiş v istehsalat t crüb si kimi t rtib edilmiş texniki, texnoloji, kommersiya v dig r bilikl rin m cmusu ("nou-hau"), torpaqdan, sudan v dig r ehtiyatlardan, binalardan, qur ğulardan, avadanlıqdan istifad hüquqları, habel mü

lliflik hüququndan ir li g l n v başqa mlak hüquqları v s. kimi xarakteriz olunur. İnvestisiya il müxt lif xüsusiyy tl rin gör oxşar c h tl r malik olan kapital qoyuluşu xüsusi bir istiqam t kimi f rql ndirilir. Bel ki, “İnvestisiya f aliyy ti haqqında” Az rbaycan Respublikasının qanuna sas n, sas fondların yaradılmasına v t

krar istehsalına, habel maddi istehsalın dig r formada inkişafına investisiya, kapital qoyuluşları formasında h yata keçirilir. Müasir dövrd investisiyalar n z ri baxımdan, müxt lifкriteriyalara gör d f rql ndirilir. Buкriteriyalar arasında n mühümolanları investisiya qoyuluşunun кapitala yön l- dilm sin gör , onun reallaşdırıldığızaman meydanaçıxan risкl rin s viyy sin gör , h mçinin investisiyatsiкlinin davametm sin v reallaşdırılma subyeкtin gör olan кri- teriyalar hesabedilir. Qeyd ed ккi, yuxarıda sadalanan h r bir кriteriya üzr investisiyaların кonкret növl ri f rql ndi- rilir кi, onlar daxaraкteriкxüsusiyy tl r maliкolmaqla qruplar formalaşdırır. Deyil nl r dahaaydın formada aşa ğıdakı sxemd кs etdirilmişdir:

Müxt lifкriteriyalar üzr investisiyanın növl ri Qeyd etm кlazımdır кi, iqtisadi inкişafın t min olun- ması istiqam tind investisiyanın s m r l şdirici rolunun mü yy n edilm si baxımından müxt lif konsepsiyalar forma- laşmışdır. Bel кi, h l neoкlassiк n z riyy t r fdarları ş xsi yığımların m l g lm si qanunauyğunluqlarını, inves- torların davranışıv investisiya q rarlarının verilm si motivl rini saslandırmışlar. M şhur ABŞ iqtisadçısı, NobelmüкafatılaureatıCeyms Tobin portfel investisiyaların seçilm si n z riyy sini işl yib hazırlamışdır. Onun fiкrinc , investorlar daha yüкs к risкli f aliyy tl az risкli f aliyy ti Investisiyalar 6sas кapitala istiqam tl n- m sin gör Reallaşdırılmaformalarına gör Risкin s viyy sin gör Investisiyatsiкlin gör Maddi (real) investisiyalar Qeyri-maddi (intelleкtual) Maliyy (portfel) Dövl t Ş xsi Risкli Etibarlı Qısamüdd tli Uzun müdd tli optimaluzlaşdırmağaçalışırlar кi, h yataкeçirdiкl ri qoyuluşlardatarazlığa nailolsunlar. Bununla yanaşıolaraq o, investisiya qoyuluşlarının iqtisadi inкişafbaxımından ld olunan n tic l rin m sr fl rl müqayis olunmadığımü y- y n h dd q d r h yataкeçirilm sini m qs d uyğun hesabedirdi. Investisiya qoyuluşlarına h lledici h miyy tver n n z riyy m şhur ingilis iqtisadçısıC.M. Keynsin iqtisa- diyyatıt nziml m к üçün ir li sürdüyü n z riyy olmuşdur. Dövl tin iqtisadiyyataaкtivmüdaxil sin üstünlüкver n Keyns iqtisadi inкişafv sabitliy nailolmaq istiqam tind investisiya qoyuluşlarınaxüsusi h miyy tverirdi. Onun fiкrinc , m hz investisiya qoyuluşlarının h cmind baş ve- r n d yişiкliк iqtisadi aкtivliyin t кanverici qüvv sidir. Başqa sozl , investisiyaların s m r liliyi, onlardan gözl nil n g lir v h min g lirin h cmi n q d r yüкs кolarsa isteh- salın miqyasıv templ ri d bir o q d r yüкs кolar. Keyns XX srin vv ll rind bütün q rb dünyasınıbürüy n f laк ti, işgüzar dair l r t r find n reallaşdırılan investisiya qoyuluşlarının h cminin z ruri h dd olmamasının, yaxud da investisiyaların çatışmamasının n tic si кimi qiym tl ndirirdi. O, investisiyaların s viyy sin bir çoxamill rin, m - s l n yığımaolan meylin t sir göst rm sini qeyd edirdi. Bu g lirin o hiss si hesabedilir кi, bilavasit yığıma

yön ldilmişdir. T crüb göst rir кi, investisiya qoyuluşlarının maliyy v qeyri-maliyy aкtivl ri formasında h yataкeçirilm si arasındaкımünasib tm hzfaiz d r c sind n asılıdır. Bel кi, g r yüкs кfaiz d r c si mövcuddursa, ondamaliyy qoyuluşlarının h cmi artır,

кsin aşağı s viyy li faiz d r - c l rinin mövcudluğu ş raitind qeyri-maliyy aкtivl rinin artımımüşahid olunur. Başqa sözl des к, g l c к iqtisadi f aliyy tbaxımından ld olunan g lirin s viyy si faiz d r - c sind n üstün olacaqdırsa, onda investisiyaların h cmi artacaqdır. Buzaman investisiya qoyuluşundan ld olunan g lirin, faiz d r c sin gör ld olunan g lird n artıq olması, man t sahibl rini maкsimumartımameyletm y vadar ed c кdir. Bel liкl , onlar son n tic d man tl rinin realкapitalaçevrilm sind maraqlıolacaqlar. Faiz d r c sinin g lir nisb t n azolması is кreditalınmalarına stimul yaradır. Hansıкi, h min кreditl r bilavasit investisiyalara yön ldilir. Keyns t l bin artımınamane tör d n amill rd n biri кimi investisiya qoyuluşlarının s m r liliyinin azolmasını göst rirdi. Bel кi, yığılmış кapitalın h cminin artması il m nf t normasıкapitalın m hsuldarlığının azalması qanu- nunun t siri altındaaşağı düşür. Y ni, g r m nf t normasıfaiz normasından el к sкin f rql nmirs , onda istehsalın genişl ndirilm sind n v modernl şdirilm sind n yüкs к g lirin ld olunması dahaazc zbedici olur. Buna gör d investisiya mt l rin t l başağı düşür. T diyy qabiliyy tli t l bin genişl ndirilm sind h lledici roloynayan investisiyalarıKeyns gör aşağıdaкı yollarlaartırmaq olar:

Birincisi, banкların v dig r кreditt şкilatlarının кre ditfaizl rinin aşağı salınmasıvasit sil . Buzaman qoyuluşların son s m r liliyinin yüкs lm sinin t siri altında investisiyalar artacaqdır;

Iкincisi, dövl tx rcl rini, y ni dövl tкapital qoyuluş- larınıartırmaq v mt l rin dövl tt darüкünü genişl ndirm кvasit sil ;

Üçüncüsü, кapital qoyuluşlarının s m r liliyinin yüкs ldilm sil . BununlaKeyns t sdiq edir кi, n tic d istehsal genişl n c к, lav işçil r c lbolunacaq v işsizliкmü yy n m nada ixtisara düş c кdir.

Ümumiyy tl , geniş t кrar istehsalmünasib tl ri sis- temind investisiyalar mühüm struкturyaradan funкsiyanı yerin yetirir. Başqa sözl , iqtisadiyyatın g l c к inкişafıonun hansı sah sin v sait qoyuluşundan asılıdr. Bel кi, milli g lirin yığımfondunuartırmaqla istehsalın g l c кartımıbaş verir. Onun hesabına yaranan investisiyaların paylaşdırılması n tic sind is geniş t кrar istehsalprose- sinin s m r liliyi t min olunur. Buzaman investisiyalar n q d r s m r lidirs milli g lirin artımı dao q d r yüкs кdir. Bel liкl , yuxarıda investisiya qoyuluşları haqqındab zi n z ri m s l l r diqq t yetirm кl v onları ümumil şdirm кl bel n tic y g lm кolar кi, investisiyauzunmüd- d tli v sait qoyuluşuolmaqla h m ölк daxilind , h m d onun hüdudlarıxariğind m nf t ld etm кm qs dil yeni mü ssis l rin yaradılmasına, f aliyy td olan mü ssis l rin modernl şdirilm sin , yeni texnologiyaların m nims nilm sin yön ldilmiş f aliyy ti xaraкteriz edir.

2. Investisiyanın sosial-iqtisadi m&zmunu

Investisiya ümumi daxili m hsulun t rкibind bir кomponentкimi çıxış edir v o h r bir c miyy td iqtisadi inкişafa nailolmaq v milli s rv tin artırılmasınıt min etm к üçün z ruridir. Bel кi, maкroiqtisadi tarazlıq v m şğulluğun s viyy si iqtisadiyyata qoyulan investisiyanın h cmi il laq dardır. H r bir dövl t investisiya qoyuluşunuartırmağav bunun da n tic sind ÜDMv milli g liri artırmağaçalışır. C miyy t miqyasında iqtisadi

inкişafı normal davametdirm к üçün ld olunan g lirin bir qismi yenid n isteh- sala yön ldilm lidir. Iqtisadi c h td n inкişafetmiş ölк l rd ÜDM-da investisiya qoyuluşlarının xüsusi ç кisi 50%- d n 45%- q d r t r ddüd edir. Bu baxımdan, h r bir ölк nin iqtisadi inкişaf s viyy si investisiya qoyuluşlarınaayrılan v saitl rin xüsusi ç кisi il mü yy n olunur. Investisiya qoyuluşlarıçoxolan ölк l rd iqtisadi inкişafın s viyy si d yüкs кolur. Müasir iqtisadi d biyyatlarda investisiya qoyuluşlarının h cmi v s viyy sini ş rtl ndir n bir sıraamill r göst - rilmişdir. Müvafiq amill rd n asılıolaraq investisiya qoyuluşlarının xüsusi ç кisi aşağıv yuxarıolabil r. H min amill r işsizliк s viyy si, istehsalın s viyy sinin aşa ğı düşm si v s. aiddir. Ümumilikd reallaşdırılan investisiya qoyuluşları istehsalın h cminin artmasınıt min etm lidir. Qeyd olunan m qam investisiya qoyuluşu il laq dar t tbiq olu- nan yeni avadanlıq v texnalogiyaların h mtexniкi, h m d iqtisadi c h td n s m r li olmasını ş rtl ndirir. Bu baxımdan, investisiya qoyuluşları sas n aşa ğıdakı istiqam tl rd h yataкeçirilir:

• 
  sas fondların geniş t кrar istehsalına investisiyalar. Bu istiqam td reallaşdırılan investisiyalara кapital qoyuluşları da deyilir кi, o da özlüqünd bir neç yer bölünür: yeni tiкinti x rcl ri, b rpax rcl ri, montağx rcl ri v s.
  
• 
  dövriyy fondlarına investisiyalar. Burayaxammal, materialv s. istiqam tind yön
  

ldil n v saitl r daxildir. Investisiyax rcl ri iqtisadiyyatdaкapitalartımınıt min ed n v m hsulbolluğu yaradan x rcl rdir. Bununla yanaşı investisiyax rcl ri milli g lirl v m şğulluq il birbaşa laq dardır. Bu laq düzmüt nasibdir. Y ni iqtisadiyyatda investisiya qoyuluşu h yataкeçir n zaman milli g lir v m şğulluq s viyy si yüкs lir. Yığım is investisiyaartımının t rsidir. Bel кi, yığım ld olunan m nf tin bir hiss sinin ehtiyatкimi toplanmasını ifad edirs , investisiya ld olunan v saitl rin istehsala qoyulmasıv istifad sini ifad edir. H r bir dövl td müxt lif sosialxaraкterli probleml r meydana g lir. M şğulluq buprobleml rin iç risind n qabarıq müşahid olunanıdır. Bel кi, xüsusil кeçid dövründ buproblem dahaк sкin xaraкter alır v onun t mini dövl t s viyy sind z rur t çevrilir. Bubaxımdan h yataкeçiril n investisiya qoyuluşlarının müsb t n tic l rind n biri d m şğulluq probleminin h lli il bağlıdır. Başqa sözl des k, investisiya qoyuluşlarında son m qs d maкsimumm nf t ld etm кdirs , ona nailolmağın başlıcavasit si m şğulluq problemini mü yy n m nadat nziml m кdir. Daha d qiq ifad etmiş olsaq investisiya qoyuluşunun buproblemin h llind roluondan ibar tdir кi, h yataкeçiril n yeni investisiya qoyuluşları, iş qüvv sin t l bi z rur t çevirir. Ancaq bir c h ti d qeyd etm кlazımdır кi, mü yy n texniкi v rdişl r v qabiliyy t maliкolan

m к qabiliyy tli insanların dövrün t l bin cavabver bilm m si işl t min olunmadamü yy n ç tinliкl r yaradır. Bunabaxmayaraq investisiya qoyuluşu son n tic d m şğulluq probleminin h llin müsb tt sir göst rir. Qeyd etm кlazımdır кi, c miyy tin t l batından asılıolaraq istehsalın getdiкc genişl ndirilm si v iqtisadiyyatda yeni struкtur d yişiкliкl rinin h yataкeçirilm si investisiya qoyuluşlarının h cmind n xeyli asılıdır. Investisiya qoyuluş- ları sosial-iqtisadi inкişafın sas maкroiqtisdi göst ricil rinin getdiкc yüкs ldilm sin , halinin maddi-m n vi h yat s viyy sinin yaxşılaşdırılmasınav ümumiliкd iqtisadiyya- tın artımtempin özt sirini göst rir. Bubaxımdan ÜDM-un struкturunda sas n aparıcı sah l rin rolunun getdiкc artırılması daham qs d uyğundur.

Investisiya qoyuluşunun sas m qs dl rind n biri d m hzmaddi istehsal sah l rind proporsionallığıt min etm кd n ibar tdr. Inкişafetmiş ölк l rin t crüb si göst rir кi, ÜDM-un 65 %-d n çoxu s nayev к nd t s rrüfatının payına düşür. Respubliкamızda is

bu göst rici q na tb xş deyildir. Bubaxımından ölk d h yataкeçiril n investisiya qoyuluşlarının struкturunda müvafiq d yişiкliкl rin aparılması m qs d uyğun olardı. Bel кi, s naye istehsalında neft- qaz hasilatı il yanaşıolaraq, onun dig r sah l rinin, h m- çinin aqrar seкtorun sür tli inкişafınıt min etm кm qs dil investisiya qoyuluşlarının yön ldilm si m qs d uyğun olardı. Investisiya il mühümmaкroiqtisadi göst rici olan ÜDMarasında da qarşılıqlı laq mövcuddur. Bel кi, iqtisadi d biyyatlardatez-tez rast g lin n investisiya mul- tipiкatoru anlayışı, m hz investisiya qoyuluşlarının artımı il ÜDM-un artımı arasındaкı laq ni xaraкteriz edir. C.M.Keyns gör multipiкator investisiyanın h cminin d yişilm sind n asılıolaraq olaraq, ÜDM-in d yişilm sini gös- t r n msaldır. Y ni, Multipiкator (M) = ∆ ÜDM/ ∆ Investisiya. Buradan aydın olur ki, investisiya il ÜDMarasındamüt nasiblik vardır. Bel кi, investisiyanın artması n tic sind ÜDM daartır. Yuxarıda qeyd olunanlar bir daha sübutedir кi, investisiya qoyuluşlarının iqtisadi inкişafda rolu danılmazdır. Milli iqtisadiyyatda iqtisadi inкişaf namin reallaşdı- rılan investisiyalar dövl tin h miyy tli hiss si büdc hesabına maliyy

l şdirildiyind n, vergi g lirl rinin artımı investisiyax rcl rinin artımı üçün z min yaradır. Keçid dövründ baş ver n d yişiкliкl r uyğun olaraq sosial infrastruкturun t nziml nm sind d dövl tin roluv funкsiyası genişdir. Sosial infrastruкtur obyeкtl rinin t кmill şdirilm si v onların daha da inкişafetdirilm sind investisiya qoyuluşlarının rolutexnalogiyaların c lbolun- masında özünü göst rir. Yeni texnalogiyalar t tbiq olunan m kanda mahiyy tc yeni olan v rdişl rin yaranması halinin intelleкtual s viyy sinin yüкs ldilm sind müsb t roloyna- 18 yır. H m d yeni texnalogiyaların кülli miqdardav saitt l betm si onların müxt lifm nb l r hesabına investisiyaformasında reallaşdırılması dövl t üçün daham qs d uy- ğun variantaçevrilmiş olur. Bel likl , investisiya qoyuluşu n inki iqtisadi, habel sosial probleml rin h lli baxımından da

lverişli vasit dir. Bu baxımdan, milli iqtisadiyyatın forma- laşmasındav onun inкişafında investisiyalar mühüm rolamaliкdir. Onların m hdudluğu is h yataкeçiril n inves- tisiya qoyuluşlarından daha s m r li istifad ni ş rtl ndirir.