Mövzu № Bankların qiymətli kağızlarla əməliyyatları plan

Mövzu № 6. Bankların qiymətli kağızlarla əməliyyatları

P L A N :

1. 
   Bankların qiymətli kağızlar bazarında əmə­liyyat­ları
   
2. 
   Bankların depozit və əmanət qiymətli kağızları
   

1. 
   Bankların qiymətli kağızlar bazarında əmə­liyyat­ları
   

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən ko­m­mersiya banklarının fond və inam əməliyyatları həyata keçirmək hüququ var. Bu əməliyyatların obyekti qiymətli ka­ğız­lar­­dır.

Qiymətli kağızlar qiymətli kağız sahibinin emitent barə­sində əmlak hüquqlarını və ya borc münasibətlərini təsdiq­ləyən pul sənədidir. Qiymətli kağızın emitenti dedikdə qiymətli kağızı buraxan (emissiya edən) və qiymətli kağıza görə onların sahibləri qarşısında öz adından məsuliyyət daşıyan hüquqi şəxs başa düşülür. Emitent kimi dövlət, yerli ha­kimiy­yət orqanları, müəssisə və təşkilatlar, respublika ərazisində qeydiyyata alınmış digər hüquqi şəxslər, o cümlədən, birgə müəssisələr, xarici müəssisələr çıxış edə bilər.

Qiymətli kağızlar kağızda çap edilmiş sertifikat blank­ları şəklində və ya hesablardakı qeyd formasında ola bilər. Qiy­mətli kağızların hesablardakı qeydlər formasında təda­vülü zamanı qiymətli kağızın sahibi emitent barəsində öz əm­lak hüquqlarını qiymətli kağızların saxlanması, uçotu və he­sab­lanması əməliyyatlarını həyata keçirən ixtisaslaşmış təş­kilatlar vasitəsilə gerçəkləşdirə bilər.

Sahibliklə bağlı əmlak hüquqlarının gerçəkləşdirilməsi üzrə qiymətli kağızlar təqdim edilən və adlı olur. Adlı qiy­mətli kağızlar onlarda adı göstərilən investora, təqdim edilən qiymətli kağız isə onu bilavasitə təqdim edənə sahibliklə bağlı əmlak hüquqları var. Adlı qiymətli kağızın bir sahibdən baş­qasına verilməsi qiymətli kağız blankının arxasındakı (indos­sament) və uçotdakı qeydlərin dəyişdirilməsi vasitəsilə həyata keçirilir.

Hal-hazırda müxtəlif mənbələrdə “birja əməliyyatları” və “bir­ja əqdləri” anlayışları çox vaxt paralel işlənilir. Bu anla­yış­lar oxşar olsa da fərqlidir. Daha doğrusu, “birja əməliyyat­ları” anlayışı daha genişdir.

Ümumiyyətlə, əmtəə, yaxud fond birjasından asılı olma­yaraq, birja əməliyyatları dedikdə, birja əmtəəsi ilə (qiymətli kağızlar və ya digər maliyyə aktivləri, əmtəələr) birjada aparı­lan müxtəlif əməliyyatlar başa düşülməlidir. Bu əməliyyatları birja əmtəəsinin alqısı və satqısı, listinq və delistinq, opsion, for­vard və fyüçers kontraktlarının bağlanması, əmtəənin qiy­mət­ləndirilməsi (kotirovkası), girov, hesablaşma, klirinq, kon­sal­tinq, qiymətli kağızların saxlanması və təqdim edilməsi ki­mi fəaliyyət növlərini aid etmək olar. Bütün bu əməliyyatların ke­çiril­məsi üzrə qaydalaşdırılmış fəaliyyət birja əməliyyatları me­xanizmini müəyyən edir.

Birja əqdləri – birja əmtəələrinə dair hüquq və öhdəlik­lərin yaradılmasına, tərtib edilməsinə, xitam verilməsinə, yaхud dəyişdirilməsinə istiqamətlənmiş və birjanın binasında onun müəyyən edilmiş iş saatlarında satış iştirakçılarının hə­yata keçirdiyi qarşılıqlı razılaşdırılmış tədbirlərin məc­mu­sudur.

Dünya təcrübəsinin inkişafı birja əqdlərinin əsas növləri kimi aşağıdakıları müəyyən etmişdir:

- Əmtəə (daha doğrusu, onun nümunələri) təqdim olun­maqla edilən əqdlər;

- Fərdi forvard əqdləri;

- Vahid fyüçers (müddətli) əqdləri;

- Opsion əqdləri.

Brija əqdləri əmtəə və fond aktivləri üzrə bağlanılır. Əq­din bağlanmasının qaydası birja tərəfindən müəyyən edilir. Bi­rja əqdləri üzrə qaydaların ümumi tələblərinə əqdin yazılı şəkil­də bağlanması tələbi aiddir.

Standart alqı-satqı müqaviləsində malın təqdim edil­məsi tarixi, birja əmtəəsinin miqdarı, keyfiyyət göstəriciləri, nö­vü, ödəmənin vaxtı, həcmi və forması, təqdim edilmənin şərtləri və tərəflərinin məsuliyyəti əks olunur. Bununla belə, forvard müqavilələri əmtəənin gələcəkdə təqdim edilməsinə dair fərdi öhdəlikləri ilə seçilir. Bu cür birja əməliyyatı üzrə sifarişdə əmtəənin (qiymətli kağızın) dəqiq adı, əqdin növü (alqı-satqı), əqd üçün təklif olunan qiymətli kağızların miq­darı, əqdin keçirilməli olduğu qiymət, əqdin müddəti (bu gün, həftənin, yaxud ayın sonuna qədər) və növü göstərilməlidir.

Birja əməliyyatları bir sıra fərqləndirici xüsusiyyətlərə malikdir. Onlar:

- Xüsusi yerlərdə keçirilir;

- Brija əmtəələri üzrə standart kütlələrlə (partiyalar, lotlar, dəstlər) keçirilir;

- Əmtəənin özü birjada olmadıqda onun təsviri üzrə ke­çi­rilir;

- Daimi keçirilir;

- Aşkar keçirilir;

- Qiymətqoyma sərbəstdir;

- Dövlət tərəfindən birbaşa tənzimlənir;

- Vasitəçilər tərəfindən keçirilir;

- Qanunlarda və birjanın nizamnaməsində göstərilmiş vahid qaydalarla keçirilir;

- Əmtəənin keyfiyyəti nəzərə alınmaqla keçirilir;

- İxtisaslaşmaya maliкdir.
Bununla birja əməliyyatlarının (fəaliyyətinin, işinin) ke­çi­ril­məsinin aşağıdakı prinsipləri müəyyən olunur:

- Vasitəçi (broker) ilə müştəri arasında etibarlılıq;

- Aşkarlıq;

- Daimilik;

- Sərt qaydalar əsasında tənzimlənmə.

Birja əməliyyatlarının (ticarətinin) mühüm tərkib hissələ­rin­dən (mərhələlərindən) biri listinqdir.

Listinq – qiymətli kağızların fond birjasının xüsusi qiy­mətləndirmə siyahısına (listinə) daxil edilməsidir. Listə daxil olunan qiymətli kağızlar satışa buraxılır. Hər bir emitent özü­nün qiymətli kağızlarını fond aktivlərinin birja siyahısına daxil edilməsinə meyl edir, çünki siyahıya daxil edilmiş qiymətli kağızlara investorlar daha böyük maraq göstərir. Birja he­sabatının dövrü, kütləvi və işgüzar mətbuatda dərc olun­ması qiymətli kağız məzənnələrinin və onların gəlirliliyinin dəyiş­məsi haqqında daha yaxşı məlumatlandırmağa imkan verir, yeni alıcıları (investorları) cəlb edir, siyahıdakı qiymətli ka­ğızların likvidliyini artırır. Qiymətli kağızların rəsmi vərəqə daxil edilməsinin müsbət cəhətləri ilə yanaşı qeydiyyat və dövrü (qiymətli kağızların siyahısının lazımi vəziyyətdə saxlanıl­ması üzrə) rüsumların ödənilməsi ilə bağlı əlavə xərclərin edilməsi, həmçinin, emitentin durumu haqqında in­for­ma­siyanın açıqlanması zərurəti kimi məqamlar da möv­cuddur.

Hər bir fond birjası qiymətli kağızların satışa buraxıl­masının ciddi qaydalarına malikdir və müştərilərə zəmanət verir. Siyahıya daxil edilənlərin meyarları kimi emitentin xalis gəliri, aktivlərinin qiyməti, qiymətli kağız buraxılışının həcmi çıxış edə bilər. Məsələn, dünyanin ən böyük fond birjası olan Nyu-York fond birjasının emitent şirkətlərə qarşı minimal tələbləri bunlardır:

- Səhm sahiblərinin ümumi sayı – 2200, o cümlədən, 100 və daha çox səhm sahibinin sayı – 2000;

- Aktivlərin dəyəri - 18 mln. ABŞ dolları;

- Şirkət son üç ildə mənfəətlə işləməlidir.

- Son ilin balans mənfəətinin həcmi 2 mln. ABŞ dolları;

- Buraxılmış səhmlərin miqdarı – 1100 min olmalıdır.

- Son 6 ayda şirkətin 100 min səhmi satılmalıdır.

Aydındır ki, Nyu-York fond birjası yalnız böyük və ma­liy­yə cəhətdən sabit emitentlərin qiymətli kağızları ilə işləyir. Burada qeydə alınmış korporasiyaların aktivləri ABŞ-da dövr edən kapitalın 80%-dən çoxunu təşkil edir.

Minimal göstəricilərlə yanaşı emitentin fəaliyyət göstəri­ci­ləri də nəzərə alınır. Bu zaman emitent şirkətdə dövlətin işti­ra­kı, şirkət məhsulunun bazarı, sabitliyi və sahədəki mövqeyi, şirkətin və bütövlükdə sahənin inkişaf perspektivləri təhlil olu­nur. Nyu-York fond birjası yeni, kiçik və orta müəssisələrin inkiçafını daima həvəsləndirir. Bu cür şirkətlər üçün sabit ar­tım qısamüddətli mənfəətdən üstün olduğundan o, inkişaf etməkdə olan şirkətlərin mənfəətliliyi üzrə tələblərini endirmiş­dir. Müasir dünyada hər hansı bir şirkətin Nyu-York fond bir­ja­sının siyahılarına daxil edilməsi korporasiyanın püxtələş­di­yinin və öz sahəsinin qabaqcılına çevrilməsinin təsdiqi kimi qəbul edilir.

Dövlət qiymətli kağızları birja satışlarına rəsmi emissiya şərtlərinə əsasən buraxılır. Birja şurası qiymətli kağızları sa­tışa buraxdıqda emitentin maliyyə vəziyyətini və ödəmə qa­bi­liy­yətini, həmçinin, potensial investorların ona olan marağını nəzərə alır.

Birja satışına buraxıldıqdan sonra qiymətli kağızların qiymətləndirilməsi (kotirovkası) keçirilir. Birja qiymətlən­di­ril­mə­si (kotirovkası) birjanın hər iş günü ərzində birja bülle­te­nin­də (qiymətləndirmə vərəqində) dərc olunmasını bildirir. Qiy­mət­ləndirmə (kotirovka) zamanı satıcı və alıcının qiymətləri elan olunur. Lakin satışa buraxılmış qiymətli kağız­ların heç də hamısı qiymətləndirilmir, çünki qiymət­ləndirilmə buraxılışı tə­ləbləri daha sərtdir. Buna görə də, birja siyahısındakı qiy­mət­li kağızların bir qismi “gözləmə ərazisini” yaradır, onların ək­səriyyəti isə qiymətləndirmə vərəqinə daxil edilir. Qiy­mət­lən­dir­mə (kotirovka) vərəqində emitentin adı, qiymətli kağızın no­mi­nalı, alıcının, satıcının və bağlanış qiymətləri, satışın həcmi, son əqdin tarixi, dividend, əqd qiy­mətinin mütləq və nisbi də­yişməsi göstərilir.

Göstəricilər birjada qeydə alınmış son əqdin əsasında əks olunur. Hər hansı bir emitentin iflasına görə birja öz üzv­ləri qarşısında maddi məsuliyyət daşımasa da, birjanın nüfu­zunun qorunub saxlanması zərurətindən qiymətlən­diril­mə si­ya­hısına daxil edilmiş səhmlər kifayət qədər etibarlı olur. Birjada müəyyən dövr (adətən, bir iş günü) ərzində bağlanmış bütün əqdlərin qiymətləri əsasında birja əqdləri üzrə orta qiymət hesablanır və hər gün elan olunur. O, əqdlərin bağ­lan­masında səmt göstərən kimi çixiş edir, həmçinin, bazar konyukturasına ciddi təsir göstərir. Müasir birja açıq təsisat olduğundan burada keçirilən bütün əməliyyatlar (əqdlər) açıq şəkildə edilir və məxfi ola bilməz. Birjanın iş vaxtının hər bir anında birjadan qeydiyyatdan keçmiş qiymətli kağızların cari qiymətləri haqqında məlumat almaq olar.

Bütün birja əməliyyatları (əqdləri) ödəmə şərtlərinə görə kassa və müddətli əməliyyatlara ayrılır.