O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

         
 
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI  SOG`LIQNI 
SAQLASH VAZIRLIGI 
 
 
 
 
 
 
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI 
TIBBIY VA BIOLOGIK FANLAR KAFEDRASI 
 
 
MIKROBIOLOGIYA  FANIDAN 
O‘ Q U V-U S L U B I Y  M A J M U A 
 
 
 
 
Bilim sohasi            100000 – Gumanitar soha; 
                                 500000   – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot 
                                 110000   – Pedagogika 
                                 510000  –  Sog‘liqni saqlash 
 
Ta’lim sohasi:           510000  – Sog’liqni saqlash; 
 
Ta’lim yo‘nalishi:    5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya); 
                               5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi); 
 
   
        5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik tanlil); 
                               5111000 – Farmatsiya (Kasb ta’limi) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toshkent -2018 
  

2 
 
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI  SOG`LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI 
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI 
 
TIBBIY VA BIOLOGIK FANLAR KAFEDRASI 
 
 
                                                       “
TASDIQLAYMAN” 
 
 
O’quv ishlari bo’yicha prorektor           
      t.f.d.  T.A.Nabiev 
 
_____________ 
. 
 
----- 
--------  2018 yil 
 
 
 
 
 
MIKROBIOLOGIYA  FANIDAN 
O‘ Q U V –U S L U B I Y    M A J M U A 
 
 
Bilim sohasi    100000 – Gumanitar soha; 
                         500000   – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot 
                         110000   – Pedagogika 
                         510000  –  Sog‘liqni saqlash 
 
 
Ta’lim sohasi:  
 510000  – Sog’liqni saqlash; 
 
Ta’lim yo‘nalishi: 
 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya); 
                                    5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi); 
 
   
 
 5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik tanlil); 
                                    5111000 – Farmatsiya (Kasb ta’limi
) 
 
 
 
 
 
 
Toshkent -2018 
 
 
 

3 
 
Fanning o‘quv-uslubiy majmuasi O’zbekiston Respublikasi  Oliy va o‘rta maxsus ta’lim 
vazirligining 2018 yil   “___”_______dagi “____” – sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan  fan dasturi 
asosida ishlab chiqilgan. 
 
 
 
 
Tuzuvchi: 
 
 
 
Nuraliyeva Xafiza Otayevna   
– tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mudirii, t.f.n., dotsent 
Qodirova Dildora Ergashevna 
-   tibbiy va biologik fanlar kafedrasi kat.o`qit., t.f.n. 
 
Taqrizchi:    
 
Fayziyeva Z.T.  
 
– Farmakologiya va klinik farmatsiya  kafedrasi mudiri, dotsent t.f.d 
 
Kurbanova S.Yu. 
 
–Toshkent Davlat stomatologiya instituti mikrobiologiya va  
 
 
 
 
 
   farmakologiya kafedrasi dotsenti, t.f.n. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi soha uslubiy kengashining  2018 yil ______dagi    - son 
yig‘ilishida muhokama qilingan va tasdiqlashga tavsiya etilgan. 
Soha uslubiy kengash raisi                                                    Saidov S.A. 
 
 
Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi institut Markaziy uslubiy kengashning  2018 yil  ______ dagi      
-son yig‘ilishida muhokama qilingan va tasdiqlashga tavsiya etilgan. 
 
Markaziy uslubiy kengash raisi                                      T.A.Nabiev 
 
 
Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi institut Kengashining 2018 yil ______ dagi        - son 
yig‘ilishida muhokama qilingan va tasdiqlangan. 
 
Kengash ilmiy kotibi                                       F.X.To‘xtaev 
 
 
 
 
 
Fanning  quv dasturi O’zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi 201_ yil 
“___”_______dagi “____”  – sonli buyrug`i bilan (buyrug’ining ___-ilovasi ) tasdiqlangan 
“Mikrobiologiya”  fani dasturi asosida tayyorlangan. 
 
 
 
 
 

4 
 
MUNDARIJA 
 
I. O‘QUV MATERIALLAR …...................................................................                     6-96 
 
1-mavzu: Tibbiyot mikrobiologiyasi xaqida tushuncha va rivojlanish tarixi. Umumiy                   
bakteriologiya: bakteriyalar klassifikasiya, morfologiyasi va tuzilishi.  ..... ....... ....             6 
 
2-mavzu: Bakteriyalarning fiziologiyasi: nafas olishi, oziqlanishi, o`sishi,  ko`payishi.  
Oziq muxitlari, ularning klassifikasiyasi ..................................................                            17 
 
3-mavzu: Umumiy virusologiya: tuzilishi, klassifikasiyasi, reproduksiyasi.               
Bakteriofaglar............................................................  ........................                                   22 
 
4-mavzu: Dorivor o’simliklar xom ashyosining mikroflorasi. O’simliklarda kasallik     
qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar.Tayyor dorilarning mikroflorasi  va aniqlash usullari. ..  30   
                        
5-mavzu: Mikroorganizmlar ekologiyasi.  Inson tana  normal mikroflorasi. ............            35 
 
6-mavzu: Infeksiya xaqida tushuncha. Virulent va patogen mikroorganizmlar.Infeksion           
kasalliklarni klassifikasiyasi va laboratoriya  diagnostika usullari. ..................                   40 
 
7-mavzu  Immunitet, immunitet turlar. Organizmning infeksiyaga qarshi ximoya   
 mexanizmi. .......................................................................................................                    46 
 
8-mavzu: Mikroorganizmlar genetikasi. Mikroorganizmdagi o`zgaruvchanlik va 
 ulardan tibbiyotda foydalanish. Vaksinalar  va zardoblar............. ...................                   51 
 
9-mavzu: Patogen gram manfiy (meningokok va gonokoklar) va gram musbat      
kokklar.(stafilokokklar, streptokokklar).....................................................                          57 
 
10-mavzu Yuqumli ichak kasalliklari. (ichak tayoqchasi). Ovqatdan zaharlanishni 
 keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar: salmonellyoz, botulizm......... ............                  65 
. 
11- mavzu: Xavo- tomchi orqali yuquvchi infeksiya.(Korinebakterii, , mikobakterii) ...    68  
                                           
12- mavzu.Sodda patogen jonivorlar. (Bezgak, leyshmanioz).Zamburug’lar keltirib  
chiqaradigan infeksiya. (dermatomikozlar, kandidozlar)......................................               75 
                   
13- mavzu. Patogen anaeroblar. Qoqshol, gazli gangrena, botulizm qo’zg’atuvchilari 
 va  ularning biologik xususiyatlari........................................................................               77 
 
14- mavzu. Patogen  zoonoz o’ta xavfli bakteriyalar. Kuydirgi, vabo qo’zg’atuvchilari...  78 
 
15- mavzu.Patogen spiroxetalar. Zaxm, qo’zg’atuvchilari. Mikrobiologik xususiyatlari.   
Rikketsiozlar. Toshmali tif qo’zg’atuvchilari..................................................                     80 
 
16- mavzu.Virusli kasalliklar. (Gripp, qizamiq)..........................................................         83 
 
17- mavzu. Gepata va rabdoviruslar. (gepatit,qutirish kasalliklari)..........................            88 
 
18- mavzu.OITS, Entero-, neyroviruslar ( poliomielit)....................................  .........         93 
 
 
II.  LABORATORIYA MASHG’ULOTLAR UCHUN MATERIALLARI.......... 99-203 

5 
 
 
III. MUSTAQIL TA’LIM MASHGULOTLARI.....................................................  204-205 
 
IY.GLOSSARIY....................................................................................                        206-210 
 
Y.   ILOVALAR..................................................................................                           211 
 
-  Fan dasturi...........................................................................                                      211 
-   Ishchi fan dasturi................................................................                                      221 
-   Tarqatma materiallar............................................................                                  232 
- 
Теstlar..................................................................................                                       257 
-   Ishchi fan dasturiga muvofiq baholash mezonlarini qo’llash  
      bo’yicha uslubiy ko’rsatma ................................................                                    271 

6 
 
 
1.O‘quv materiallar 
1.1  MA’RUZA MASHGULOTLARI 
1-mavzu: Tibbiyot mikrobiologiyasi xaqida tushuncha va rivojlanish tarixi. Umumiy 
bakteriologiya: bakteriyalar klassifikasiya morfologiyasi va tuzilishi.   
Reja: 
1.  Tibbiyot mikrobiologiyasi, virusologiyasi va immunologiyasi fani maqsadi, vazifalari; 
2.  Tarixiy rivojlanish davrlari; 
3.  Farmatsevt provizor  amaliyotida mikrobiologiya fanining axamiyati; 
4.  Mikroorganizmlar klassifikatsiyasi. 
Tayanch iboralar:  bakteriyalar, spiroxetalar, rikketsiyalar, xlamidiyalar, mikroplazmalar, 
aktinomitsetlar, zamburuglar, mikron, kapsula, peptidoglikan Tayan iboralar : bakteriyalar, 
spiroxetalar, rikketsiyalar, xlamidiyalar, mikroplazmalar, aktinomitsetlar, zamburuglar, mikron, 
kapsula, peptidoglikan 
 
1.1. 
Tibbiyot mikrobiologiyasi, virusologiyasi va immunologiyasi fani maqsadi, vazifalari 
Mikroorganizmlar tabiatda juda kup tarkalgan bo‘lib, ularni 3 mlrd. yil oldin aniklashgan. 
Mikrobiologiya Fani juda kichkina mikroorganizmlarni urganadigan fandir. 
Mikroorganizmlarning tabiatda keng tarkalishiga sabab, ularning tabiatda va odam xayotida 
ma'lum bir rol uynashidir. 
Mikroblarni urganish mikrobiologiyaning kup kirrali masalalaridan biri bulib, bu masalalarni 
fakat bir soxadagi mutaxassisecha olmaydi. Shuning uchun xozirgi avkta mikrobiologiyaning bir 
necha turlari mavjuddir. 
1.  Meditsina mikrobiologiyasi; 
2.  Texnik yoki sanoat mikrobiologiyasi; 
3.  Qishloq xo’jaligi mikrobiologiyasi; 
4.  Veterinar mikrobiologiya; 
5.  Kosmik mikrobiologiya. 
Meditsina mikrobiologiyasi patogen va shartli mikroblarning xossalarini, ularning kassalik 
kuzgatishdagi, ya'ni infektsion jarayondagi rolini, kassaliklarini laborotoriya diagnostikasini, 
oldini olish choralarini va boshkalarini kurib chikadi. Meditsina mikrobiologiyasi uz navbatda 
virusologiya, immunologiya sanitar mikrobiologiya, parazitologiya, mikologiya kabi bulimlarga 
bulinadi. 
Xar bir bulimda o’zlariga tegishli bulgan muammolarini urganadilar. Mikrobiologiya, 
virusologiya va immunologiyaning muvoffakiyatlaridan biri infektsion kasalliklarga akrshi kurash 
choralari aniklanganligidir. Kasallikni uz vaktida aniklash, infektsiya manbaini zararsizlantirish, 
umumiy va maxsus profilaktika kilish, infektsion kasallikni xalkimiz orasida kamaytirishga va 
butunlay yuk kiilshga olib keladi. 
 
1.2 Tarixiy rivojlanish davrlari; 
Mikrobiologiyaning rivojlanishida A.Levengukning roli va uning mikrobiologiyaning 
rivojlanishi tarixida "morfologiya davriga" qo`shgan hissasi. Mikrobiologiya rivojlanishining 
"fiziologiya" va "biokimyo" davrlari. Paster, Vinogradskiy va boshqalar ishlarining ahamiyati. 
       Mikroorganizmlar kashf etilmasdan oldin ham inson qattiq, vino tayyorlashda, 
navvoychilikda mikrobiologiya jarayonlaridan keng qo`llamda foydalanib kelgan. Qadim 
zamonlardanoq shifokorlar va tabiatshunoslar  ko`pgina yuqumli kasalliklarning kelib chiqish 
sabablarini izlay boshlagan. Masalan, Gippokrat (eramizdan oldingi 460-377 yillar), Lukretsiy 
(95-50 yillarda) va o`sha davrning boshqa yirik olimlarning ishlarida, turli-tuman  yuqumli 
kasalliklarning sababchisi tirik tabiatga bog`liq ekanligi ko`rsatilgan. O`rta Osiyo xalqlari 
avvaldanoq chechak, moxov va boshqa kasalliklar to`g`risida ma'lumotlarga ega edi. Abu Ali ibn 

7 
 
Sino (900-1037) bu kasalliklarning sababchilari tirik mavjudotlar ekanligini va ularning suv, havo 
orqali tarqalishini aytgan. 
       Mikroorganizmlarning ochilishi mikroskopning ixtro etilishi bilan bevosita bog`liq bo`ldi. 
Birinchilar qatori Gans va Zaxariy Yansen, so`ngra G.Galiley va K.Drebbel tomonidan 
mikroskoplar yaratildi va takomillashtirildi. 
       XVII-asrning 40 yillarida rimlik professor A.Kirxer (1601-1680) kattalashtiruvchi qurulma 
orqali har xil ob'ektlarni kuzatadi va o`ta mayda "chuvalchanglarni" ko`radi. Bular 
mikrorganizmlar edi. Ammo bu tajribalar tasodifiy kashfiyotlar edi. 
       Mikroorganizmlar haqida yanada ko`proq ma'lumotlar to`plagan shaxs mikrobiologiya 
tarixining "mikrobiologiya favri" ni boshlab bergan Gollandiyalik Antoni van Levenguk (1632-
1723) bo`ldi.    
      
 
1,1-rasm 
 U o`zi yasagan mikroskop yordamida iflos suv, har xil moddalar qaynatmalari, tish kiri kabi 
namunalarni tekshirib, ulardagi mikroorganizmlarni kuzatdi. U tabiat sirlari (1965) degan kitobida 
mikroorganizmlarning shakllarini tasvirlab bergan. 
 
 
1,2-rasm 
       Rossiyada birinchi mikroskop Ivan Belyaev va Ivan Kulibinlar tomonidan yaratildi. 
       Rus olimi, xarbiy vrach D.S.Samoylovich (1724-1810) mikroskop yordamida chuma 
kasalligining qo`zg`atuvchisining tekshirib, odamlarni bu kasallikga qarshi emlash usulini taklif 
etgan. Uning bu kashfiyoti boshqa yuqumli kasalliklarning sababchisini o`rganish uchun asos 
bo`ldi. Angliyalik vrach E.Djenner (1749-1823) 1798 yilda chechakka qarshi emlash muhim 
ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatib bergan edi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ancha 
takomillashtirilgan mikroskoplar yaratildi. Bu esa mikroorganizmlarning faqat morfologik 
tuzilishinigina emas, balki fiziologiyasini o`rganishga ham imkon berdi. Mikroskopning ixtiro 
etilishidan boshlab mikroorganizmlar to`g`risida qilingan ishlar mikrobiologiya tarixida 1-davr 
"Mikrobiologiyaning rivojlanishi morfologiya davri" deb yuritiladi. 
      Shved olimi K.Linney (1707-1778) hamma tirik mavjudodlarni bir sistemaga solgan bo`lsa 
ham, mikroorganizmlarni bir avlodga kiritib, ularni "tartibsiz" deb atadi. 
         

8 
 
Mikroorganizmlarning birinchi sistematikasi Daniyalik Myullerga (1786) ga taaluqlidir. U suv va 
tuproqdagi "animalkullar" ni sistemaga soladi va ularning "infuzoriyalar" deb atadi. Sekin asta 
mikroorganizmlarni o`rganish boshlandi. 
 
        Keyinchalik M.M.Terexovskiy ham mikroorganizmlar ustida ishlab "Sarstvo tmo` infuzoriy 
Linneya " degan mavzuda doktorlik dissertatsiyasini yoqladi (1770). Har xil qaynatmalardagi 
mikroorganizmlarni o`rgandi. Temperatura, elektr toki va zahar ta'sirida mikroorganizmlarning 
halok bo`lishini aniqladi. 1835-yil Erenburg "Infuzoriyalar mukammal organizmlardir" degan 
mavzuda ilmiy asar yozdi va hamma tuban jonzotlarni 22 ta sinfga bo`ldi. Kitobga infuzoriyalar 
atlasini kiritdi va ularga tavsiflar berdi, mikroorganizmlarni binar nomenklaturada atadi va barcha 
bakteriyalarni 3 sinfga bo`ldi.  
       XIX-asr o`rtalarida, P.F.Goryainov tomonidan yozilgan "Zoologiya" asarida 
mikroorganizmlarga ayrim bo`lim ajratildi va bo`lim "Infuzoriyalar bo`limi" deb ataldi. Shu  
vaqtlar F.Kon  (1828-1898) va K.Negelilar (1817-1891) bakteriyalardan ba'zilarining tabiatini 
o`rgana boshladilar.  
 
1,3-rasm 
 
       Mikroorganizmlarni o`rganishning ikkinchi davri-"Fiziologiya davri" Lui Paster (1822-1895) 
ishlaridan boshlandi. U ko`pgina bijg`ish jarayonlarning, ya'ni spirtli, sut va sirka kislotali bijg`ish 
hamda boshqa tur bijg`ishlarning biologik mohiyatini aniqladi.Har bir bijg`ish jarayonining o`z 
mikroorganizmlari borligini tajribalar bilan isbotladi. U yana chirish jarayonlarining ham alohida 
mikroorganizmlar ta'sirida borishini ko`rsatdi. Bu buyuk frantsuz olimi kuydirgi, qutirish, 
saramas, pasterellez, gazli gangrena, tut ipak qurtining (pebrina) kasalligini, vino va pivoning 
buzilishini o`rgandi va ularga qarshi kurash choralarini aniqlab berdi. Kislorodsiz muhitda 
yashaydigan anaerob bakteriyalarni aniqladi. Laboratoriya amaliyotiga sterillash-(mikroblarni 
nobud qilish) usullarini kiritdi. Aristotel va Vergiliylarning "o`z-o`zidan tug`ilish" 
nazariyalarining asossizligini ko`rsatdi. Oziqa muhit yaxshilab sterillansa, unda hech qanday 
mikroorganizmning paydo bo`lmasligini asoslab berdi. Paster tovuqlar xolerasini o`rganish 
jarayonida sog`lom tovuqga kuchsizlantirilgan bakteriya kuturasi yuborilganda tovuqlarning 
kasallikga chalinmasligini kuzatdi. Xuddi shu ishni u kuydurgi kasalligi bilan kasallangan 
mollarda ham qaytardi va ijobiy natijalar olishga muvaffaq bo`ldi. Hayvonlarni kuchsizlantirilgan 
(42-430S temperaturada o`stirilgan) kuydirgi tayoqchalari bilan kasallantiradi. Kuchsizlantirilgan 

9 
 
bakteriya kulturasibilan emlaganda hayvonlarda kuydirgi bakteriyasiga qarshi immunitet hosil 
bo`lishini aniqladi. Paster kuydirgi kasalligini o`rganib "la'natlangan dalalar" sirini ochdi
1
. 
 
1,4-rasm 
 
        Pasterning qutirish kasalligini o`rganish borasidagi ishlari ham o`ta katta ahamiyatga 
moliqdir. U qutirgan itlar so`lagini mikroskop ostida tadqiq qilganda mikroorganizmlarini 
muyassar bo`la olmadi. Ammo u kasallikni yuzaga keltiruvchi qutirishni "sababi"-hayvonning 
bosh va orqa miyasida joylashishini aniqladi. Kasallangan quyon miyasini sekin-asta quritib, 
kuchsizlantirilgan kasal, qo`zg`atuvchini oldi va u bilan hayvonlarni emlab sog`lom hayvonlarni 
kasallikdan saqlab qolish yo`llarini topdi. Bunday emlashlar, antirabik-qutirishga qarshi emlashlar 
deyilib, juda keng qo`llamda tarqaldi. Bu ishlar yangi fan immunologiyaning paydo bo`lishiga 
asos soldi. Lui Paster Fransiya meditsina akademiyasiga akademik, Sankt-Peterburg 
akademiyasiga muxbir a'zo va keyinchalik faxriy akademigi qilib saylandi. 
      Parijda  1888-yili Paster instituti ochildi. Unda, keyinchalik ko`zga ko`ringan mikrobiologilar 
ta'lim oldi. Mechnikov, Vinogradskiy, Gamaleya, Xovkin, Sklifasovskiy va boshqalar shular 
jumlasidandir. 
       XIX-asrda ko`p mamlakatlarda meditsina mikrobiologiyasi rivojlandi. Meditsina 
mikrobiologiyasining rivojlanishga nemis olimi Robert Kox (1843-1910) ko`p hissa qo`shgan. U 
sof mikroorganizm kulturasini ajratish uchun qattiq (quyuq)ozuqa muhitdan foydalanishni taklif 
etdi. Odam va qoramollarda sil kasalligining qo`zg`atuvchisini va vabo vibrionini ajratib oldi. 
Mikroskopik metodlarni takomillashtirdi, mikroskopiyaga immersion tizimni qo`llashdi va 
mikrofotografiyani kiritdi. 
       I.I.Mechnikov (1845-1916) fagotsitoz va uning immunitetdagi ahamiyati haqida to`liq ta'limot 
yaratdi. Chirituvchi va sut kislotali bijg`ish bakteriyalari orasidagi antogonizmni aniqladi va vabo 
kasalligini aniqlashga o`z hissasini qo`shdi. Rossiyada birinchi bakteriologik stantsiya tashkil etdi. 
Uning rahbarligida yirik mikrobiologlar: G.N.Gabrichevskiy, A.M.Bezredka, I.G.Savchenko, 
L.A.Tarasevich, N.F.Gamaleya, D.K.Zabolotniy va boshqa olimlar etishib chiqdi. 
       Tuproq mikrobiologiyasi bo`yicha ham ancha ishlar qilindi. Shlezing va Myunts kabi frantsuz 
olimlari nitrifikatsiya jarayonini o`rgandi. S.N.Vinogradskiy bu jarayonni chuqur o`rganib 
"Tuproq mikrobiologiyasi" degan asarni yaratdi. "Xemosintez" (kimyoviy energiya ishtirokida suv 
va SO2 dan organik moddalar hosil bo`lishi) jarayonini ochish sharafiga muyassar bo`ldi. U 
xemosintez jarayonini nitrifikatorlar, oltingugurt va temir bakteriyalar misolida aniq ko`rsatib 
berdi. Tuproqda erkin holda yashovchi anaerob bakteriya klostridium pasterianum, sellyuloza 
parchalovchi bakteriyalarni ham Vinogradskiy topdi va u ko`pgina mikrobiologik metodlar 
yaratdi. 
       M.Beyerink tuproqda uchraydigan erkin azot o`zlashtiruvchi bakteriyalardan azotabakterni 
aniqladi. Gelrigel G., Vilfor G. tuproq mikrobiologiyasi ustida ish olib borib, dukkakli 
o`simliklarning azot o`zlashtirishi, ular ildizidagi tuganaklarga bog`liq ekanligini ko`rsatib 
berishdi.   
       Sekin-asta to`plangan materiallar, ayniqsa nafas olish va bijg`ish jarayonlari ximizmini 
aniqlash ishlari mikrobiologiya rivojlanishidagi uchinchi davr "mikrobiologiyaning bioximiya 
                                                            
1
 
Microbiology : an introduction / Gerard J. Tortora, Berdell R. Funke, Christine L. Case. — Twelfth edition, 2016
 
 

10 
 
yo`nalishi" ga turtki bo`ldi.  Bu borada S.P.Kostichev, V.S.Butkevich, V.N.Shaposhnikov va 
N.D.Ierusalimskiylarni ishlari alohida ahamiyatga ega. 
      Chirindi moddalar va tuproq strukturasining hosil bo`lishida tuproq mikroorganizmlarning 
rolini tushuntirishda I.V.Tyurin, M.I.Kononova va boshqalar, mikroorganizmlar ekologiyasini 
o`rganish sohasida B.L.Isachenko, E.N.Mishustin, N.M.Lazerevlar, tuproq va rizosferadagi  
turli xil mikroorganizmlarning aktivligini aniqlashda N.N.Xudyakov, N.G.Xolodniy, 
V.S.Butkevich, N.A.Krasilnikov, E.F.Berezova, Ya.NXulyakov va boshqalarning ishlari muhim 
ahamiyatga egadir. 
       B.F.Perfilev va D.R.Gabellar keyingi vaqtda mikrobiologiya texnikasini rivojlantirishga o`z 
hissalarni qo`shgan olimlardir. Ular yaratgan kapillyar mikroskopiya metodi cho`kindilarda 
uchraydigan yirtqich bakteriyalarni topishga yordam berdi. 
      O`tgan asrning oxiridan boshlab, mikrobiologiyaning bir tormog`i bo`lgan suv va geologiya 
mikrobiologiyasi rivoj topa boshladi. G.A.Nadson, B.L.Isachenko, M.A.Egunov, V.O.Tauson, 
V.S.Butkevich, A.E.Kriss, A.S.Razumov va boshqalar bu tormoqni rivojlanishiga katta hissa 
qo`shdilar. Nadson G.A va uning shogirdi G.S.Fillipov 1925-yilda achitqi zamburug`lariga turli 
nurlar ta'sir etib,ulardan mutantlar oldi. 
       Mikrobiologiyadagi ana shunday katta kashfiyotlar mikroskopik texnikaning rivoj topishi 
bilan chambarchas bog`liqdir. 1873-yilda Ernest Abbe mikroskoplar uchun linzalar tizimini 
takomillashtirdi. 1903-yilda Zidentopf va  Jigmondi ultramikroskopni, 1908-yilda A.Keller va 
Zidentopf birinchi lyuminestsent mikroskopni kashf etdilar. Nihoyat 1928-1931-yillarda birinchi 
elektron mikroskop yaratildi. Elektron mikroskopda 0,02 nm dan to A gacha va undan ham mayda 
o`lchamlibuyumlarni ko`rish mumkin bo`ldi. 1934-yili  F.Tsernike Fazo-kontrast printsipini 
takomillashtirdi. 
        Mamlakatimizda mikrobiologiyaning rivojlanishi uchun qulay sharoit mavjudligi tufayli, 
uning nazariy va amaliy masalalari bilan bog`liq bo`lgan sohalari: oziq-ovqat sanoati, konserva 
sanoati, sut maxsulotlarini qayta ishlash sanoati, pivo pishirish sanoati, turli aminnokislotalar, 
oqsillar, antibiotiklar va vitaminlar ishlab chiqarish sanoatlari yanada rivoj topmoqda. O`zbekiston 
Fanlar Akademiyasining mikrobiologiya va botanika institutlarining  xodimlari akademik 
A.M.Muzaffarov, M.I.Mavloni, A.G`.Xolmuratov, S.A.Asqarova, professor va  doktorlar 
I.J.Jumaniyozov, Q.D.Davronov, S.S.Ramazonova, S.M.Xojiboeva, J.Safiyazov, J.Qutliev, 
A.SRasulov, X.O.Berdiqulov, R.Shoyoqubov, J.Toshpo`latov va boshqalar. Mirzo Ulug`bek 
nomidagi Toshkent davlat universitetidagi olimlar O.G.Yolina, K.Yu.Musaev, F.G.Axmedova, 
Ya.F.Nizammetdinova, M.L.Mansurova, I.A.Muzaffarova, Toshkent texnika universitetida 
Abdurazzoqova S.H, Hakimova Sh.I, va Kil M va boshqalar mikrobiologiya fanining 
rivojlanishida o`z hissalarini qo`shib kelmoqdalar. 
Mikrobiologiyaning rivojlanishida bir necha davrlar mavjud. Bulardan mikroskopik davr 
bulib, buning asoschisi gollandiyalik olim Antoniy Levenguk (1632-1723 y.) xisoblanadi. Birinchi 
marotaba linza yordamida-  mikroblarning xar xil kurinishida ekanligini kurgan va tabiat 
mu'jizalarini ochib bergan. 
Mikroblarning morfologik davrining asoschisi frantsuz olimi Lui Pasterdir. 
Mikrobiologiyaning fiziologik davri asoschilardan biri Robert Kox xisoblanadi. 
Mikrobiologiya rivojlanishida viruslarning ochilishi, immunologiyaning rivojlanishi davrlari 
mavjud bulib, xar birlarining asoschilari bu soxada juda kup ishlarni bajarishgan, Bu olimlar - D.I. 
Ivanovskiy, I.I. Mechnikov va boshkalardir. 
Uzbekistonda mikrobiologiya fanining rivojlanishida mikrobiologlardan P.F.Samsonov, 
Yu.A.Axmedjanov, N.A.Zakirovlarning xizmatlari kasta. 
Meditsina mikrobiologiyasi asosan patogen mikroorganizmlarni urganadi, bular xilma-xil 
bulib, kuyidagi guruxlarga bulinadi: bakteriyalar, spiroxetalar, rikketsiyalar, xlamidiyalar, 
mikroplazmalar, aktinomitsetlar, zamburuglar, sodda xayvonlar.