O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

 
Nazorat savollari 
1.  Suv mikroflorasi, uning yuqumli kasalliklarni tarqatishidagi roli. 
2.  Tuproq  mikroflorasi.  Tuproq  unumdorligini  undagi  bakteriyalarga  bog‘liqligi.  Tuproq 
orqali tarqaladigan kasalliklar. 
3.  Havo mikroflorasi. Havo orqali tarqaladigan kasalliklar. 
Inson tana  normal mikroflorasi. 
4, Inson tana  normal mikroflorasi 
 
Foydalanilgan adabiyotlar 
 
8. Muhamedov E.M., Eshboev E.X. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya. T.,. 
Bakulina N.A., Kraeva E.L. Mikrobiologiya. T., “Meditsina”    nashriyoti. 1979. 
9. Vorobyov A.A., Bo`kov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «Vo`sshaya shkola». 2003. 
10. Pyatkin N.D., Krivoshein Yu.S. Mikrobiologiya va immunologiya. M., izd-vo «Meditsina» 
1980. 
11. Sinyushina M.N., Samsonova M.N. Rukovodstvo k laboratorno`m zanyatiyam po 
mikrobiologii. M., 1981. 
12. Timakov V.D., Livashev V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya. M., 1983. 
13. Kochemasova Z.N., Efremova S.A., Nabokov Yu.S. Mikrobiologiya. M., izd-vo 
«Meditsina». 1984. 
14. Churbanova I.N. Mikrobiologiya. M., idz-vo «Vo`sshaya shkola». 1987. 
 

40 
 
 
6-mavzu:Infeksiya xaqida tushuncha. Virulent va patogen mikroorganizmlar.Infeksion 
kasalliklarni klassifikasiyasi va laboratoriya  diagnostika usullari. 
Reja: 
 
1.  Infeksiya, infeksion jarayon tugrisida tushuncha. 
2.  Infeksion kasalliklarning  qo’zgatuvchilari, mikroorganizmlar ning xarakteristikasi. 
3.  Infeksion kasalliklarning yukish yullari. 
 
Tayanch iboralar:   mutualizm, kommensalizm , parazitizm, Antroponoz. Antropozoonoz. 
6.1 Infeksiya, infeksion jarayon tugrisida tushuncha 
 
         Mikroorganizm bilan xujayin organizmi urtasidagi murakkab 5aro ta’sir jarayonini 
«infeksiya» termini bilan belgilanadi. Bu —  mikroorganizm bilan patogen mikroblar uzaro 
ta’sirining x,ar k;anday shaklini uz ichiga oladigan biologik xrdisadir. Organizmning normal 
fiziologik funksiyal_arini izdan chikaradigan infeksion jarayon infeksion kasallik shaklida 
namoyon b^lishi mumkin. Bunday kasallikning klinik manzarasi muayyan kuzgatuvchi keltirib 
chikaradigan kasalliklar uchun xarakterli buladi. Vaboning klinik manzarasi chin chechak 
kasalligidan, brutsellyozning klinik manzarasi tulyaremiyadan, toshmali tifning klinik manzarasi 
k;orin tifidan boshkacha buladi. Infeksion kasallik ba’zan engal, atipik yoki turli kasalliklarga 
}sshab ketadigan, bilinmas formalarda namoyon buladi. Infeksion jarayon kasallikning kuzga 
kurinib turadigan klinik belgilarini bermasligi xam mumkin. Infeksiyaning yashirin formalari deb 
ana shunga aytiladi. Va, nixoyat, kasallik kuzgatuvchisining xujayin organizmiga kirishi 
kasallikning klinik belgilarini keltirib chik;armasdan, tashuvchanlik (difteriya bilan meningitda 
bakteriya tashuvchanlik, vaboda vibrion tashuvchanlik va x- k.) xolatiga olib keladi. 
Odam organizmi bilan mikroblar urtasida muayyan uzaro munosabatlar buladiki, bularni 
mutualizm, kommensalizm va parazitizm deb ta’riflash mumkin. 
Mutualizm (latincha mutuus —  ^zaro  degan suzdan olingan)—ikkita organizmning bir-
biriga foyda keltirib birga yashashidir. Masalan, usimliklar orasida —  suv  utlar  bilan 
lishayniklarni xosil kiluvchi zamburuglarning, tuganak bakteriyalari bilan dukkakli 
^simliklarning birga yashashi. Odam ichagida birga yashaydigan foydali mikroorganizmlar 
vitamin V gruppasi sintezida ishtirok etuvchi ichak tayokchalari va ichakdagi chirituvchi- 
mikrofloraning antagonisti bulmish sut achituvchi bakteriyalardir. 
Kommensalizm (fransuzcha commensal —  xamtovok degan suzdan olingan) —  birga 
yashovchi organizmlar bir-biriga ziyon etkazmaydigan uzaro munosabatlardir. Masalan, odatda 
odam terisi va shillik pardalarida, shuningdek organizm bushlikdarida yashaydigan patogenmas 
stafilokokklar, turli tayokchalar, aktinomitsetlar singari mikroorganizmlar. 
Parazitizm (yunoncha parasitos —tekintomok, tekinxo‘r degan sozdan olingan) bir turdagi 
organizmning bosh^a organizm xisobiga oziqslanib, unga ziyon-zax,mat etkazadigan uzaro 
munosabatlarini bildiradi. Parazit mikroblar odam va xayvonlarda uchraydigan infeksion 
kasalliklar kuzgatuvchilarining katta gruppasini tashkil etadi. Mikroorganizmlarning parazitlik 
xususiyatlari, aftidan, tirik organizmda yashashga uzok moslashib borish natijasida vujudga 
kelgan. Tabiiy tanlanish natijasida mikroorganizmlar ularni saprofit ajdodlaridan ajratib turadigan 
yangidan-yangi belgilarni kasb etgan. Tirik organizm parazit mikrob uchun doimiy makon, tabiiy 
yashash 
muxiti bulib kolgan. Mana shu muxit ta’siri ostida mikroblarning ba’zilari xujayinning 
xujayralari va tukimalaridagi xar xil komponentlardan ozik muxiti tarikasida foydalanishga 
imkon  beradigan  yangi  ferment  sistemalariga  ega  bulib  kolgan.  Bopщa  mikroorganizmlar, 
masalan, viruslar uz ferment sistemalarini batamom yukotib kuygan. Ularning xayot faoliyati 
va kupayishi uzi moslashib,  adaptatsiyalanib kolgan organizm xujayralariga boshidan-oyok 
boglik. 
Xar bir parazit mikrob evolyusiya jarayonida yukori darajali organizmlarning bir yoki bir 
necha turida yashashga moslashib kolgan. Parazit mikroblarning ba’zilari, masalan, kizamik 
virusi, dizenteriya 1/ kugatuvchilari, vabr vibrioni, tif salmonyollalari fakat odam organizmida 

41 
 
parazitlik kilishga moslashgan. Boshka xillari  odam organizmida xam, xayvon organizmida 
xam yashashi mumkin: toun kuzgatuvchisi, brutsellalar, sil mikobakteriyalari  shular 
jumlasidandir.  Uchinchi xillari —^ tovuk vabosi, chuchka saramasi kuzgatuvchilari fakat 
xayvonlar organizmida yashashga moslashib olgan. 
Odam va xayvonlarda kasallik keltirib chikaradigan mikroorganizmlar patogen 
mikroorganizmlar deb atalsa (yunoncha pathos — dard, alam, genos — tugilish, paydo bulish 
degan suzlardan olingan), ularning kasallik keltirib chikarish xususiyati patogenlik deb ataladi. 
YAna odamning terisi, shillik pardalari va organizmidagi bushliklarida yashovchi shartli 
patogen mikroorganizmlar gruppasi xam bor. Bular muayyan sharoitlarda, organizmning 
karshiligi susayib kolgan (charchash, yolchib ovkatlanmaslik, ogir ish, xronik kasalliklar, 
temperatura rejimining buzilishi natijasida) t'jdirdagina kasalliklarga sabab bulishi mumkin. 
Ba’zi saprofitlar xam patogen bulib kola oladi. Masalan, botulizm kuzgatuvchisi tashki muxitda 
saprofit bulib yashaydi. Bu mikrob ozik-ovkat maxsulotlariga, xususan konservalarga tushib 
kolsa, kupayib, shu kadar zaxarli toksin chikara boshlaydiki, uning arzimas mikdori xam juda 
kattik zaxarlanishga sabab buladi. 
Infeksion kasallikni keltirib chikaradigan mikroorganizmlar patogenlik. virulentlik. 
spetsifiklik va organotroplik xossalariga egadir. Patogenlik yoki kasallik paydo kilish 
xususiyati infeksion kasalliklar kuzgatuvchilarining turiga xos belgisi b^lib, nasldan naslga 
utnb boradi. YUkorida aytib zshshganidek, patogenlik fakat ma’lum mikroorganizm va 
xujayini urtasidagi jteapo munosabatlarni xarakter l aydi. Masalan, kizamik virusi yoki vabo 
vibrioni odam uchun patogen va xayvonlar uchun patogen emas. 
Koramol touni (ulati) kuzgatuvchisi odam uchun patogen emas. Patogenlik tushunchasi 
parazitarlik tushunchasiga Karaganda ancha keng. YUkorida kursatib utilganidek, saprofit 
mikroblar kayot faoliyatining maxsulotlari, toksinlari (botulizm, kokshol, gazli gangrena 
kuzgatuvchilari) odam organizmiga tushib kolsa, parazitlik kilib yashamaydigan saprofit 
mikroblar patogen bulib kolishi mumkin. 
Patogen mikroblarning eng xarakterli belgisi ularning spetsifikligi, ya’ni xar bir patogen 
mikrob organizmga tushib, unda kupayganida ma’lum bir infeksion kasallikni keltirib chikarish 
xususiyatidir. Kasallik fakat shu kuzgatuvchi xususidagina organizmning ximoya xossaparini 
uziga xos, ya’ni spetsifik tarzda kaytadan uzgartirish bilan birga davom etadi. 
Patogen mikroblar spetsifiklikka ega bulibgina kolmay, balki organotroplikka  xam egadir. 
Kupchilik mikroorganizmlar —  kasallik Kuzgatuvchilari uchun ma’lum organ va tukimalarni 
k^prok shikastlantirish xususiyati xarakterlidir. Masalan, ichak mikroblari: vabo vibrioni, 
dizenteriya bakteriyalari, tif salmonellalara ichak shillik pardasini, bezgak parazita jigar 
xujayralari va eritrotsitlarni, gripp virusi nafas yullarining shillik pardalarini, chechak virusi teri 
va shillik pardalar epiteliysini shikastlantiradi. 
Turli mikroblarning patogenligi keng doirada uzgarib turishi
  MUMKIN
.
 
Bir turga mansub 
mikroblarning ayrim shtammlari kasallik keltirib chikarishi jixatidan xar xil darajadagi kuchga 
ega bulishi mumkin. Mikrobning xar xil darajadagi patogenligi virudentlik deb ataladigan buldi. 
Patogen mikroblar turli shtammlarining virulentligi moyil "xayvonlarning ulimiga sabab bula 
oladigan eng kam mikdor mikrob xujayralari yoki zaxarli maxsulotlariga karab belgilanadi. 
YUksak darajadagi patogenlikka ega bulgan virulent mikroblar atigi bir nechta xujayra mikdorida 
sezgir xayvonga yuborilganida uning ulimiga sabab bula oladi. Kam virulent 
mikroorganizmlardan necha yuz millionlab xujayrasi xayvonlarga yuborilgandagina, ular usha 
xayvonlarning ulimiga sabab buladi. Mikroblarning xayvonni u
limga
  olib boradigan mikdori 
uldiradigan minimal yoki minimal detal doza: dosis letalis minima (LDm) deb ataladi. 
 
6.2.Infeksion kasalliklarning  qo’zgatuvchilari, mikroorganizmlar ning 
xarakteristikasi 
Patogen mikroblarning organizmga kira olish xususiyati yoki invazionligi biriktiruvchi 
tukimani emira oladigan yoki xar xil xujayralarning pustlarini parchalay oladigan fermentlar 
iщlab  chikarishiga  boglik..Kupginapatogen  mikroblardagialuronatyuщotshshyoki  biriktiruvchi 
tukima asosini tashkil etuvchi mukopolisaxaridni parchalay oladigan gialuronidaza fyormyonti 
topylgan. Bu —  mikroblarning organizmga tez tarkalishiga yordam beradi. Gazli gangrena 

42 
 
kUzgatuvchilari kon va turli organ xujayralariniig pardalarini emiradigan letsitinaza fermentini 
ishlab chikaradiki, bu mikrob yukkan xayvonlarning tez xalok bulishiga olib keladi. 
Stafilokokklar bilan  streptokokklar  leykotsitlarni emiruvchi leykotsidinlarni emiruvchi 
gemolizinlarni ishlab chikara oladi. Gemolitik streptokokkning ba’zi shtammlari kon laxtasidagi 
fibrinni erita oladigan fibrinolizin  fermentini ishlab chikaradiki, bu xam bakteriyalarning 
organizmga tarkalib ketishini engillashtiradi. Patogen stafilokokklar koagulaza fermentiga egadir, 
bu ferment kon plazmasining ivib kolishiga olib keladi. YAlliglanish uchogi atrofida ivib kolgan 
plazmadan xosil buladigan barer, ya’ni tusik stafilokokklar fagotsitoziga karshilik kursatadi, deb 
xisoblanadi. Patogen mikroblarda antimikrob zardoblar ta’sirini neytrallay oladigan agressinlar 
xamda mikroblarning fagotsitlarda yutilishiga tuskinlik kiladigan antifaginlar singari aloxida 
moddalar xam topylgan. 
Toksinlar yoki zaxarlar deb ataladigan moddalar xujayin organizmida kattagina uzgarishlarni 
keltirib chikaradi. 1884 yili Leffler difteriya kuzgatuvchilari konga kuch l i zaxar—turli ichki 
or1anlarni shikastlaydigan toksin ishlab chikaradi, degan fikrni birinchi bulib aytdi. Difteriya 
kuzgatuvchilarining ^zi esa organizmga kaysi joydan kirgan b^lsa, usha joyda, masalan, bodom 
bezlarida tura beradi. 1888 yili Ru va Iersen difteriya tayokchasi toksinini ajratib olishdi. 1890 yili 
Bering bilan Kitazato kokdyul kuzgatuvchisida toksin bulishini, 1896 yili esa Ermingem botulizm 
kuzgatuvchisida toksin bulishini topdi. Toksinlar kashf etilib, tasvirlab berilganidan keyin ularni 
zur berib urganishga kirishildi va utgan asrning oxirlarida ularga karshi ta’sir kursatadigan ziddi-
zaxarlar — spetsifik antitoksik zardoblarni olish mumkin buldi va bular davolash uchun ishlatib 
kurildi. X,ozirgi vaktda bakteriyalarning ekzotoksinlari va endotoksinlari tavofut kilinadi, bular 
ximiyaviy tarkibi va bopщa xossalari jixatidan bir-biridan fark kiladi. 
Ekzotoksinlar  —  mikroblar organizmda yashar turgan chogida xam, ozik; muxitlarida 
ustirilganida xam tashki muxitga ular tomonidan ajratib chikariladigan oksillardir. Grammusbat 
mikroblar: difteriya, kokshol, botulizm va gazli gangrena kuzgatuvchilari juda kuchli 
ekzotoksinlar ishlab chikaradi. Ekzotoksinlar yukori temperatura ta’sirida parchalanib ketadi, ular 
termolabildir. Formalin ta’siri bilan xam ularning zaxarli xususiyatini susaytirish mumkin, 
formalin ta’siri natijasida ekzotoksinlar zaxarligini yukotib kuyadiyu, lekin organizmga 
yuborilganida ziddi-zaxarlar  — antitelolar ishlab chikarishga olib boradigan xususiyatini sakdab 
koladi. Ana shunday preggaratlar anatoksinlar deb ataladigan buldi. Anatoksinlar soglom 
odamlarni infeksion kasalliklarga berilmaydigan kilib kUyish uchun profilaktika maksadida 
ishlatiladi. Ekzotoksinlarning xarakterli xususiyati ma’lum organ va tukimalarni tanlab-tanlab 
nshkastlantirishga kodir bulishidir, masalan, kokshol toksini orka miyaning xarakatlayatiruvchi 
nenchronlarini shikastlantirsa, botulizm tayokchasining toksini xarakatlantiruvchi nervlarning 
oxiriga ta’sir kursatadi. Difteriya toksini yurak muskuli va buyrak usti bezlarini shikastlantiradi. 
Turli toksinlarning tanlab-tanlab ta’sir kursatishi kasallikning xar bir kuzgatuvchi uchun xarakterli 
bulgan muayyan klinik manzara bilan utishiga olib keladi. YUkorida tasvirlab utilgan 
leykotsidinlar, gemolizinlar, toun mikrobi toksini, kuydirgi batsillalarining detal toksini 
ekzotoksinlardir. Bular infeksion jarayonning avj olib borishida axamiyatga ega buladi, lekin 
ularning axamiyati grammusbat mikroblar —  kokshol, difteriya, botulizm kuzgatuvchilari 
toksinlariga Karaganda kamrokdir. 
Endotoksinlar bakteriyalar tanasi bilan maxkam boglangan bulib, organizmda mikrob 
xujayrasi emirilganida yoki mikrob xujayralari maxsus usullar bilan ishlanganida ajralib chikadi. 
Endotoksinlar dastlab 1933 yili Buaven va Mesrob'yan tomonidan grammanfiy bakteriyalardan 
ajratib olingan. Ularning ximiyaviy tarkibi murakkab. Ular glyusid-lipid-protein komplekslaridan 
iboratdir. Endotoksinlar termostabil, ya’ni issikka chidamli buladi, neytral muxitda avtoklavlash 
xam ularni parchalamaydi. Endotoksinlarning organizmga kursatadigan ta’siri uziga xos, spetsifik 
tomoni bilan ajralib turmaydi. Endotoksin kanday mikrobdan olinganiga karamasdan, shu toksin 
ta’sirida vujudga keladigan klinik manzara bir xil buladi va isitma chikishi xamda umumiy 
axvolning ogir bulishi bilan xarakterlanadi. Endotoksinlar xayvonlarga venasidan yuborilganida 
isitma chikarib, leykopeniyaga, tomir xarakatlantiruvchi xar xil-xodisalar va ulimga sabab buladi. 
Korin tifi, dizenteriya, vabo, kuk-yutal kuzgatuvchilarining endotoksinlari xammadan kura 
kuprok urganilgan. 

43 
 
Kuzgatuvchi makroorganizmga utganida infeksion jarayon boshlanadi, uning vujudga 
kelishida makroorganizmning axvoli va birinchi galda uning kasallikka beriluvchanligi 
(moyilligi) kapa axamiyatga egadir. 
6.3. Infeksion kasalliklarning yukish yullari 
Infeksiya m a n b a i tirik organizmdir, tkrik organizmda kasallik Kuzgatuvchisi uzining 
xayot faoliyati va kupayishi uchun xammadan kura kulay sharoitlarni topadi va shu erdan tashki 
muxitga chikib turadi. Infeksiya manbai sifatida kasal odamlar bilan xayvonlar xdmmadan kura 
katta axamiyatga ega buladi, bular kasallik juda avj olgan paytda bir talay kuzgatuvchilarni 
tap
щariga chikarib turadi. Infeksiyaning latent, yashirin formalari bilan ogrigan bemorlar, 
shuningdek bakteriya tashuvchilar xam infeksiya manbai xisoblanadi. Bunday xolatlar 
kasallikning klinik belgilari bilan birga davom etmaydigan bulgani uchun infeksiyaning latent 
formalari bilan ogrigan kishilar yoki bakteriya tashuvchilar vrachga borishmaydi va juda uzok 
vaktgacha patogen mikroblarni tap
щariga chikarib yurib, atrofdagilarga yuktiradilar. Kasallik 
kuzgatuvchilari bemorning axlati va siydigi, balgami bilan, yutalish va aksirish vaktida sulak 
xamda tomok va burundan chikadigan shilimshik tomchilari bilan, shuningdek yiring, zararlangan 
tirnok va soch tangachalari bilan birga chikishi mumkin. Ana shularning xammasi tashki 
muxitdagi turli-tuman ob’ektlarga: suv, tuprok, ozik-ovkat, xavo va bemor atrofidagi narsalarga 
kuzgatuvchilar yukib kolishiga olib keladi. Kasallik kuzgatuvchisi tashki muxitdagi ana shu 
ob’ektlar orkali bemordan soglom odamga utadi, shuning uchun xam ular yukish omillari deb 
ataladi. 
Infeksiya manbaiga karab antroponoz, antropozoonoz va zoonoz infeksiyalar tafovut 
kilinadi. 
Antroponoz  infeksiyalar fakat odamni shikastlantiradi va bularda bemor yoki bakteriya 
tashuvchi infeksiya manbai bulishi mumkin. Antroponoz infeksiyalarga korin tifi, dizenteriya, 
vabo, kizamik, suzak, zaxm va boshkalar kiradi. 
Antropozoonoz  infeksiyalar odamga xam, xayvonlarga xam yuka beradi. Bularda kasal 
xayvonlar va odam infeksiya manbai bulishi mumkin. Toun, tulyaremiya, kuydirgi, sil va 
boshkalar ana shunday infeksiyalar jumlasiga kiradi. 
Zoonoz infeksiyalar fakat xayvonlarni kasallantiradi. Zoonozlarning kuzgatuvchilari odam 
organizmiga tushsa xam, odamda kasallik keltirib chikarmaydi. Birok «zoonozlar» terminidan 
kupincha antropozoonoz infeksiyalarni atash uchun foydalaniladi. Infeksiya manbaidan soglom 
odamga kasallik kuzgatuvchisi utadigan ma’lum yullar bor: ichak (fekal- oral yuli), xavo-tomchi 
yuli, transmissiv va kontakt yul shular jumlasidandir. 
Infeksiya utishining ichak yulida kasallik kuzgatuvchisi axlat va siydik bilan tashki muxitga 
tushib, suv, ozik-ovkat, ruzgor buyumlari, odamning kullarini ifloslantiradi. Bunda kUzgatuvchi 
ogiz orkali kirganda kasallik yukadi. YUkish omillarining axamiyati turli ichak infeksiyalarida bir 
xilda emas. CHuionchi, korii tifi kasalliklarining paydo bulishida suv, sut va boshka ozik-ovkat 
masalliklari kuprok axamiyatga egadir. Dizenteriyada kasallik iflos kullardan va axlat tegib 
kolgan meva xamda sabzavotlardan yukadi. Infeksiya utishining shu yuli ichak infeksiyalari — 
korin tifi, paratiflar, vabo, dizenteriya uchun xarakterlidir. 
Infeksiyaning xavo-tomchi y^li bilan utishida kasallik kuzgatuvchisi yutapish,  aksirish 
vaktida bal gam va sulak tomchilari bilan birga tashki muxitga tushadi. Odam mana shu 
kuzgatuvchilar bilan ifloslangan xavoni nafasiga oladigan bulsa, unta kasallik yukib koladi. Xavo-
tomchi infeksiyalari (kukyutal, kizamik, gripp, chechak, pnevmoniya, meningit va boshkalar) 
uchun yukori nafas yullarining shikastlanishi xarakterlidir
5
. 
                                                            
5
 
Microbiology : an introduction / Gerard J. Tortora, Berdell R. Funke, Christine L. Case. — Twelfth edition, 2016
 
 

44 
 
 
 
 
6..1-rasm 
 
Infeksiyalarning transmissiv yul bilan utishida kasallik kuzratuvchisi tur li xasharotlar orkali 
kasal odamdan soglom kishi ga yukadi. Bu shunga boglikki, kasallik kuzgatuvchisi bemorning 
konida buladi va tashki muxitga chikmaydi. Bunday kasalliklar kon infeksiyalari deb nom olgan. 
Kon infeksiyalarini yuktiradigan xasharotlar ikki gruppaga bulinadi: 
spetsifik yoki biologik yuktiruvchilar; 
nospetsifik yoki mexanik yuktiruvchilar. 
Kasallik  kuzratuvchisi  kaysi xasharotlarning organizmida muayyan kupayish siklini 
utkazadigan bulsa, usha xasharotlar biologik yuktiruvchilar xisoblanadi: chivinda bezgak 
parazitaning jinsiy kupayish sikli, bitning ichak epiteliysida rikketsiyalarning kupayish sikli 
$oadi. Kasallik kuzgatuvchisi k^pincha yuktiruvchisining organizmida uning butun umri 
davomida saklanib koladi. 
Kon infeksiyalarini mexanik yuktiruvchilari avval kasal xayvonlarni, sungra soglom 
xayvonlarni tishlar ekan, kasallik kuzgatuvchisini xartumchasida kon tomchklari bilan birga 
yuktiradi. CHunonchi, tezgizak pashsha kuydirgi va tulyaremiya mikroblarini sanchuvchi 
apparata  —  xartumchasi bilan sof mexanik tarzda yuktiradi. Talaygina infeksion kasalliklar: 
toshmali xamda kaytalama tiflar va boshka rikketsiozlar —  bitlar va kanalar orkali, toun — 
burgalar orkali, ensefalit — chivin va kanalar orkali, bezgak —  chivinlar orkali, leyshmaniozlar 
— iskaptopar chivinlar — flebotomus orkali transmissiv yul bilan yukadi. 
      
 
 
6..2-rasm 
 
Ichak infeksiyalarida mexanik yuktiruvchilar kattagina rol uynaydi. Pashshalar  uz  oyoklari 
va tanasiga yopishib kolgan axlat bulakchalari bilan birga ichak infeksiyalari kuzgatuvchilarini tur 
l i masalliklar va ovkatga yuktiradi. 
Patogen mikroblar tayyor ozik-ovkatlarda kupayishi mumkin, shu ozik-  ovkatlar iste’mol 
kilinganida kasallik paydo buladi. 
Infeksiyaning kontakt yul bilan utishida kuzgatuvchining bevosita va bilvosita yukishi fark 
kilinadi. 
Patogen mikroblarning tashki muxit ishtirokisiz utishida bevosita kontakt tanosil kasalliklari 
(zaxm va suzak) da xammadan kura xarakterlidir. Kuturish va sodoku (kalamush tishlashidan 
paydo b^ladigan kasallik) da xam kuzgatuvchi odamga tugridan-t^gri xayvonning tishlashi orkali 
utadi. Boshka kasalliklarda (kutir, kal, brutsellyozda) bevosita kontakt y^li- bilan kasallik yukishi 
nixoyatda kamdan-kam kurinadi. Ba’zan kon kuyishda kasallik bevosita kontakt yuli bilan yukadi 
(bezgak, Botkin kasalligi). 

45 
 
Bilvosita kontakt infeksiyaning tarkalishida etakchi ax,amiyatga egadir. Un da jonsiz 
yuktiruvchi omillar (xavo, suv, ozik-ovkat maxsulotlari, tup-rok» ruzgor va ishlab chikarishda 
tutiladigan xilma-xil buyumlar) xamda tirik yuktiruvchilar ishtirok etishi mumkin. SHu 
munosabat bilan bilvosita kontakt infeksiyaning tomchi, chang, ozik-ovkat bilan va boshka yullar 
bilan tarkalishini uz ichiga oladi. 
Infeksiya manbalari, infeksion kasalliklarning tarkalish yullari va usullarini urganish 
epidemiologiya predmeta xisoblanadi va profilaktika chora-tadbirlarini tugri amalga oshirish 
xamda infeksion kasalliklarga karshi kurashish uchun asos bulib xizmat kiladi. 
Infeksion kasalliklarning kelib chi
щshga va tarkalib borishi uchta omilning uzaro ta’siri va 
bekamu kustligiga: infeksiya manbalari, yukish mexanizmlari va beriluvchan axolining borligiga 
borlikdir. Bu —  uz navbatida odamlarning turmush sharoitlariga, ya’ni tabiiy va ijtimoiy 
omillarga boglik buladi. 
 
Nazorat savollari 
1.  Infeksiya, infeksion jarayon tugrisida tushuncha. 
2.  Infeksion kasalliklarning kuzgatuvchilari, mikroorganizml ar- ning xarakteristikasi. 
3.  Mikroblarni patogenlik va virulentligini belgilab beradigan omillar. 
4.  Infeksion jarayonda makroorganizmning roli. 
5.  Infeksion kasalliklarning yukish yullari. 
6.  YUkumli kasalliklarning mikrobiologik diagnostikasi.