Qafar Çaxmaqlı armenizmdən terroriZMƏ erməNİ İdeoloji

 
1 
 
  
                            Qafar Çaxmaqlı 
 
ARMENİZMDƏN    
TERRORİZMƏ  
 
             ERMƏNİ İDEOLOJİ  
                           VƏ 
          DÜŞÜNCƏ SİSTEMLƏRİ 
 
 
 
 
 
 
 
                                         Bakı- 2013 

 
2 
 
 
 
Kitab haqqında 
AraĢdırmaçı  yazar,    siyasi  elmlər  üzrə  fəlsəfə  doktoru    Qafar  Çaxmaqlının  bu 
yeni    tədqiqatı  -  "Armenizmdən  terrorizmə  erməni  tarixində  ideoloji  və 
düşüncə  sistemləri"    Azərbaycanda  erməniliyin  (armenizmin)    mənbəyini 
araĢdırılaraq  ortaya  qoyulan  ilk  araĢdırmalardan    sayıla  bilər.  Ġndiyə  qədər  nə 
Ermənistanda,  nə  Rusiyada,  nə  də  digər  ölkələrdə,  o  cümlədən    Azərbaycan  və 
Türkiyədə  ən  qədim  zamanlardan  günümüzə  qədər  ermənilik  ideologiyasını  və 
onun tarixini sistemli Ģəkildə tədqiq edən bir əsər olmamıĢdır. 
Bu  çalıĢmada  araĢdırılmıĢdır  ki,  Armenizmi  (Ermeniliyi)  erməni  tarixi  və 
mədəniyyətindən  fərqli  düĢünmək,  xristian  ideologiyasının  ruhunun  xaricində 
görmək  olmaz.  Ermənilərin,  hətta  dinlərini  belə  bəzən  irqçi  düĢüncələrə  qurban 
verdikləri zamanlar olmuĢdur. Tədqiqatda bunlar ortaya çıxarılır.  Bəllidir ki, bilgi 
və  inanclar  sistemi  kimi  ermenilik  (armenizm)  də    irqçi  ideologiya  ilə  yüklü 
olmuĢdur  və  özünü  qoruma  istiqamətində  bütün    tarixi  dövrlərdə  inkiĢaf  yolu 
keçmiĢdir.  Yəni,  zaman  irəlilədikcə  onun  mahiyyətində  irqçilik,  baĢqa  xalqlara 
yuxarıdan  aĢağı  baxmaq,  hədəfə  çatmaq  üçün  insanları  terrorizə  etmək,  onları 
fiziki  cəhətdən  məhv  etməyə  meyl  özünü  göstərməyə  baĢlamıĢdır.  Ermənilərin 
yaratdıqları əksər siyasi və qeyri siyasi təĢkilatların mayasında bu vardır. Erməni 
tarixçilərinin  özləri  də  bu  cəhəti  qeyd  etməkdədirlər.  Tarix  boyunca  bu 
ideologiyanı  erməni  millətinin  dövlət  anlayıĢı    kimi  formalaĢdırmağa  meylli 
qüvvələr də olmuĢdur və bu gün də vardır. Ermənilərin tarixdə heç  bir dövrdə tam 
müstəqil  dövlətləri  olmadığından    ideologiyalarını  bu  əsas  üzərində-hər  Ģeyi 
baĢqalarından mənimsəmə  prinsipi üzərində qurmuĢlar və  millət olaraq öz milli 
kimliyini  ayaqda  tutmaq  üçün  bu    yeni  düĢüncə  sistemlərini  formalaĢdırmıĢlar. 
Armenizmdən    bəĢəriyyət  üçün  çox  təhlükəli  olan  andranikizm,  tsexakronizm,  
erməni  fedaizmi  və  erməni  faĢizmi  və  digər  ―izmlər‖  törəmiĢdir.  Armenizmi 
terrorizmə  yaxınlaĢdıran  səbəblər  bu  çalıĢmada  geniĢ  analiz  edilir  və  ayrı-ayrı 
dövrlərdə    armenizm  (ermenilik)  ideologiyasının  milliyyətçiliyə,  mxitarizmə, 

 
3 
 
fədaizmə,  arevizmə,  şovinizmə,  tsexakronizmə,  andranikizmə  və  digər  irqçi 
cərəyanlara  çevrilməsindən  danıĢılır,    bununla  bağlı  ana  faktorlar,  nəticələr  məhz 
erməni  mənbələrinə,  tarixi  qaynaqlara  istinadən  verilir.  Müəllifin  erməni  dilini 
bilməsi və bu millətin psixologiyasına yaxĢı bələd olması  əsərin daha ciddi vəsait 
kimi  qəbul  olunacağından  xəbər  verir.  Oxucu  bu  kitabı  əlinə  alarkən  və  onunla 
tanıĢ  olarkən  görəcək  ki,  bütün  erməni  cərəyanları  məhz    bu  gün  bəĢəriyyətin 
üzləĢdiyi  erməni terrorizmini  doğurmuĢdur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
4 
 
Ermənilik anlayışı və irqçi ideologiyanın təməl prinsipləri… 
  
Hər  bir  cəmiyyətin  öz  milli  kimliyinə  söykənən  bir  ideologiyasını  meydana 
gətirməsi,  formalaĢdırması  üçün  müəyyən  mərhələlərdən  keçməsi  labüddür. 
Ümumiyyətlə ideologiyanı siyasi və sosial bir təlim kimi meydana gətirən və siyasi 
və  ictimai  hərəkat  olaraq  istiqamətləndirən  düĢüncə,  inanc  və  görüĢlər  sistemi 
sağlam olmalıdır,  əks təqdirdə o bir cəmiyyətə, bir dövrə ya da ictimai bir sinifə 
xas  inanclar  sistemi  olaraq  meydana  çıxarkən  özü  ilə  təməl  problemlər  yarada 
bilər. Millətlərin  öz  yaranma  Ģərtləri və bir-  biriləri ilə əlaqələrindən  doğan  həyat 
tərzləriylə  əlaqədar  edilən  siyasi  və  ictimai  dizaynların  hamısını  onun  müəyyən 
zaman  içində  inkiĢaf  etdirdiyi  ideologiyalarda  axtarmaq  çox  da  doğru  olmaz. 
Ġdeologiyanı konkret Ģəxslər formalaĢdırır.  Erməni millətində bu Ģəxslər daha çox 
kriminal  dünyanın  adamları  olduqlarından  onların  təliminin  də  digər  millətlərə 
nəzərən əksikləri mövcuddur.  Bu mənada Ermənilik mükəmməl ideologiya sayila 
bilməz.  
 Ümumən  ideologiya  anlayıĢı,  19-cu  əsrdən  etibarən  özünün  elmilik  statusunu 
itirərək,  Ģüurlu  düĢüncə  önündə  bir  əngəl  olmuĢdur,  özündən  olmayanların  ,  yəni 
baĢqalarının,  xüsusilə  də  siyasi  rəqiblərin  düĢüncələrinin  tətbiqi,  alqılanması  və 
qəbulu    bir  növ  maneə  olaraq  yorumlanmaya  baĢlanmıĢdır.  Burada  ideologiya, 
özünü təsiri altına aldığı insanların düĢüncələrində davamlı və sistematik bir tərzdə 
səhv Ģərhlərə gətirib çıxaran təhrifedici faktor olaraq göstərir.  
Bu faktor hər millətdə özünü göstərməz. Amma Erməni millətinin nəyin bahasına 
olur  -olsun  ideologiyaya  sahib  olmaq  üçün  keçdiyi  mərhələlərdə  söykəndiyi 
anlayıĢ,  özünü  baĢqalarından  fərqli  görmək  düĢüncəsi  olmuĢdur.  Erməni 
cəmiyyətlərinin  ayrı-ayrı  zamanlarda  keçdiyi  yola  nəzər  salarkən  bu  qənaət  hasil 
olur  ki,  ermənilərin  heç  vaxt  dövlətlərinin  olmamamsı  onları  bu  bağlamda 
birləĢməyə  ,  bir  ideya  ətrafında  manevrlər  etməyə  sövq  etmiĢdir.  Bu  düĢüncəyə 
görə  isə    sən  baĢqalarından  fərqlisən,  sənin  içində    artıq  baĢqa  bir  cəmiyyətə  yer 
yoxdur. Bu gün Ermənistan Respublikası deyilən ölkədə buranın qədim və köhnə 

 
5 
 
sakinlərinin- Türklərin  yaĢamamasını bu millətin ideologiyasının mənfi nəticələri 
olaraq görmək mümkündür. Bu erməni düĢüncə sisteminin ―uğurudur‖. Buna daha 
önceki yüzillərdə təməli qoyulmuĢ, sonra isə- 19-cu əsrdə yaranmıĢ və sonralar bir 
irqçilik  teorisinə  çevrilmiĢ  milli  ideologiyanın  (erməni  irqçiliyi)  nəticəsi  kimi  
baxılmalıdır.  
Aydındır ki, bu ideologiya əski zamanlarda da tolerantlığa əsaslanan bir ideologiya 
olmamıĢdır,  anti-türk  baxıĢ  bucağında  formalaĢan  düĢmənçilik  ideologiyası 
olmuĢdur və  bu gün də var. Bu ölkədə irqçi düĢüncə, varlığını həm siyasi sahədə, 
həm  ictimai  sahədə  özünü  büruzə  verir.  Hələ  də  bəzi  hallarda  açıq,  bəzənsə 
gizlidən gizliyə  onu davam etdirməkdə, bəzən də bu gizlilik həddindən artıq sağçı 
liderlərin  və  qrupların  fəaliyyətləri  ilə  gün  iĢığına  çıxarıla  bilməkdədir. 
Ideologiyasını  irqçilik  üzərində  quran  Ermenilik  (Armenizm),  XIX  əsrdən 
baĢlayaraq insan üçün ən təhlükəli hərəkəti-terroru özünə imtina edilməz bir silah 
olaraq  seçmiĢdir.  Bu  seçkinin  səbəbini  anlaya  bilməmiz  üçün  ilk  olaraq  irqçi 
ideologiyanın  insanları  necə  Ģiddətə  və  təzyiqə  sürüdüyünü  görməmiz  lazımdır. 
Biz bunu açıb ortaya qoymasaq bunu bir kimsə etməyəcək. Ermənilərin özləri isə 
heç etməyəcək. Maraqlıdır ki, indəyəcən Ermənistanda bu mövzu ilə bağlı heç bir 
əsər  kitab  yazılmamıĢdır.    Təbii  ki,  baĢqa  ölkələrdə  də  həmĢinin  .  Yer  alan  bəzi 
tədqiqatlardan  irəlidə  bəhs  edəcəyik.  Bizim  bu  çalıĢmamız  bir  ilk  olacaqdır.  
Müxtəlif  ―izm‖lərdən  ibarət  ermenilik  ideologiyası  "Erməni  xəstəliyi"  deyilən  bir 
anlayıĢla  da  çulğaĢmıĢ  vəziyyətdədir.  Bir  növ  xəstəlik  olan  irqçilikdən  xilas  ola 
bilmək üçün isə bu ölkədə heç bir fəaliyyət, səy göstərilmir. Ġlk olaraq bu xəstəliyə 
gətirib  çıxaran  səbəblərin  çox  yaxĢı  bir  Ģəkildə  təsbit  edilməsi  və  insanlığa,  ətraf 
millətlərə  gətirdiyi  ağrıların  və  verdiyi  zərərlərin  doğru  olaraq  müəyyənləĢdirilib 
ortaya çıxarılması Ģərtdir. Buna Ermənistanda, Erməni Diasporunun təsirli olduğu 
yerlərdə  heç  zaman  cəhd  edilməmiĢdir.  FaĢizm  irqçiliyi  və  onun  Ģiddət  dolu 
fəlsəfəsi  hələ  də  bu  ölkədə  özünü  göstərərək,  insanlıq  üçün  bir  təhlükə  olmağa 
davam  etməkdədir.  FaĢist  fəlsəfəsinin  rəhbərlik  Ģəklinin    mənimsənilməsi  ilə,  
tətbiq  etdiyi  siyasətlərlə  bu  erməni  dövləti  nasist-faĢist  ideologiyanı  yaĢadan  bir 
ölkə durumuna gəlmiĢdir.  

 
6 
 
Tarixə  nəzər  salsaq  yenə  də  görərik  ki,  Erməni  Kilsəsinin,  sonra  isə  erməni 
dövlətinin  də  istiqamətləndirdiyi  Erməni  ideologiyasının  püxtələĢməsinə  Erməni 
milliyyətçi  axınlarının  hər  birinin  təsiri  olmuĢdur.  Fərqli  zamanlarda  və  fərqli 
Ģəraitdə  ortaya  çıxmalarından  asılı  olmayaraq  bu  ideologiya  bir  mərkəzə  tabe 
olmuĢdur.  Mərkəz  isə  din-Erməni  Kilsəsi  olmuĢdur.  Ermənilər  arasında 
QərbliləĢmə  və  Ġslahat  hərəkatlarının  baĢlanğıcı  18-ci  əsrin  ilk  illərinə  söykənir. 
1701-ci  ildə  Sivaslı  Mhitar  Vartabed  liderliyində  baĢlayan  islahat  hərəkatı  də  bu 
millətçiliyin  irqçiliyə  dönüĢünün  qarĢısını  ala  bilməmiĢdir.  Katolik  ermənilərin 
Ġstanbul  Erməni  Patriarxının  ilə  bir  sıra  problemlərinin  olmasına  baxmayaraq  öz 
aralarında da tam bir birlik yox idi. Bütün təzyiqlərə baxmayaraq Erməni Patriarxı 
ilə  əlaqələrinin  tamamilə  kəsilməsini  istəyənlər  də  vardı.  Bunun  tam  əksini  ifadə 
edən  qruplar  isə  Mihitaristler,  Antonyan  təriqəti  mənsubları  və  Ġstanbuldakı  keĢiĢ 
sinifindən  olan  Ermənilər  idi.  Buna  görə  yuxarıda  bəhs  etdyimiz  Katolik  Erməni 
qrupları  aralarındakı  dini  anlayıĢ  fərqliliklərinə  baxmayaraq  təbliğatda  ortaq 
hərəkət  etdilər.  Təbliğat  isə  Osmanlı  dövlətinə  qarĢı  üsyanlar  təĢkil  etməkdən 
ibarət idi. Bunların baĢında gələni isə Mxitar və Mxitaristlərdi. Mxitarist hərəkatın 
qurucusu  olan  Mxitar,  ermənilərin  ehtiyacı  olan  dini  və  milli  oyanıĢı  üzərində 
düĢünən  və  bunun  üçün  zehinində  bir  çox  fikirlər  hazırlayan  Ģəxs  idi.  O, 
zehinindəki düĢüncələri daha yaxĢı tətbiq etmək üçün 1700-ci ildə Ġstanbul'a gəldi. 
Təhsil fəaliyyətlərini gəliĢtirmək və erməni millətini fikri-dini sahədə oyandırmaq 
üçün  ətrafındakı  on  Ģagirdlə  birlikdə  Mxitaryan  Birliyi  Manastırını  Ġstanbulda 
qurdu.  Xristianlıqda  Qərb  keĢiĢliyinin  atası  sayılan  Əziz  Venediktin  (480-547) 
təlimləri  ,  monastır  və  keĢiĢlik  qaydaları  Mihitarın  qurduğu  təriqətdə  ən  etibarlı 
istinad  nöqtələri  idi. Mxitarın  qurduğu  bu  təriqət, erməni  Venedikt təriqəti  olaraq 
qəbul edilirdi. Mihitarın təriqəti təqibçiləri tərəfindən daha sonraVenesiya, Vyana 
və Paris Mxitaristləri olmaq üzrə üç qrupa ayrıldı.  
Zaman  zaman  sərt  mübarizələrə  səhnə  olan  Mxitaristlərin  islahat  hərəkatı,  1860-
dən  PadĢah  Abdülməcid  tərəfindən  Erməni  Milləti  nizamnaməsi  ilə  yeni  Ģəkil 
almıĢdır. Bu nizamnamə ilə qurulan Erməni Millət Məclisi Osmanlı Dövlətindəki 
ilk təmsili parlament orqan səlahiyyətində olub, 1876 Qanun-u Esasisi ilə qurulan 

 
7 
 
Osmanlı  Mebusan  Məclisinə  də  nümunə  təĢkil  etmiĢdir.  Beləcə  Erməni 
millətçiliyinin əsası qoyulmuĢdur. Daha sonralar bu milliyyətçilik ayrı-ayrı erməni 
akınçılar  (cərəyan)  tərəfindən  inkiĢaf  etdirilmiĢdir.  Bir  nəzəriyyə  olaraq  bu 
milliyyətçilik  erməni  xalqının  mübarizələrində  ana  xətt  olaraq  götürülmüĢdür. 
Osmanlıda və onun xaricində nəĢr olunan qəzetlərində fərqli cərəyanlar və onların 
fərqli  baxıĢları  görülsə  də  burada  da  Kilsənin  mərkəzi  rolu  və  təlimatı  hiss 
edilmiĢtir.  
Daha  sonra  Erməni  millətçiliyinin  teorisyeni  olaraq  qəbul  edilən  Artsruninin 
yanaĢması da irqçiliyə və erməni Ģovinist qrupları arasında əməkdaĢlığa söykənir. 
Artsruni,  kitablarında  Türkləri,  Kürdləri  və  müsəlmanları  alçaldır.  Tbilisidə 
çıxardığı ―MĢak‖ adlı qəzetində Osmanlı rəhbərliyindəki erməniləri üsyana təĢviq 
edir.  Artsruni,  ermənilər  və  digər  xalqların  Müsəlman  rəhbərliyindən  asılılığının 
aradan  qaldırılmasının  lazım  olduğunu,  bunu  da  avropalıların  köməyi  ilə 
etmələrinin  lazım  olduğunu  irəli  sürür.  Digər  erməni  ideoloqlar  da  eyni  Ģey 
istəyirlər. Digər Ermənilik ideologiyasının daĢıyıcıları - Andranik də, Dro da, Njde 
də,  Stepan  ġaumyan  da  erməni  xalqına  müstəqillik  istəyirdilər.  Amma  necə? 
Kimlərin  faciəsi  hesabına?  Bax  fərq  buradadır.  Adolf  Hitler  II  Dünya  müharibəsi 
zamanı iĢğal etdiyi ərazilərdə vətəndaĢ əhaliyə toxunmurdu. Amma ermənilər zəbt 
etdikləri  yerdə  burada  yaĢayan  ahalini  öldürməklə,  onları  oradan  qovmaqla 
kifayətlənmirdilər,  həm  də  buradan  o  əhalinin  izlərini,  bütün  mədəniyyət 
abidələrini  tamamilə  silməyə  çalıĢırdılar.  Bu  gün  Ermənistanda  Türk  izi  demək 
olar  ki,  qalmamıĢdır.  Qarabağda  da  bir  kültür  soyqırımı  yaĢanır.  Ermənilər  tarixi 
Azərbaycan  torpaqlarında  "Türksüz  Ermənistan"  siyasətini  tətbiq  edərək 
Azərbaycan  Türklerininin  ayağını  öz  tarixi  vətənlərindən  kəsmiĢlər.  Buranı  hər 
zaman Vətən bilən, onun üçün darıxan Azərbaycan türkü indi öz məmləkətinə gedə 
bilməz,  doğmalarının  qəbirlərini  ziyarət  edə  bilməz.  Burada  heç  zaman  yaĢaya 
bilməz. Niyə? Çünki o türkdür. Çünki o müsəlmandır. Erməni irqçiliyi bax budur. 
20-  əsrdə,  tarixin  ayrı-ayrı  dövrlərində  ermənilərin  ġərqi  Anadolu  və  Qafqazda 
etdikləri qırğınlar da bu ideologiyanın nəticəsi idi. Belə bir ideologiyaya sahib olan 
millətə  dövlət  vermək,  onu  silah-  sürsat  sahibi  etmək  çox  pis  nəticələr 

 
8 
 
verməzdimi?  Bunu  Alman  nasistlərinin  nümunəsində  dünya  görmədimi?  Nədən 
onların Ermənistanın örnəyində təkrarlanmasına imkan verilir? Osmanlı dövlətinin 
rəhbərləri də bu millətin dövlət idarə edəcək bir səviyyədə olmadığını bildiyindən 
onlara  milli  mədəniyyətlərini  inkiĢaf  etdirməsi  xaricində  daha  üstün  azadlıqlar 
verilməsinə  qarĢı  idi.  Amma  mümkün  olmadı.  ġərqi  Anadoluda  və  yaxud  da 
Kilikiyada  yaradılması  nəzərdə  tutulan  suni  Erməni  dövlətini  Cənubi  Qafqazda, 
Azərbaycanın  Ġrəvan  xanlığının  keçmiĢ  ərazilərində  qurdular.  1918-ci  ilin  28 
mayında  elan  olunan  bu  ―terrorçu  xristian  dövləti‖(C.Makkartninin  deyimi  )  yüz 
ildən çoxdur ki, bolgəyə sabitliyi yaxın buraxmır, burada yaĢayan xalqlar isə təhdid 
altındadırlar. 
 
 
“Armenizm”(Ermənilik) nədir?   
 
―Armenizm - bilik və inancların  milli-dini sistemi, təkallahlığı qəbul edən və milli 
tarixi 
və 
ata-baba 
torpaqlarının  
müqəddəsliyini 
qoruyan  
ideoloji 
təlimdir‖.   Erməni  elmi-fəlsəfi  ədəbiyyatında  armenizmə  belə  tərif  verilir.  Deyilir 

 
9 
 
ki,  Ermənilik  (Armenizm),   bilik  və  inanclar  sistemini  özündə  əks  etdirən 
ideologiya  kimi  erməni  xalqını,  onun  ailə  dəyərlərini   və  ənənələrini  qoruma 
fəaliyyətidir.  Həmçinin   milli  dövlətə  sahib  çıxmadır.   Daha  doğrusu,  ―köhnə  və 
yeniyə‖!  Bu  ideoloji  nəzəriyyə   on  illər  boyu  bir  çox   erməni  alimləri  tərəfindən 
müstəqil  Ģəkildə,  bir-birindən  xəbərsiz  iĢlənib  hazırlanmıĢdır.  "Erməni  çox  erkən 
zamanlardan  xristianlığı   "  erməniləĢdirmiĢdi  ".   Erməninin  əsil  dini 
elə  armenizmdir ". Erməni millətinin  əsas ideoloqlarından hesab olunan Garegin 
Njdenin bu təsbiti bütün ermənilər üçün  əsas olaraq götürülmüĢdür. Çünki Njde de 
digər  erməni  filosoflar  kimi  erməni  xalqının  xristianlıqdan  öncə  də  ali  bir  irqə 
məxsus  olduğunu  iddia  edənlərdəndir.  Onlar  xəyallarında  təkəbbürlü  bir  erməni 
obrazı  canlandırır və bu fikri  baĢqalarına da sırımağa çalıĢırlar ki, ermənilər baĢqa 
xalqlardan  daha  üstün  və  daha  ağılllıdır.  Hətta   ermənilər  301-ci  ildə   xristian 
dinini  qəbul  etməklə  də  bu  dini  ĢərəfləndirmiĢdir.(23)  Erməniliyi  (armenizmi) 
milli   və  dini  kimlik  kimi  ortaya  qoymaq  və  reallaĢdırmaq   o  zaman  mümkün 
olardı  ki,   bu  iĢin  həyata  keçirilməsi  üçün  güclü  psixoloji  faktorlar  olsun,  bu  iĢi 
baĢa çatdıracaq zəruri komponentlərin ahəngdar birləĢməsi təbii olaraq baĢ versin. 
Armenizm   gərəkli  dəlilləri, arqumentləri   ortaya  qoyulması   gediĢinin  nəticəsidir 
ki,   bu   prosesin   sonunda   erməni   siyasi   kimliyi  və  onun   potensialı   Njdenin 
dediyi kimi  ifadə edilir.  Bəllidir ki,  erməni varlığının  yeni mərhələdə hər hansı 
Ģəkildə  kənarda  tutulması   mümkün  olmaz,  çünki   armenizm  milli  inkiĢafın  əsas 
komponentidir,  ondan  imtina  etmək,  onu  cəmiyyətin  əsas  ünsürü  olmaqdan 
kənarlaĢdırmaq  zərərli  nəticələrə  gətirib  çıxarardı.  Və  hələ  də  bu  fikir  mübahisə 
doğurur ki, ermənilərin özlərinin məqbul hesab elədikləri bi milli sistem zərərlidir 
yoxsa  yox.    Sivilizasiyanın   bu  yeni  mərhələsində   zəruri  artım   üçün   armenizm 
yeni  domain  rolundadır,  buna  görə  də  Ģərait  də  yetiĢdirilmiĢdir,  ayrı-  ayrı 
Ģəxslərin   düĢüncə  sistemində  onun  detalları  ideoloji  təlim  üçün   yetərli  qədər 
iĢləyə bilir. Ermənilərin bundan baĢqa bir nəzəriyyələri yox kimidir.  Bu zərərli də 
olsa  nəzəriyyədən  yapıĢmaq  zorundadırlar.  Onlar  dünyanın  müxtəlif  ölkələrinə 
yayılmıĢ erməni diaspora təĢkilatlarını birləĢdirmək üçünbundan yaxĢı nəzəriyyəyə 
malik  deyillər.   Erməni  milli  mənliyini,  milli  kimliyini  təyin  etmək  üçün   tarixi 

 
10 
 
keçmiĢə  nəzər  nəzər  salsaq  görərik  ki,  elə   Erməni  tipi  də   erməni  milli  özülü 
üzərində qurulmuĢdur. Erməni milliyyətçiliyinin kökünü Vardavar deyilən Erməni 
bayramında  axtarmağın  daha  məntiqli  olduğunu  iddia  edənlər  də  var.  Bu  tip 
ideoloqlar  keçmiĢ  Ermənistana  dönməklə  milli  özünüdərki  möhkənləndirmək 
istəyirlər.  Amma  bunun  mümkün  olacağı  çətin  ehtimaldır.  Qədim  və  ya  keçmiĢ 
adlandırılan ―Ermənistan‖ xəyali bir məfhumdur, heç bir elmi əsasa söykənməyən 
iddiadan baĢqa bir Ģey deyildir, onu hər hansı bir ideoloji düĢüncə sisteminə daxil 
etmək isə suni baxıĢ olacaqdır. Tarixdə mövcudluğunu bildiyimiz ―Armeniya‖ nın 
bu  gün  Ermənistan  deyilən  dövlətə  və  ―hay‖  deyilən  millətə  heç  bir  aidiyyatı 
yoxdur.  Bu  artıq  sübut  olunmuĢ  mövzudur,  ermənilərin  bu  ―Armeniya‖nı 
özününküləĢdirmək  çəhdi  uğur  qazanmır.  Diqqətli  Qərb  alimləri  bu  cəhdlərə 
gülürlər.   301-ci  ildə  Xristianlığı  qəbul  etdikləri  iddia  olunan  Ermənilər 
bunaqədərki bütün məbədləri yıxıb dağıtmıĢdılar,onun yerinə isə heç bir Ģey yarada 
bilməmiĢdilər.  Özlərini  qonĢularından,  əsasən  də  müsəlmanlardan  fərqləndirmək 
üçün yaĢadıqları məkanları bu dinə( və ya  dinlərə) sitayiĢ edən insanlardan uzaq 
tutmaq  üçün  nə  milli,  nə  də  dini  bir  ideologiya  yarada  bilməmiĢlər.  BaĢqa  sözlə, 
xristianlıq  bir  millət  olaraq  ermənilərə  fərqli  görünüm  verməmiĢdir.  Milli 
ideolojiləri  də  Xristian  dini  ilə  sıx  bağlı  olmamıĢdır.  Indi  Ġrəvan  yaxınlığında, 
təxminən  onun  32-ci  kilometrliyində  yerləĢən  Qarni  məbədinə  bir  neçə  min 
Erməninin  toplaĢaraq  Vardavar  bayramını  kutlayarkən  demək  istəyirlər  ki,  əsil 
Ermənilər  onlardır  və  dinləri  də  Xristianlıq  deyil,  bax  bu  dindir.  Çox  qəribədir 
ki,   onlar  bu  bayramı  Xristian  təqvimlərinə  də  daxil  etmiĢlər.  Burada  qəribə  bir 
məntiqsizlik  yaranmırmı?  Amma  bu  təriqət  sahibləri  özləri  üçün  müqəddəs  kitab 
da  yaratmıĢlar.  1990-cı  ildə  Slak  Kakosyan  adlı  təriqət  rəhbərinin  kitabı 
yayılmıĢdır.  Baxın,  bu  Camaata  aidliyi  ilə  öyünən  ideoloqlardan  biri  Zöhrab 
Petrosyan  nə  fikirdədir:    ―Biz  ermənilər  bilmirik  ki  əsil  dinimiz  nədir?  Kilsədə 
Ģam yandırmaq və sinəsindən xaç asmaq xristian olmaq demək deyil‖. Ermənilərin 
hamısı  bu  dində  səmimi  deyillər.  Vardavar  bayramında  aktiv  iĢtirak  edənlərdən 
biri- ―Erməni –Ari ordeni‖ adlı ultramilliyyətçi təĢkilatın rəhbəri Armen Avetisyan 
Erməniləri  Xristianlıqdan  imtina  etməyə  səslədiyinə  görə,  2005-ci  ildə  3  il  həbsə 

 
11 
 
atılmıĢdır. O həm də xalqı yəhudiləri məhv etməyə səsləmiĢdi. Avetisyan və onun 
silahdaĢları  əyinlərinə  Erməni  irqçi  ideoloq  Garesin  Njdeni  rəsmi  çəkilmiĢ  qara 
köynəklə gəzirlər. Xatırladaq ki, Garegin Njde 1886-1955 illərdə yaĢamıĢ Erməni 
Ģovinist  ideoloqu  olmuĢdur.  O  əldə  silah  Türklərə  və  hətta  bolĢeviklərə  qarĢı 
vuruĢmuĢ  və  Erməni  milliyyətçiliyinin  əsaslarından  bəhs  edən  əsərlərin  müəllifi 
olmuĢdur.  Bu  Ģəxsin  ideyaları  əsasında  Erməni  Ġnqilabçı  Federasiyası-
DaĢnaksütyun  və  o  cümlədən  Ermənistan  Respublikaçılar  Partiyası  da  daxil 
olmaqla  bir  çox  siyasi  təĢkilatların  platforması  müəyyənləĢdirilmiĢdir.   Ġndi  də 
ideoloji  mərkəzlər  onun  təlimlərini  əsas  götürürlər.―Erməni  Arılar  Ordeni‖  adlı 
örgütdən  baĢqa  Erməni  milli  bayramında  –  Vardavarda  adını  çəkdiyimiz  siyasi 
təĢkilatların  rəhbərliyində  olan  Ģəxslər  də  iĢtirak  edirlər.  Erməni  nasionalizminin 
kökünün xristianlıqdan daha öncələrə dayatmaq həm də siyasi məqsəd güdür. 
  Erməni ideoloqlara görə  ermənilik, yəni armenizm  onu Ģərtləndirən üç  mühüm 
3 mahiyyətlə  bütövləĢir: 
 1. Milli özünəxaslıq  , güclü  ruh halı 
2.  Yenə milli özünəxaslıq , qüdrətli dil 
3.  Yenə milli üzünəxaslıq,  qüdrətli din 
   Hesab  olunur  ki,  bu  üç  komponent  milli  dəyərlərin  qorunub  saxlanmasında  da 
xüsusi rol oynamıĢdır. 
Ermənilik ideologiyasının banilərindən olan Garegin Njde deyərkən: ―Erməni çox 
erkən  zamanlardan  xristianlığı  ―erməniləĢdirmiĢdir‖  və  ya   ―Erməninin  əsil  dini 
ermənilikdir‖-  bax  bunları  nəzərdə  tuturdu.  Erməni  özündən  kənarda  yaĢananlara 
qətiyyən  diqqət  etmədən  yalnız  özünü  fikirləĢmiĢdir.  Onun  düĢüncəsinə  görə 
xristianlığa qədərki  erməni  daha cəsur,  daha  ağıllı  və  təmkinli  olmuĢdur.  Erməni 
xalqının  formalaĢma  prosesini  ən  qədim  əsrlərdə  axtaran  Njde  və  digər  erməni 
ideoloqlar   bəzi  dialektik  gerçəkləri  unudurdular.  Bəllidir  ki,  bir  millətin  adı  o 
zaman  meydana  çıxır  ki,  onun   bəlli  tarixi,  torpağı,  ortaq  tarixi  yaddaĢı,  ictimai 
mədəniyyəti,  ortaq  bir  iqtisadiyyatı  olsun,   o  millət  ortaq  qanunları,  hüquq  və 
vəzifələrini  paylaĢan bir insan birliyinə malik olsun. Millət, etnik kimliyi olan bir 
birlikdir. Bu  gerçəkdir ki,  dediyimiz parametrlərə erməni milləti uzun əsrlər sahib 

 
12 
 
olmamıĢdır.  Onlar  bir  millət  olaraq  baĢqa  bir  toplumun  içində  yaĢamağı,  təbiri 
caizsə,  ―  baĢ  girələməyi  ―  tərcih  etmiĢlər.   Onların  məĢhur  bir  ata  sözü  var: 
Որ 
տեղ հաց- այն տեղ կաց (vor teğ hats, ayn teğ qats – harda çörək varsa orada qal 
). Erməni üçün heç zaman Vətən anlayıĢı olmamıĢdır. Onu maraqlandıran tək Ģey 
qarnının tox olmasıdır,  indi bütün dünyaya yayılmalarının da tək səbəbi də budur, 
bunun  1915  Təhciri  ilə  heç  və  qətiyyən   əlaqəsi  yoxdur.  Erməni  milləti  haqqında 
bu  gün  danıĢarkən  onun  kökünü  qədimlərdə  axtaranlar  da  dərindən  dərinə 
yanılırlar. Xristianlıqdan qabaq da , sonra da  erməni adı ilə qələmə verilən xalqın 
ən azından bugünkü haylara heç bir aidiyyatı yoxdur.  Nə dil baxımından, nə etnik, 
nə  mədəni  baxımından   bu  gün  erməni  olaraq  bildiyimiz  millətin  yaxından- 
uzaqdan heç bir  əılaqəsi yoxdur. Eyni cür də tarixdən bildiyimiz Armeniyanın bu 
haylarla, Hayastanla   heç  bir  bağlılığı  yoxdur.   Ermənilərin  bu gün  iddia  etdikləri 
ərazilərdə, ermənicə ―Հայոց Լեռնաշխարհ‖da minlərlə millətlər yaĢamıĢdır, yəni 
ġərqi Anadolu tarix boyu minlərlə millətin məskunlaĢdığı çoğrafi ərazidir. Bu gün 
orada kim yaĢayırsa onundur. Bunun əksini iddia etmək artıq insanlıqdan kənar bir 
hərəkət  və  milli  ve  genetik   xəstəlikdir.  Tarixdə  belə  örnəklər  çoxdur.   ÇağdaĢ 
dünyamızda  rast  gəlinənləri  də  tarixi  bənzərlik  hesab  etməliyik.  Yeni  yaranan 
Amerikan milləti belə köklərini yerli amerikalılarla ( qırmızıdərililərlə, hindularla) 
birləĢdirərək  milli  kimliklərini   təsdiq  etməyə   indinin  özündə  də  çalıĢırlar. 
Bunda   nə  qədər  baĢarılı  olacaqlar  bu  artıq  gələcəyin  iĢidir.  Eyni  zamanda 
da   teritoryal-ərazi   birliyi  anlayıĢı  var  .  bu  da  ermənilərə  aid  oluna  bilməz. 
Ermənilər lap 1915- ə qədər Osmanlı dövlətinin heç bir vilayətində say çoxluğuna 
malik  olamamıĢlar.  Bir  ölkə  çərçəvəsində  formalaĢan  əlaqələrə   yalnız  tarixi 
aspektdən yanaĢılsa  görünər ki,  bunlar  simvolik bağlılıqlar  olmuĢdur və millətlə 
bu  bağlılığın  məsafəsi   zaman  içində   əhəmiyyətini  itirmiĢdir.   Və  millətlər, 
müəyyən  torpaqları  olmadan  millət  sayıla  bilməzlər.   Ermənilərin  tarix 
boyu   torpaqlara  malik  olmamıĢlar.  Yəni  tapusu  onlara  aid  heç  bir  hektar  da 
torpaqları olmıĢdır. YaĢadıqları ərazilərdə torpaqlar onlara ya icarəyə verilmiĢ, ya 
da  yardarlığa.  BaĢqa  bir  deyiĢlə  millətlər  hər  vaxt  etnik  "ünsürləri"  içinə  ala 

 
13 
 
bilərlər, amma bununla belə onların  da coğrafi sərhədləri olmalıdır. Etnik birliklər, 
bir  millətin  sahib  olduğu  bir  çox  xüsusiyyətdən  məhrumdur.  Etnik  "öz"  coğrafi 
məmləkətlərində  mütləq  deyildir  ki,  iqamət  etsinlər,  buranın  vahid  milləti 
sayılsınlar.  Amerika  BirləĢmiĢ  ġtatları,  Argentina  və  Avstraliya  kimi  bəzi 
dövlətlərdə,  millətlər  dalğalar  halında  gələn  (əsasən  avropalı)  immiqrantların 
mədəniyyətlərini 
bir 
araya 
gətirmək  
istiqamətində 
uğurlar  əldə  edə 
biliblər.  Budur, ayrı- ayrı millətlərdən yeni bir millət ortaya çıxmıĢdır: amerikalı, 
argentinalı,  avstraliyalı.  Amma  ermənilər  bu  ölkələrin  və  yeni  millətlərin  içində 
belə  özlərini  fərqli  tutur  və  bütün  gücləri  ilə  çalıĢırlar  ki,   öz  ―erməniliklərini‖ 
onların  kənarına  daĢısınlar.  Amerikanın  hansıa  ġtatında  artıb  çoxalarkən  ortaya 
iddialar  qoyurlar.  ABġ-a   gəlib  yerləĢən  və  sayca  ermənilərdən  qat-qat  çox  olan 
millətlərin heç biri ortaya milli iddialar qoymurlar. Onlar ölkə yararına gördükləri 
hər  hansı  bir  iĢ  üçün  də   minnət  qoymurlar,  amma  ermənilər  minnətsiz   etmirlər. 
Seçkidə vətəndaĢ olaraq iĢtirak edərək kiminsə lehinə səs verərkən belə səs verdiyi 
adamdan istədiklərini almağa çalıĢırlar. Ya da seçkidən öncə Ģərtlərini irəli sürərək 
sonra  səs  verirlər.  Amerikanın  Prezidenti   Barak  Obama   hər  il  24  Aprel  öncəsi 
―çarmıxa  çəkilir‖  ki,   hansısa  görüĢdə  demisən  ki,  baĢkan  olsam  ―erməni 
soyqırımı‖nı  tanıyacağam.    Bu  vəziyyət  müasir  millətlərin  hər  hansı  birində 
mövcud  deyildir.  Məsələn,  Azərbaycan  türkləri  müəyyən  bir  ölkəyə  yaĢamağa 
gedərkən həmin ölkəyə hər mənada inteqrasiya proseslərini digər millətlərdən daha 
tez  yaĢayırlar,   həmin  ölkənin  qanunlarına  uyurlar,  erməni  isə  yox.   Bu 
onların   etnik  nüvəsindən  irəli  gəlir,  milli  kimliyin  problemli  olduğunu  göstərir. 
Tarixi baxımdan ilk millətlər, etnik nüvələr əsasında meydana gəlmiĢdir və mədəni 
baxımdan  təsirli  və  güclü  olan  bu  millətlər,  sonralar  dünyanın  baĢqa  bir  çox 
yerində  millət  qurma  prosesində  nümunə  təĢkil  etmiĢlər.  Anadoluda  uzun  əsrlər 
yaĢamalarına  baxmayaraq  və  ayrı-  ayrı  imperiyaların  içində  yaxĢı  yaĢamanın  nə 
demək  olduğunu  bilmələrinə  baxmayaraq  ermənilər  heç  bir  millətin  yaradılıĢında 
və formalaĢmasında müsbət rol oynamamıĢlar. Bunun nədən belə olduğunu erməni 
alimləri  özləri  də  müxtəlif  cür  yozmağa  çalıĢmıĢlar.  Dərhal  hakimiyyətsizlik 
faktorunu  ortaya  atmağa  çalıĢırlar.  BaĢqa  zaman   qürrələnirlər  ki,  tarixdə  bizim 

 
14 
 
qüdrətli  dövlətimiz  olmuĢdur,  bu  məsələnin  üstünə  gələndə  ki,  sizin  dövlətiniz 
olmamıĢdır,  bəhanə  axtarırlar  və  tapırlar.  Deyirlər  ki,  ―bizim  dövlət 
qura   bilməməzin   günahkarı  Türklərdir‖,    ―Bizim  dövlətimiz  olsaydı  dünyaya 
daha  çox  töhfə  verərdik‖  ,―biz  yalnız  özümüzü  qorumaq  instinqti  ilə  yaĢadıq‖  və 
s.   Bu iddiaların da her birinin məntiqi cavabı var.  Sual da verə bilərik. Türklərin 
Anadoluya  kütləvi axınları 1071 Malazgirt savaĢından sonra  baĢlamıĢdır. Erməni 
belə  qədim  və  güclü  məllət  idisə  ona  qədər  niyə  dövlətini  qura 
bilməmiĢdi?   Ermənistan  adının  Hayastan  ilə və  erməni  sözünün  Hayk  ilə  əlaqəsi 
olmadığı qəbul edildikdə,  bu xalq adını haradan və nə səbəblə almıĢ olursa olsun, 
Ermənistan  adlandırdıqları  məkanın  harasında   qədim   tarixlərdə  yaĢamıĢ  bütün 
birliklərə  Erməni  deyilmiĢ  olması  nə  qədər  normaldırsa  ,  bu  erməni 
dediyimiz   topluluğun  ,  bu  gün  bu  sözdən  anladığımız  mənada  yəni  Hayk,  ya  da 
Hay mənasında erməni olduqlarını qəbul etməyin o dərəcə anormal olacağı ortaya 
çıxar. Bunun nəticəsi olaraq da, yazılı sənədlərdə erməni adının ilk keçdiyi gündən 
bəri  bu  bölgədə,  bu  günki  anladığımız  mənada  ermənilərin  yaĢamıĢ  olduqları 
düĢüncəsi  dərhal  iflas  edəcəyinin  fərqinə  varmalıyıq,   çünki  erməni  olan 
cəmiyyətin  bu  bölgəyə  gəldiyi  tarix,  yerləĢdiyi  dövrlər  və  əsrlər    toplu 
yaĢadıqlarından xəbər vermir. Yenə də bu faktı qabartmaq məcburiyyətindəyik ki, 
ermənilər  Anadolunun  heç  bir  bölgəsində  çoxluq  təĢkil  etməmiĢlər.  Bu   bölgə  ilə 
coğrafi termin olaraq istifadə olunan  ―Ermənistan‖   (Armenia )  heç də bu xalqın 
varlığının iĢarəti deyildir.  Bir az da dərinə getsək, Armenianın  hududlarının eyni 
olması  üçün  hər  hansı  bir  səbəb  olmadığı  da  ortaya  çıxar.  Bu  sadə  səbəbdən  ki 
burada  ən  qədim  dövrlərdən  müxtəlif  xalqların  sıx  Ģəkildə  məskunlaĢdığı 
ərazilərdi.  Buranı  bir  xalqa  aid  etmək  özü  saxtakarlıqdır.  Hətta  istənilən  milli 
dövlətin ərazisi onun özünə aid edilə bilməz. Dövlətlətin formalaĢmadığı dövrlərdə 
bu ərazilərdə yaĢayan xalqların bu gün orada məskunlaĢanlar qədər haqqı var. Bu 
gün Ermənistanda erməni dediyimiz toplum yaĢayır. Məgər bu ərazilərə orada min 
illər  boyu  yaĢamıĢ  insanların  haqqı  yoxdur.  Ermənilərin  qonaq  kimi 
gəldikləri   Qarabağda  yaĢama  haqqı  varsa,  bu  tanınırsa,   Ġrəvan  xanlığının 
ərazilərində  bu  yeri  hər  hansı  səbəbdən  tərk  etmiĢ  Azərbaycan  türklərinin  də 

 
15 
 
yaĢama   haqqı  var.   Ermənilik  ideolojisində  əsas  Ģey  erməniləri  dünyanın  ən 
qədim,  ən  sivil,  ən  ağıllı  ,  ən  istedadlı,   mehriban,  ən  barıĢsevər,   ən  fenomenal 
xalqı  olmasını  təqdim  etməkdir.   Həm  də  ermənilər  dünya  üçün  çox  boyük 
xidmətlər  vermiĢ  ,ç  ox  simalar  yetiĢdirmiĢ  xalq  olmuĢlar.  -  Onların  ideologiyası, 
təbliğat  ikiüzlü  deyil.   Eyni  zamanda  onlar  dünyanın  ən  məzlum  və  çoz 
məĢəqqətlər  görmüĢ  millətidir.  Hətta  dünyada  ilk  Soyqırımı  da  onlara  tətbiq 
edilmiĢdir. Ona görə ki, onlar ali irqdən olmuĢlar, ali irqdən olmayanlar bu millətin 
onlardan  öndə  olduqlarından  çox narahat olmuĢ  və onları  qırmıĢlar. Ġndi  istənilən 
erməniyə  bu  sualı  versən  ki,  siz  nədən  bu  soyqırıma  məruz  qaldınız?  Cavabı  bu 
olar ki, ―bizi gözləri götürmədi‖.   Bu erməni Ġdeoloji Ağacının əsas silahıdır. Bu 
çeĢidli  fəaliyyət  sahələrinə  paylanmıĢdır.  Amma  Ermənilik   bütün  ideolojilərdən, 
ayrı-ayrı  Ģəxslərin  baxıĢlarından  yuxarıda  böyük  bir  təlim  olmuĢdur.  Heç  bir 
erməni  mütəffəkir,  siyasətçi  və  ideoloq   bu  təlimin  kənarına  çıxmamıĢdır. 
Ermənilik  hər  Ģeydən  üstün  durumda  olduğundan  bütün  ideoloji  təlimlərin 
mayasında bu durmuĢdur. 
Ermənilik  özündə  nəyi  ehtiva  edir?  Erməniliklə  bağlı  hazırlanan  bir  proqramada 
yazılanlar. Görün onlar  nələri hədəfləyirlər.  Nələr etmək istəyirlər.