Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi
Yüklə 1,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Samarqand- 2018 2 1 - MA‘RUZA: O`RTA OSIY TABIIY GEOGRAFIK SHAROITINING
- Tayanch iboralar
- T ye sh i k t o sh
|
1 O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‗RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI GEOGRAFIYA VA EKOLOGIYA FAKULTETI GEOGRAFIYA TABIIY RECURSLAR KAFEDRASI O‗RTA OSIYO TABIIY GEOGRAFIYASI FANIDAN MA‘RUZLAR MATNI Tuzuvchi: prof.L.A.Alibekov Samarqand- 2018 2 1 - MA‘RUZA: O`RTA OSIY TABIIY GEOGRAFIK SHAROITINING O`ZIGA XOS NOYOB XUSUSIYATLARI VA O`RGANILISH TARIXI Reja: 1. O‘rta Osiyo tabiatiga umumiy geografik tavsif. 2. Geografik o‗rni va chegaralari. 3. Tabiati va tabiiy boyliklarini geografik o‗rganish tarixi Tayanch iboralar: geografik o‗rni, chegaralari, tabiiy sharoiti, orografik tuzilishi, relefi, tekislik qismi tekislik qismi. O‗rta Osiyo haqida antik malumotlar, xitoy sayyohlari, arab sayyohlari, IX-XI asrlar, XIV-XVI asrlar, rus sayyohlari, mustaqillik yillari. O‘rta Osiyo tabiatiga umumiy geografik tavsif O‗rta Osiyo hududiy jihatdan Yevroosiyo materigining o‗rtasida joylashgan. O‗lkaning geografik o‗rni, subtropik iqlimli O‗rta yer dengizi mamlakatlari kengligiga to‗g‗ri keladi. Bu iliq mo‗‘tadil va subtropik tabiatli mamlakatlardir. O‗rta Osiyo yirik materikning o‗rtasida, dengiz va okeanlardan uzoqda, gidrografik berk havzada joylashganligi, shimol va g‗arb tomoni ochiqligi, sharq va janubdan juda baland tog‗ massivlari va tog‗ tizmalari bilan o‗ralganligi uchun juda qurg‗oqchil va o‗ziga xos takrorlanmas tabiiy geografik sharoitga ega bo‗lib, u boshqa tabiiy o‗lkalardan tubdan farq qiladi. B.A.Alisovning (1956) iqlim klassifikatsiyasi bo‗yicha, O‗rta Osiyo subtropik mintaqasining shimoliy chegarasida joylashgan. O‗rta Osiyo iqlimining o‗ziga xos xususiyatlari (ayniqsa janubiy qismining), L.N.Babushkinning (1961) fikricha, bu regionni subtropik iqlimning kontinental variantiga ajratishga imkon beradi. Lekin, O‗rta Osiyo hududi ichki berk o‗lka bo‗lganligidan, uning iqlimi tipik kontinental iqlimli o‗lkalar qatoriga kiradi. Uning asosiy qismi mo‗‘tadil, janubiy qismi subtropik iqlim mintaqalarida joylashgan. Ular o‗rtasidagi chegara shartli ravishda 41-42 0 sh.k. o‗tkaziladi. Mo‗‘tadil mintaqa hududi qurg‗oqchiligi, qishning ancha sovuqligi, subtropik qismi esa, yozning quruqligi, issiqligi, qishning esa nisbatan iliqligi bilan ajralib turadi. O‗rta Osiyoning tabiiy chegarasini aniqlash juda murakkab masala bo‗lib uning sharqiy va janubiy chegaralari tog‗ tizmalarining suv ayirg‗ichlaridan o‗tkaziladi. Chunki, tog‗ tizmalarining suv ayirg‗ichlari ko‗p hollarda tabiiy- geografik chegara bo‗lib xizmat qiladi. Lekin, shimoliy va shimoli-g‗arbiy chegaralarini o‗tkazishda, nafaqat geograf olimlar orasida, balki geologlar, iqlimshunoslar, botaniklar, tuproqshunoslar va boshqa mutaxassislar o‗rtasida ham mutlaqo har xil yondoshuvlar mavjud. 3 O‗rta Osiyo o‗lkasining g‗arbiy chegarasi Kaspiy dengizining janubi-sharqiy chekkasidagi (Astrobod qo‗ltig‗i, 54 0 shq.u), Kurd (mahalla) qishlog‗idan boshlanib, dengizning sharqiy qirg‗og‗i bo‗ylab Bo‗zachi yarim orolining shimoliy qirg‗og‗i, Bo‗zachi qo‗ltig‗i va O‗lik qo‗ltiqdan shimoli- sharqga qadar cho‗zilgan sho‗rxokli cho‗kmalardan o‗tib, Donguztovdan (mutlaq balandligi 215 m), Orol dengizining (qurimasidan oldingi) eng shimoliy qirg‗oq chekkasi bilan taxminan 48 0 sh.k. orqali (L.N.Korjenevskiy (1960) taklif etgan chegara bo‗ylab), ya‘ni Qozog‗iston past tog‗larining janubiy qismi orqali o‗tkaziladi. Sharqiy chegara Savr, Sharqiy Jung‗oriya, Jung‗oriya, Boroxoro, Iren-Xabirga, Qarat, Xoliqtog‗ tizmalari suv ayirg‗ichi orqali o‗tib, Xontangri tog‗ tuguniga to‗g‗ri keladi. Undan so‗ng Ko‗kshag‗al, Otoboshi tizmalari suvayirg‗ichi orqali o‗tib Farg‗ona tizmasiga tutashadi, so‗ngra Oloy tog‗ining sharqiy qismi va Sariko‗l tizmasi bo‗ylab o‗tib, Hindiqush tog‗lariga tutashadi. Avvallari O‗rta Osiyoning janubiy chegarasi Afg‗oniston «koridori» deb ataluvchi tor (kengligi 10-70 km) yo‗lakning shimolidan o‗tkazilar edi. Mazkur yo‗lakni 1947 yilda inglizlar Hindiston va Pokiston mamlakatlarini mustamlakachilikdan ozod qilgandan keyin ataylab ajratib qoldirgan edi. Endi esa, o‗lkaning Janubiy chegarasi Hindiqush, Safedko‗x (Poropamiz), Nishopur tog‗ tizmalari suv ayirg‗ichi bo‗ylab o‗tib, Elbrus tog‗i orqali borib, Gorgan yaqinida Kaspiy dengizi qirg‗og‗i bilan tutashadi. Shunday qilib, O‗rta Osiyo hududi ikkita geografik mintaqada (mo‗‘tadil va subtropik) joylashib katta miqdorda quyosh energiyasidan issiqlik olib doimo serquyosh kunlarning ko‗pligi bilan ajralib turadi. O‗lka ichki berk havzada joylashgan shuning uchun bu yerdan bironta daryo okean va ochiq dengizga borib quyilmaydi. Shimoli-G‗arb va Shimol tomondan ochiq bo‗lib, u yerlarda bepoyon qumli tekisliklar yotadi va bu yerlardan Shimoliy Muz okeanidan keladigan sovuq va quruq, Atlantika okeanidan keladigan nam havo massalari Janubgacha to‗siqqa uchramasdan bemalol kirib kelsa, Janub va Sharqdan Hind va Tinch okeani ta‘siridan baland – doimiy muz va qorlar bilan qoplangan to‗siqlar – tog‗ massivlari va tizmalari bilan o‗ralgan. Uzoq geologik rivojlanish davrida shakllangan, yer usti tuzilishi nihoyatda xilma-xil, ya‘ni baland osmon o‗par tog‗ cho‗qqilari (7690 m) bilan birga, dengiz sathidan ancha pastga tushib ketgan sho‗rxokli cho‗kmalar (-132) borligi va o‗ziga xos orografik tuzilishga ega bo‗lib, ko‗proq kenglik bo‗ylab cho‗zilgan tog‗ tizmalari va ular bilan parallel yo‗nalgan botiqlar, daryo vodiylari va boshqalar bu o‗lkaning tabiiy geografik sharoitining turlicha bo‗lishiga va noyob tabiiy sharoit xususiyatlarining shakllanishiga sabab bo‗lgan. O‗rta Osiyo o‗lkasining hududi qadimgi sivilizatsiya markazlaridan biri hisoblanadi. Bu o‗lkada juda ko‗p buyuk mutafakkir insonlar - olimlar, yozuvchilar, shoirlar va davlat sarkardalari yetishib chiqqan. Tabiiy-geografik sharoitining takrorlanmas o‗ziga xos xususiyatlari, ana shunday dunyoga 4 mashhur buyuk kishilarning voyaga yetishiga hamda olamshumul sivilizatsiya o‗chog‗ining shakllanishiga imkon beradi va sharoit yaratadi. Arxeolog olimlarning ma‘lumotiga ko‗ra, O‗rta Osiyo hududida, xususan Surxondaryo, Quyi-Amudaryo, Zarafshon, Farg‗ona va Toshkent vohalarida miloddan oldin 3-2 ming yillarda aholi sug‗orma dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug‗ullangan. Ular, metall eritib har xil mehnat va ov qurollari, oyna tayyorlash, kulolchilik bilan shug‗ullanganlar. Shuningdek, ipak shoyisidan mato to‗qib har xil kiyimlar tikkanlar. O‗rta Osiyo hududining geografik joylashuvi qulay bo‗lganligi tufayli undan Sharq bilan G‗arbni bog‗lovchi savdo yo‗li, xususan mashhur «Buyuk ipak yo‗li» o‗tgan. Bu esa, bu yerdagi davlatlarning iqtisodiyotini va madaniyatini yanada rivojlantirishga sabab bo‗lgan. O‗rta Osiyo hududining qulay tabiiy-geografik sharoiti insoniyat taraqqiyotining ilk o‗choqlaridan biri bo‗lib qolishga imkon berdi. Butun dunyo arxeologlari hozirgi vaqtda bu regionni qadimgi ibtidoiy odamlar yashagan manzilgohlarga boy o‗lkalardan biri deb hisoblaydilar. Arxeolog olimlarning olib borgan tekshirishlari shuni ko‗rsatdiki, paleolit, mezolit va neolit davrlariga mansub qadimiy odamlar yashagan joylar O‗rta Osiyoning juda ko‗p hududlaridan topilmoqda. Arxeolog U.Islomov 1985 yilda Farg‗ona vodiysining Haydorkon qishlog‗i atrofida shell davriga (eramizdan avvalgi 700 ming – 40 ming yillar) mansub Sel-Ung‗ur g‗or makonini topdi. Bu topilma O‗rta Osiyo hududida qadimgi tosh asri odami shakllangan markazlardan biri degan fikrni tasdiqlashga imkon berdi. G‗ordan qor ayig‗i, qor qoplami, karkidon, g‗or sirtloni, ohu, eshak, tog‗ takasi va boshqa hayvonlarning suyagi topilgan. Bu topilmalar, paleolit odamlar hayoti uchun ancha qulay sharoit bo‗lganligidan darak beradi. Ayniqsa, 1938- 1939 yillari akademik A.P.Okladnikov topgan mashhur T ye sh i k t o sh (Surxondaryo viloyati) g‗ori insoniyat tarixining O‗zbekiston hududidagi ana shu davri haqida ma‘lumot beradi. Neandertal odamining bunday manzilgohlari Zarafshon tizmasining shimoliy yon bag‗rida, Samarqanddan 40 km janubda joylashgan Omonqo‘ton g‗orida, Toshkentdan 75 kilometr masofadagi Xo‗jakentdan ham topilgan. Umuman, O‗rta Osiyoda bu davrga mansub jami yuzdan ortiq yodgorliklar topilgan. L.Mechnikov o‗zining XX asrning boshlarida (1920 yilda) chop etgan kitobida insoniyat sivilizatsiyasining tarkib topishida va taraqqiyotida buyuk daryolarning: Tigr va Yefrat daryosining Mesapotomiyada, Nil daryosining – Misrda (Yegiptda), Yaksart (Sirdaryo) va Oksus (Amudaryo) daryolarining Turon tekisligida rolini alohida ta‘kidlab o‗tadi. Akademik N.I.Vavilov fikricha, o‗simliklarni parvarish qilish usullari eng avval tog‗larda paydo bo‗lgan, so‗ngra esa yirik darayolarning vodiylariga o‗tgan va bu yerda dastlabki dehqonchilik sivilizatsiyalari vujudga kelgan. O‗rta Osiyo tabiati, ayniqsa iqlim sharoitining qulayligi tufayli, akademik N.I.Vavilov fikricha, dunyo bo‗yicha madaniy o‗simliklar kelib chiqqan yettita asosiy markazlardan 5 biri bo‗lib hisoblanadi. Bu - non o‗simliklari bo‗lgan bug‗doy, arpa va javdarning ko‗pchiligi kelib chiqqan jahon manbaidir. Arxeolog olimlarning fikricha, O‗rta Osiyo hududidagi ko‗pgina daryo vodiylari, ayniqsa, Zarafshon, Farg‗ona vodiylari va Amudaryoning qo‗yi va boshqa joylarida millodan oldingi 3-4 ming yilliklarda aholi sug‗orma dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug‗ullangan. Metall eritib har-xil mehnat va ov qo‗rollari, har-xil buyumlar, xususan zeb-ziynat buyumlari, oyna tayyorlaganlar, kulolchilik bilan shug‗ullanganlar. O‗rta Osiyoning tabiiy-geografik sharoiti qulay bo‗lganligi uchun bu yerdan G‗arb bilan Sharqni bog‗lovchi savdo yo‗li - «Buyuk ipak yo‗li» o‗tgan. «Buyuk ipak yo‗li» O‗rta Osiyo xalqlarining taqdirida va madaniyatining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. U yo‗llar tizimi bo‗lib, qadim zamonda va ilk o‗rta asrda – XVI asrdagi buyuk geografik kashfiyotlar arafasida Xitoy, Hindiston, O‗rta va Yaqin Sharqning asosiy madaniy markazlarini tutashtirgan edi (1-chizma). 1-chizma. «Buyuk ipak yo‗li» (Hidoyatov bo‗yicha, 1992 y.) «Ipak yo‗li» faqatgina iqtisod, turmush va madaniyatni rivojlantirib turgan savdo yo‗li emas edi. Bu yo‗l bo‗ylab g‗oyalar, ishlab chiqarish malakalari, madaniy boyliklar ayirboshlanardi. Kishilik jamiyatining taraqqiyot vositasi bo‗lgan muloqot va ayirboshlashga tabiiy ehtiyoj shu yo‗l misolida o‗z aksini topadi. O‗rta Osiyo undan juda katta foyda ko‗rdi. U eng katta qit‘ani turli tomonlaridan kesib o‗tgan g‗oyat katta, ulkan transport tizimlarining markazi bo‗lib, bu yerga barcha chekka o‗lkalardan ma‘naviy va moddiy ne‘matlar olib 6 kelinardi. Movarounahrning bosh shahri Samarqand Osiyo chorrahasi bo‗lib qolgan edi. Bu yerda g‗oyalar, madaniy va ma‘naviy boyliklar to‗planar, olimlar, musiqachilar, san‘atkorlar, rassomlar, me‘morlar muqim yashab qolardilar. Shunday qilib, O‗rta Osiyoning qulay tabiiy-geografik sharoiti iqtisod va madaniyat taraqqiyoti uchun qulay bo‗lgan, tabiat va atrof-muhit bu yerda yashagan xalqlarga muruvvat qilgan. Shu bilan birga O‗rta Osiyoning qulay geografik o‗rni jahon tarixida ko‗p xalqlar va sivilizatsiyalar uchrashgan eng gavjum chorrahalardan biri bo‗lishiga imkon berardi. O‗rta Osiyo tabiiy sharoitining o‗ziga xos noyob xususiyatlari va geografik jarayonlari ko‗p jihatdan uning geografik o‗rni, ayniqsa subtropik mintaqaning shimoliy chekka qismlarini qamrab olgan Yevroosiyo materigining ichki sahro zonasida joylashganligi bilan belgilanadi. O‗rta Osiyo mintaqasi dunyo okeanidan minglab kilometr uzoqlikda, Atlantika siklonining doimiy harakat qiluvchi yo‗lidan janubda joylashgan. Ma‘lumki, Atlantika okeanining sikloni juda ko‗p miqdorda atmosfera yog‗in-sochinlari keltiradi. G‗arbiy havo massalarining oqimlari bu yerga kam ta‘sir ko‗rsatadi. Bu hol O‗rta Osiyo tabiiy-geografik sharoitining xilma-xilligi va o‗ziga xosligi bilan ajralib turishiga sababchi bo‗ladi. O‗lkada baland osmono‗par tog‗lar chuqur botiq bilan bevosita yaqin joylashgan, katta tog‗ muzliklari esa eng issiq jazirama sahrolar bilan yaqin qo‗shni turadi. O‗rta Osiyo tog‗lari o‗rtacha kenglikdagi eng baland tog‗lar hisoblanib, uning eng balandi Tirigmir cho‗qqisi 7690 m gacha yetadi. Yer sharining mo‗‘tadil kengliklarida, O‗rta Osiyodagidek eng katta tog‗ muzliklari uchramaydi. O‗lkaning eng katta tog‗ muzliklari (Fedchenko, Inilchek va boshq.) Tojikiston va Qirg‗iston hududidagi tog‗larda joylashgandir. Yevroosiyo materigining quruqlikdagi eng past nuqtasi ham O‗rta Osiyoga mansub bo‗lib uning g‗arbiy qismida, okean sathidan pastda joylashgan eng chuqur quruq cho‗kmalari: Qoraqiya-132 m (Qozog‗iston), Akchakaya-81 m (Turkmaniston) va boshqalar joylashgandir. O‗rta Osiyoning tekislik qismi yer usti suvlariga juda kambag‗al, ammo xuddi shu yerda katta ko‗l - Orol dengizi mavjud. Bepoyon cho‗l (Qizilqum va Qoraqum)larni yirik daryolar Amudaryo va Sirdaryo kesib o‗tadi va o‗z suvini Orol dengiziga quyishadi. O‗rta Osiyo iqlimi keskin o‗zgaruvchan bo‗lib yoz oylarining ayrim kunlari Termiz, Sherobod va Repetek meteorologik stansiyalarida havoning harorati 50 0 dan yuqori ko‗tarilganligi qayd qilingan. Qish kunlari esa, havo harorati – 30 0 dan ham pastga tushib ketishi mumkin. O‗rta Osiyoning tekislik qismi – eng qurg‗oqchil rayonlar bo‗lib, o‗rtacha yillik yog‗in miqdori bu yerda 70-200 mm ni tashkil etadi. Tog‗li hududda esa atmosfera yog‗in-sochinlarining tarqalishi joyning orografik xususiyatiga bog‗liq holda juda xilma-xildir. Tog‗ massivlarining ichki qismlarida, tog‗ oralig‗idagi kotlovinalarda baland platolar juda quruq, masalan, Sharqiy Pomirda 4000 m balandlikda yillik yog‗in miqdori 40 mm dan oshmaydi. Farg‗ona kotlovinasining g‗arbiy qismida yillik 7 yog‗in miqdori 70 mm bo‗lsa, sharqiy qismida 600-800 mm, xuddi shuningdek, Issiqko‗l kotlovinasining g‗arbiy sohilida yillik o‗rtacha yog‗in miqdori 120 mm bo‗lsa undan 160-180 km uzoqlikda joylashgan sharqiy qismida esa 800 mm ni tashkil etadi. Tojikiston tog‗larida joylashgan Obigarm qo‗rg‗onida 1400 mm dan ko‗p yog‗in tushadi. Qirg‗iston tizmasining shimoliy yonbag‗ridagi Adigen daryosi vodiysida 1958 yil 3000 mm yog‗in tushgan, bu esa, eng «nam» shahar hisoblangan Botumiga (2500 mm) nisbatan ham ancha ko‗pdir. O‗rta Osiyoning tekislik qismi issiqlik manbalarining yuqoriligi bo‗yicha boshqa o‗lkalarga nisbatan juda oldinda turadi. Bu yerda iliq kunlar soni 240-250 kunni tashkil etadi. Turkmaniston va Tojikistonning janubiy rayonlarida, havoning barqaror 10 0 dan yuqori haroratining summasi 5600 0 ga yetadi, shu sababli O‗rta Osiyoning janubiy qismida ingichka tolali paxta yetishtirish imkoni yaratiladi. Yoz oylarida havoning quruq bo‗lishi, yuqori darajali issiqlik nihoyatda shirin- sharbat mevalarni yetishtirishga, ya‘ni qovun-tarvuz, ayniqsa, uzumning yuqori darajada shakar moddasiga boy bo‗lishiga imkon beradi. O‗rta Osiyoning tog‗ yon bag‗rlarida tik landshaft zonalari: cho‗l va chala- cho‗ldan tortib, tundra va nival (doimiy muz va muzlik) zonalarigacha uchratish mumkin. Shunday qilib, O‗rta Osiyo hududida yer sharining materiklarida uchraydigan barcha landshaft tiplarini – jazirama cho‗ldan doimiy muzliklargacha uchratish mumkin. Haqiqiy tipik quruq subtropiklar Surxondaryo va Atrek daryolarining vodiylarida mavjud. O‗rta Osiyoda faqat doimiy yashil seryog‗inli tropik landshaftlar uchramaydi xolos. Bu o‗lkada D.I.Mendeleev «Davriy sistemasi»dagi barcha elementlarning foydali qazilma konlari uchraydi. Hozirga qadar bu yerda faqat olmos koni topilmagan. Demak, O‗rta Osiyo tabiati noyob o‗ziga xos takrorlanmas xususiyatlarga ega. Shuning uchun ham bu o‗lkani mashhur tabiatshunos olim I.V.Mushketov «Yer sharining ochiq muzeyi» deb bejiz aytmagan. Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|