SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva şƏhla müZƏFFƏR qızı qurbanova z əRİFƏ ŞAMİL qızı cavadova

 
SƏMAYƏ MƏMMƏD qızı MUSTAFAYEVA  
ŞƏHLA MÜZƏFFƏR qızı QURBANOVA 
Z
ƏRİFƏ ŞAMİL qızı CAVADOVA 
 
 
 
 
 
 
 
 
ABŞ-ın XARİCİ SİYASƏTİ  
(1945-2010-cu ill
ər) 
  
D
ƏRS VƏSAİTİ 
 
 
 
 
 
 
 
Az
ərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi 
 
Elmi Metodik Şurası “Tarix” bölməsinin 01.07.2011-ci  
il tarixli iclasının qərarına (pr№6) və Təhsil Nazirinin  
07.07.2011-
ci il tarixli 1252 saylı əmrinə əsasən dərs 
  
v
əsaiti kimi çap olunur. 
 
BAKI – 2 0 1 1 

 
2 
 
Elmi redaktor: 
dos. S
əmayə Məmməd qızı 
Mustafayeva 
 
 
 
 
 
R
əyçilər: 
 
 
prof. M
əmməd Fətəliyev 
prof. Musa H
əsənov 
 
 
 
 
dos.
Şubay Nuruzadə 
 
 
 
 
dos.
Ərrəhman Əhmədov 
 
 
 
 
t.e.ü.f.d.İlhamə Məmmədova 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
D
ərs vəsaitinin  I, II, V hissələri dos. S.M.Mustafayeva, 
mü
əllimə  Ş.M.Qurbanova,  dos.  Z.Ş.Cavadova,  III  və  IV 
hiss
ələri isə 
ancaq 
Ş.M.Qurbanova 
tərəfindən 
hazırlanmışdır. 
 
 
 
 

 
3 
GİRİŞ 
 
Qloballaşmanın yeni mərhələsinə daxil olduğu müasir dövrdə 
Az
ərbaycanın  dünyanın  qabaqcıl  dövlətləri ilə  əlaqələri daha da 
inkişaf edir. Müstəqililk qazanmış respublikamız üçün bu əlaqələr 
çox 
əhəmiyyətlidir. Gənclərimizin dünya tarixinə, xüsusilə də ABŞ 
tarixin
ə marağının getdikcə artdığını nəzərə alaraq “ABŞ-ın xarici 
siyas
əti (1945-2010-cu illər)” mövzusunda dərs vəsaiti  yazmağı 
q
ərara aldııq. Dərs vəsaiti ali məktəblərimizin həm bakalavr, həm 
d
ə  magistr pilləsi üçün nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu  vəsaitdən ali 
m
əktəb müəllimləri, həmçinin tarixlə  maraqlanan hər bir oxucu 
istifad
ə edə bilər. 
 

 
4 
I. 
İkinci dünya müharibəsinin ABŞ üçün nəticələri 
 
ABŞ İkinci dünya müharibəsində də ən çox qazandı və Yer 
kür
əsində  özünün birinci super dövlət  olduğunu  bir  daha  sübut 
etdi.    Müharib
ədə  iştirak  edən digər ölkələrlə  müqayisədə  onun 
əsas üstünlüyü ərazisinin (Havay adalarından başqa)hərbi əməliy-
yat meydanına çevrilməməsi və heç bir dağıntıya məruz qalmaması 
idi. 
ABŞ  müharibə  dövründə  antihitler koalisiyasının  əsas cəbhə-
xanasına  çevrildi,  ölkə  inhisarçılarının  gəliri  87  milyard  dolları 
ötüb keçdi.  Bu dövrd
ə ölkədə avtomobil istehsalı dörd dəfə artdı.  
Onun silahlı qüvvələri döyüş texnikasına və sayına görə dünyada 
birinci yeri tuturdu v
ə tərkibində 12 milyondan çox əsgər və zabit 
vardı.  ABŞ-ın müharibədə itkisi cəmi 300 min nəfər oldu ki, bu da 
SSRİ  ilə  müqayisədə  70 dəfədən az idi.    Müharibədən sonra o, 
dünya s
ənaye məhsulunun 54,6%-nı  istehsal  edirdi.    Dünya  qızıl 
ehtiyatlarının isə 53,3%-i bu güclü dövlətin əlində mərkəzləşmişdi.  
ABŞ-ın belə inkişafını həm daxili, həm də xarici amillər müəyyən 
edirdi.  Müharib
ə illərində Avropanın qabaqcıl dövlətlərindən olan 
İngiltərə  və  Fransa indi ona borcu olan dövlətlərə,  Almaniya və 
Yaponiya is
ə müharibədə məğlub edilərək, müvəqqəti də olsa, zəif 
v
ə gücsüz rəqiblərə çevrilmişdi.  Digər tərəfdən isə ABŞ-ın özündə 
daxili bazarın geniş tutumu, sürətli kapital yığımı və onun ixracı, 
h
əmçinin məhsuldar qüvvələrin coşqun yüksəlişi imkan verirdi ki, 
o, super dövl
ət statusunu qoruyub saxlasın.  
ABŞ-ın bu dövrdə öz daxilində və dünyada 2367 hərbi bazası 
var idi.  
Əgər 1940-cı ildə ölkədə silahlanmaya 3,5 milyard dollar 
x
ərclənirdisə, 1948-ci ildə hərbi xərclər 13,4 milyard dollar təşkil 
edirdi.  
 
Harri Trumeni prezidentliyi dövründ
ə ABŞ-ın xarici siyasəti 
Dünya 
hegemonluğuna doğru. ABŞ-SSRİ münasibətləri 
İkinci  dünya müharibəsi  ABŞ-ın  təcridçilik siyasətindən “əl 
ç
əkməsinə” səbəb olan başlıca amil oldu.  1945-ci ilin dekabrın 19-
da Trumenin  konqres
ə  göndərdiyi məktubunda  da  bu özünü çox 
açıq  şəkildə  göstərirdi:Bu  bizim  xoşumuza  gəlsə  də,  gəlməsə  də 
biz bir şeyi etiraf etməliyik ki, əldə olunan qələbə “Amerika xal-

 
5 
qının  üzərinə  dünyanı  idarə  etmək kimi bir məsuliyyəti qoy-
muşdur”.  
ABŞ-ın  hegemonluğuna  nail  olmaq  yolunda  başlıca  maneə 
is
ə SSRİ idi. 
ABŞ  xarici  siyasət  planında  bu  kimi  məsələlər çoxdan bəri 
xüsusi metod v
ə  üsullar vasitəsilə  hazırlanmışdır  ki,  bu  onun 
diplomatiyasına  xüsusi  bir  “rəng” verirdi.    ABŞ  heç  bir  vəchlə 
beyn
əlxalq əhəmiyyətli məsələlərin həllində hər hansı bir dövlətin 
vasit
əçi və ya aparıcı bir rolda çıxış etməsinə yol vermirdi. Hətta 
bu m
əsələ  hər  hansı  bir  ölkənin daxili problemi  də  olsa,  onun 
r
əyini  formal  olaraq  soruşur  və  digər dövlətlərin verəcəkləri rəy-
l
ərlə hesablaşmırdı. ABŞ dövlət departamenti bu birtərəfli “bəyən-
nam
əni” beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində “təsdiq etmək” 
v
ə  onun “militarist görkəminə” beynəlxalq arenada “sülhpərvər 
görk
əm” verməyə çalışırdı.  
T
əcridçilik siyasətindən imtina edildikdən sonra ABŞ özünün 
dövrün t
ələblərinə  uyğun  olaraq  ətraflı  şəkildə  hazırlanmış  və 
möhk
əmləndirilmiş “Açıq qapılar” adı ilə məşhur olan öz doktrina-
sının yenidən xarici siyasət arenasına gətirdi.  Vaşinqton əmin idi 
ki, 
haradakı  qapılar  onun  üçün    açıqdır,  orada onun iqtisadi, 
maliyy
ə və siyasi mövqeyi daim güclü olacaqdır.  Bu isə ABŞ ka-
pita
lının dünyada hökmranlığını təmin edirdi.  Beləliklə, “Açıq qa-
pılar” proqramı ABŞ-ı dünyada yeganə hegemon dövlət edəcək bir 
siyasi proqram idi.    Müharib
ədən sonra cərəyan edən siyasi hadi-
s
ələr göstərdi ki,  bu proqram siyasi cəhətdən  əlverişsiz  bir 
xarakter
ə malik idi ki, bu da sonda siyasi xətdə ciddi “əyrintilərin” 
olduğunu  göstərdi.    Müharibədən sonra bunun ilk fəsadlarını  biz 
sosializm v
ə  kapitalizm sistemləri  arasında  baş  vermiş  ziddiy-
y
ətlərin əsas faktorlarından biri kimi  müşahidə etdik.   
H
ələ  müharibə  qurtarmamışdan  əvvəl  Vaşinqton  böyük 
diplomatik hazırlıq işlərinə başlamaqla gələcəkdə dünyada yeganə 
hegemon dövl
ətə  çevrilmək  üçün  bir  sıra  proqram  layihələrini 
n
əzərdən keçirdi.    Bu  planları  həyata keçirmək üçün mütləq bir 
şəkildə hüquqi, dünyəvi və beynəlxalq bir təşkilat lazım idi ki, bu 
da g
ələcəkdə BMT ola bilərdi.  

 
6 
Bu proqramın əsl mahiyyətini ABŞ prezidenti Trumen 1946-
ci il 23 oktyabr tarixind
ə  BMT-nin xüsusi  assambleyasında  qeyd 
etdi,  beyn
əlxalq  tribunada  ABŞ-ın  gücünü  alqışlayaraq  məc-
buriyy
ət  qarşısında  qalaraq  bu  gücün  ümumbəşəri dəyərlərə  və 
haqq-
ədalət naminə istifadə olunacağını bəyan etdi. O göstərdi ki, 
“Dünyanın  hər  hansı  bir  yerində  sülhün  pozulması  məqsədi ilə 
h
ərbi əməliyyatların tətbiq edilməsi qəti surətdə yol verilməzdir və 
bu  Amerika 
xalqının maraqlarına qətiyyən uyğun gəlmir.  Tarixin 
ge
dişi  bizi  dünyanın  ən güclü dövlətlərindən birinə  çevirdi.    Bu-
nunla da bizim üz
ərimizə öz potensialımızı qorumaq və bu poten-
sialı,  gücü ümumbəşəri dəyərlər,  ədalət naminə  istifadə  etmək 
m
əsuliyyəti düşür” 
H
ələ Trumen dünyanın “rəsmi” şəkildə idarə edilməsi ideya-
sını  elan  etməmişdən  əvvəl  bu  proqram  ABŞ  imperialist  dairə-
l
ərində elə bir dərin kök atdı ki, bu kök vasitəsi ilə Avropada SSRİ-
y
ə  qarşı  xüsusi  bir  siyasi  kurs  müəyyənləşdirdi.  Bu kurs Qərbi 
Almaniyada sovetl
ərə qarşı iqtisadi, hərbi bazanın yaradılmasından 
ibar
ət idi ki, gələcəkdə baş verə biləcək hər hansı “sovet təhlükəsi” 
zamanı ABŞ ondan bir bufer kimi istifadə etmək fikrində idi.  
Bel
əliklə  təcridçiliyin  ağır  “buxovlanmış”  yüklərindən qur-
tul
maqla ABŞ dünyada yeganə fövqəl dövlətə, yəni super dövlətə 
çevrilm
ək məqsədi ilə  “ümumbəşəri dəyərlərin və  beynəlxalq 
hüququn  qorunması”  bayrağı  altında  təcavüzkar  hərbi bloklar 
yaratmaq, beyn
əlxalq hərbi bazalar sistemi yaratmağa can atmaqla 
özünün  dünyanı  yeganə  hegemon dövləti olmasını  göstərməyə 
çalışırdı.  
İkinci dünya müharibəsi özü ilə çox böyük bəlalar və fəsadlar 
g
ətirmişdir  ki,  bu fəsadların  yaraları  hələ  də  sağalmamışdır. 
Bunlardan 
ən başlıcası və ən əsası nüvə silahıdır.  
Yarandığı  vaxtdan  bu  günə  kimi nüvə  silahı  və  onun  ən 
qorxunc v
ə  ən təhlükəli növü olan atom silahı  qorxunc  ölüm 
t
əhlükəsinə  çevrilib yer üzünün əşrəfi  sayılan  insanı  kölgə  kimi 
izl
əməyə  başlamışdı.  Onun  yaranması  ilə  dünyamız  rahatlığını 
itirdi, gec
ələr atom “yastığına” baş qoyub narahat yatmağa başladı. 
Ümumi evimiz Yer kür
əsi çox kövrək oldu. 

 
7 
Nüv
ə  silahının  ərsəyə  gətirilməsində  və  tətbiq 
edilm
əsindəABŞ-ın  “xidmətləri”  əvəzsizdir.  Bu onun  1845-ci ilin 
avqustunda Yaponiyaya üz
ərində tətbiq edilməsində və gizli hərbi 
planların hazırlanmasında, atomum tətbiq ediləsi barəsində dövlət 
əhəmiyyətli sənədlərin ortaya çıxmasında özünü göstərir. 
1941–
ci  ilin  payızında  F.Ruzvelt  ABŞ-da  atom enerjisinin 
inkişafına  dair  təkilflər  işləyib  hazırlamaq  üçün  xüsusi  komitə 
t
əyin etdi.  O komitəyə  vitse-prezident Q.  Uolles,  hərbi nazir 
Q.Stimson 
ordu  ştabının  rəis  generalı  C.Marşall,    professorlardan 
V. B
uş, C.Konant daxil oldular.  
40-
cı  illərin  əvvəllərində  ABŞ-ın  müxtəlif elmi laborato-
riyalarında tədqiqatlar aparılırdı.  Dövlət artıq özü birbaşa bu mə-
s
ələ ilə, yəni atom silahına yiyələnmə məsələsinə ciddi yanaşırdı. 
Bu işdə ona İngiltərə fəal surətdə köməklik edirdi. Hər iki ölkənin 
müt
əxəssisləri  xüsusi bir layihə-“Manhetten layihəsi”  hazırladılar 
ki,  bu layih
ə üzrə aparılan işlərə general Pesle Qrovs rəis, Robert 
Oppenqeymer elmi r
əhbər təyin edilmişdi.  
Bu plan üzr
ə  ilk nüvə  silahları  kompleksləri(NSK)1942-
1943-cü ill
ərdə tikilməyə başlandı. Onlardan Riçlend istehsal kom-
p
leksi(Vaşinqton  ştatı) ,  Okric  kompleksi  (Tennesi  ştatı),  Los-
Alemos 
laboratoriyası  (Nyu-Meksika  ştatı)  Sandiya və  Lourens 
adına Livermors laborotoriyalarını misal göstərmək olar. Xüsusilə 
Los-Alemosda v
ə  Livermorsda 1945-ci ildə  100  çeşiddə  nüvə 
si
lahı  və  onların  modifikasiyaları  hazırlanmışdı.  1945-ci  ilin  
aprelin12-d
ən  prezident olan Harri Trumen ictimaiyyətdən gizli 
sur
ətdə  saxlanılan  bu  silahın  hazırlanmasından  xəbərdar deyildi. 
H
ərbi nazir Stimson bu haqda ona məlumat verdikdən sonra 
Trumen  onunla 
ABŞ-ın dünyanın yeganə fövqəl dövləti olacağını 
əmin idi və  onun  perspektivlərinin  beynəlxalq arenada,  xüsusilə 
SSRİ-yə qarşı, necə böyük əhəmiyyətinin olacağına qətiyyən şübhə 
etmirdi.  
Z
aman  artıq  yetişmişdi  ki,  atom bombası  haqqında  geniş 
amerikan ictimaiyy
ətinə  məlumat vermək  lazım  idi.  Bu  elə 
edilm
əli  idi ki,  ABŞ-ın  nüvə  şantajı  konsepsiyası  ilə  qidalanan 
xarici siyas
ətinə  haqq  qazandırılsın.    Bəs nə  etməli? Trumen bu 
haqda çox fikirl
əşmədi.  Dünya kapitalizm  düşərgəsində,  eləcə  də 

 
8 
ABŞ-da  insanların  dini  heysiyyatından  məharətlə  istifadə  edildi. 
“Tayms”  q
əzetində  bu haqda nəzərə  çatdırıldı  ki,  BİBLİYADA 
atom bom
basına  haqq  qazandırmaq  üçün  orada  “alovlu  (yan-
ğınlı)məhv edilmə” ibarəsi var . 
Öz  memuarlarında  Trumen  etiraf  edirdi” yeni silah təkcə 
müharib
ədə inqilab deyil, həm də tarixi və sivilizasiyanın axarını 
d
əyişəcəkdir” 
B
u  konsepsiya  ABŞ-ın  müharibədən  sonrakı  strateji 
planlarında  nüvə  silahlarından  istifadəni nəzərdə  tuturdu,  təşkil 
edirdi. 
Amerika diplomatiyasının veteranı C.Kennan o günləri yada 
salaraq  yazırdı:  Biz beynəlxalq  formada  çıxış  etdiyimiz  zamanda 
atom  silahının  tərxis  edilməsi barəsində  güzəştlərə  getməyi söz 
verdik. Lakin h
ər şey aydın idi. . . . . . ki, biz bu silah ilə öz müdafiə 
strukturumuzu t
əsis etmək və  silahdan ilk olaraq istifadə  etmək 
niyy
ətindəyik”.  1945-ci ilin iyulun 16-da  ABŞ  özünün  ilk  atom 
silahını  Los-Alemos səhralığında  sınaqdan  keçirdi.  Bu  sınaq 
b
əşəriyyət tarixində yeni eranın - atom erasının əsasını qoydu 
ABŞ 1942-1946-cı illərdə  atom bombasının hazırlanmasına 
2 milyard dollar v
əsait xərcləmişdi.  ABŞ-ın  artıq  dünyada 
hegemonluq  iddiasında  olmasını  bildirmək məqsədi ilə  Yapo-
niyanın  Xrosima  və  Naqasaki  şəhərlərinə  növbə  ilə  1945-ci ilin 
avqustun 6 v
ə 9-da atdığı atom bombası atması bir çox dövlətlər, 
xüsusil
ə SSRİ tərəfindən böyük narazılıqla qarşılandı. Verilən hər 
bir t
əklif ABŞ-ın “atom diplomatiyası” siyasətinə zidd olduğu üçün 
o bunu q
əbul etmədi. “Qüvvələr mövqeyi” siyasətini rəhbər tutan 
ABŞ  beynəlxalq problemlərin həllində  atomdan bir vasitə  kimi 
istifad
ə etmək istəyirdi.   
Atom üz
ərində  ABŞ-ın  inhisarının  ömrü  o  qədər də  uzun 
olmadı.  Belə  ki 40-cı  illərin  sonlarında  dünyada  mühüm  bir 
d
əyişiklik  oldu:  ABŞ  bu  inhisar  hüququnu  itirdi.  1949-cu il 
sentyabr ayının 25-də SİTA-nın məlumatında göstərilirdi ki, Sovet 
İttifaqı  atom  silahının  sirlərini kəşf  etmişdir  və  artıq  bu  silaha 
malikdir.  
1983-
cü  ilin  yazında  “İnterneşnıl  sekyuriti”  (ingliscədən- 
beyn
əlxalq mühafizə) jurnalının “kütləvi qırğın potensialının tarixi; 
1945-1960-
cı illərdə nüvə silahı və amerikan strategiyası” başlığı 

 
9 
il
ə  nəşr  etdirdiyi  tədqiqat materialları  göstərirdi ki,  ABŞ  nüvə 
silahlarının istehsalı üçün də düşünülmüş ölçülər üzərində işləmiş 
v
ə müharibə olacağı təqdirdə əsas vəzifə sovet nüvə potensiallarına 
nüv
ə  silahları  vasitəsi ilə  ilk zərbə  vurmaqdır.  Bundan sonra 
İngiltərə və ABŞ-da SSRİ ilə münasibətdə amerikan hərbi-strateji 
planları  və  xüsusilə  də  sovetlərə  nüvə  zərbələrinin endirilməsi 
planlarını özündə əks etdirən sənədlər çap edilmişdi.   
Xirosima v
ə Naqasaki faciələrindən sonra ABŞ hərbi maşını 
v
ə  ona dəstək verən idarə  aparatı  “sovet  təhlükəsi”nə  qarşı 
qabaqlayıcı  tədbir kimi nüvə  silahları  vasitəsilə  aviozərbələr 
planını  özündə  əks etdirən direktivlər  hazırlamağa  başladı.  Onlar 
bel
ə adlanırdı: ”Amerika hərbi siyasətinin formalaşmasının əsasları 
(1492/2) ” v
ə “ABŞ hərbi qüvvələrinin istifadə edilməsi planları və 
strateji  konsepsiyası  (1518)  ”.  Bu direktivlər  ABŞ  qərargah rəis-
l
ərinin birləşmiş  komitəsi tərəfindən 1945-ci ildə  ayrı-ayrılıqda 
müvafiq olaraq 19 sentyabr v
ə  9 oktyabrda təsdiqləndi.  Direk-
tivl
ərin  hazırlanmasında  “əməyi keçənlər” birinci direktivə  əsa-
slanaraq bildirirdil
ər ki, ilk zərbə konsepsiyasını reallığa çevirmək 
mümkündür.  Onlar deyirdil
ər:  ”Biz heç bir vəchlə  icazə  verə 
bilm
ərik ki, bizim təcavüzkar davranışlarımıza mane olmağa zəmin 
yaradan yalan v
ə  təhlükəli ideyalar səbəbindən bizə  ilk zərbə 
endirilsin. 
Bunları  nəzərə  alaraq bizim hökumət  tez bir zamanda 
siyasi bir addım atmalıdır ki, bununla eyni bir zamanda ilk zərbə 
konsepsi
yası əsasında hazırlıq işləri görülmüş olsun” 
1945-
ci  ilin  oktyabrında  Qərargah rəislərinin birləşmiş 
komit
əsi  atom  silahı  istehsalının  sürətləndirilməsi barədə  idarə 
dair
əsinə  bir  sıra  təklif və  tələblər göndərdi.  Noyabrın  31-də  isə 
tam m
əxfi bir şəkildə atom silahlarının və digər nüvə silahlarının 
t
ətbiq  olunacağı  yerlər müəyyənləşdirildi.  Yaponiyanın  taleyini 
yaşayacaq  şəhərlər  bunlar  olmalı  idi:  Moskva,  Lelinqrad(indiki 
Sankt-Peterburq),  Qorki, 
Kuybişev,  Sverdlovsk,  Novosibirsk, 
Omsk,  Saratov,  Kazan,  Ba
kı  (göründüyü  kimi  ABŞ-ın  direk-
tivl
ərində təkcə nüvə potensiallı mərkəzlərin deyil, həm də neftlə 
z
əngin şəhərlərin məhv edilməsi məsələsi əks olunmuşdu ki, bu 
da bütün SSRİ ərazisində məhz Bakı idi. Bakını əhəmiyyəti hətta 
ABŞ  hökumət  dairələrində  belə  diqqət mərkəzində  idi-red), 

 
10 
Daşkənd,  Çelyabinsk,  Nijni-Taqil,  Maqnitaqorsk,  Perm,  Tiblisi 
(Tiflis-red)  , Novokuznetsk, 
Qroznı, İkutsk, Yaroslavl.  
1948-ci ild
ə atom silahı vasitəsilə təşkil olunacaq aviozərbə-
l
ərin umumi və konkret əməliyyat planları hazırlandı.  Onların şərti 
adları belə idi:”Broyler”, “Frolik”, “Xarrou” və s.  
Ümumiyy
ətlə, QRBK-nin sədlərində əks olunan direktivlərdə 
strateji planlaşdırma bu prizmadan qurulurdu: “Əgər ABŞ tezliklə 
mü
əyyən  olunmuş  yerlərdə  hərbi  bazalar  yaradıb  onlar  arasında 
əlaqəni tənzimləyə  bilsə,  o zaman tezliklə  müharibəyə  başlamaq 
imkanı  artar  və  sonra  Rusiyanın  (SSRİ-red)həyati  əhəmiyyətli 
s
ənaye mərkəzlərinə  və  şəhər mərkəzlərində  hərbi-hava  əməliy-
yatları  icra  etmək  mümkün  olacaqdır. . . . . Strateji hərbi-hava 
uçuşlarını  və  hər  ehtimala  qarşı  böyük  yerüstü  əməliyyatlara 
başlamaq məqsədi ilə əhəmiyyətli regionların ələ keçirilməsi üçün 
mütl
əq  bir  şəkildə  piyada,  hərbi-hava və  hərbi-dəniz qüvvələrini 
seçib hazırlamaq lazımdır”.  
Direktivl
ərdə  qeyd edilirdi ki,  xüsusilə  sovet neft sənaye 
m
ərkəzlərini  (əsasən  Bakı  və  onun  ətraf  əraziləri-red)  Aralıq 
d
ənizinin  şərqində  və  yaxud Qahirə-Suveyş  regionunda  salınacaq 
h
ərbi bazalardan qalxacaq hərbi təyyarələr vasitəsi ilə bombardman 
edilm
əsi gərəklidir ki,  effektiv nəticələr verə  bilsin.  Moskvanın 
ətraf rayonlarının isə B-29 markalı təyyarələr vasitəsi ilə vurulması 
is
ə  əldə  olunacaq effektiv nəticələrin maddi və  mənəvi  dayağı 
olmalı  idi.    Buraya  aparılacaq  təyyarələrin bazasının  isə  həm 
Qahir
ə-Suveyş,  həm də  Britaniya adalarında  yerləşməsi  nəzərdə 
tutulurdu.  Ural v
ə  Kuzbas  kimi  regionları  isə  Hindistanda 
yerl
əşəcək bazalardan çətinlik çəkmədən zərbə  altında  qoymaq 
olar
dı.    Beləliklə,  keçiriləcək hərbi–hava  əməliyyatlarının  ABŞ 
üçün uğurlu olması üçün bazaların məhz Yaxın Şərqdə, Britaniya 
adalarında və Hindistanda yaradılması zəruri idi.  
H
ələ  bir neçə  il  əvvəl prezidentin köməkçisi K.  Klifford 
müharib
ə  kursunu özündə  əks etdirən  “Sovet  İttifaqı  ilə  müna-
sib
ətdə Amerika siyasəti” adlı məruzəsini prezidentə təqdim etmiş-
di.  M
əruzədə  deyilirdi: “Sovet  İttifaqının  əsas mərkəzlərinin, 
s
ənaye  mərkəzlərinin və  zəngin  faydalı  qazıntılarının  olduğu 
n
əhəng  ərazisi səbəbindən zəifliyi o dərəcədə  deyil.  Bu səbəbdən 

 
11 
ona qarşı təkcə atom yox, bioloji müharibə də aparmaq lazımdır. 
Bel
əliklə  ABŞ  SSRİ-ni  effektiv  bir  şəkildə  məhv etmək istəyirsə, 
özünü atom v
ə bioloji müharibəyə hazırlamalıdır. ” 
1947-ci ild
ə  C.Forrestolun  başçılığı  ilə  Müdafiə  Nazirliyi 
yaradıldı.  Onun nazir təyin edilməsi ilə anti-sovet kompaniya ölkə 
daxilind
ə yeni impuls aldı.  
Müdafi
ə  nazirliyi ilə  birgə  prezident  başda  olmaqla  Milli 
T
əhlükəsizlik  Şurası  da  (MTŞ)hərbi  planların  hazırlanmasında 
yaxından  iştirak  edirdi.  1947-ci ildən  başlayaraq  bu  iki  dövlət 
t
əşkilatı  tərəfindən  hazırlanan  planlar sonda QRBK (Qərargah 
R
əislərinin Birləşmiş  Komitəsi)  tərəfindən nəzərdən keçirilib 
t
əsdiqlənirdi.  Bu dövrdə  MTŞ-nin qəbul etdiyi 7,  20/1,  20/2,  58 
nömr
əli memorandumlar xüsusilə  əhəmiyyətlidir.  Bunlardan 7 
nömr
əli memorandum ən maraqlı idi.  
1947-1949-cu ill
ərdə  hərbi  planları  ümumi  şəkildə  belə 
hazırlanmışdır. Birincisi - ümumdünya sosializm quruluşunu “dəf 
etm
ək”, əgər mümkün olarsa, SSRİ ilə müharibə qaçılmaz reallıq 
idi. 
İkincisi--SSRİ və onun müttəfiqləri hərbi və iqtisadi cəhətdən 
ABŞ-ın  səviyyəsinə  çatmamalıdır.  Üçüncüsü--ABŞ  nüvə  silahını 
birinci olaraq istifad
ə etməyə hazır olmalıdır.   
1948-
ci ilin martında MTŞ-nın 7 nömrəli memorandumunda 
ABŞ-ın əsas hərbi və xarici siyasət məkanında vəzifələri öz əksini 
tapırdı. Bunun əsasında aşağıdakı tədbirlər görülməli idi: Ölkə da-
xilind
ə  ABŞ  hərbi  potensialını  gücləndirmək,  ABŞ-ın  atom 
bombası sahəsində şəriksiz monopoliyasını qorumaq, ölkə daxilin-
d
ə “sovet təhlükəsi” haqqında geniş təbliğat proqramı hazırlamaq, 
h
əmçinin,  geniş  informasiya vasitələrinin köməkliyi ilə  bizim 
xarici siyas
ətimizin ictimaiyyət tərəfindən dəstəklənməsini təşkil 
etm
ək, ölkə xaricində müharibə olacağı təqdirdə əks-hücumun təş-
kili  zamanı  diqqəti Qərbi Avropaya yönəltmək  də  nəzərdə 
tutulurdu.  
”D
əmir pərdə”nin şimal tərəfi Norveçdən başlayaraq cənubi-
şərqdə  Türkiyənin cənub sərhədləri  boyunca  uzanırdı  və  öz 
daxilind
ə  sosialist  Avropasını  birləşdirirdi. Bu ölkələrdə  mövcud 
quruluşlara  qarşı  təşkil  ediləcək müqavimət hərəkatına  kömək 

 
12 
etm
ək üçün proqram hazırlamaq və lazım olan anda ondan istifadə 
etm
ək nəzərdə tutulurdu.  
Direktivl
ərdə  sovetlərin təsiri  altında  olan  dünya  kom-
munizmi il
ə  mübarizə  aparmaq üçün nəhəng maliyyə  fondu 
yaratmaqdan da b
əhs edilirdi.  
MTŞ-nın hazırladığı digər  bir plan isə 1948-ci ilin sentyabrın 
16-da Trumen t
ərəfindən imzalanan 30 nömrəli direktiv idi. Burada 
qeyd olunurdu ki,  “h
ərbi qüvvələr özlərinin əllərində olan bütün 
imkanlardan,  a
tom silahı da daxil olmaqla, effektiv və səhvsiz bir 
şəkildə istifadə etməyə hazır olmalıdır və bunun əsasında da növbə 
il
ə ardıcıl strateji planlar hazırlamağa borcludurlar”. 
1948-ci ild
ə  şuranın  10/2  nömrəli direktivində  isə  yalnız 
müharib
ə  vaxtında  deyil,  sülh  şəraitində  belə “fayda verə  biləcək 
m
əsələlər”  qeyd  olunmuşdur:  ”Təbliğat  da daxil olmaqla gizli 
əməliyyatlar təşkil  etmək; iqtisadi müharibə; sabotajla birgə 
qabaqlayıcı  tədbirlərin görülməsi  düşmən ölkələrə  qarşı  təxribat 
xarakterli işlərin yerli hərəkatlara kömək etmək prizması ilə təşkili 
burada öz 
əksini tapmışdı. Bütün bu tədbirlər elə görülməli idi ki, 
onun t
əşkilatçısı-ABŞ-ın adı bu işlərdə hallanmasın. Əksinə, onun 
üz
ərində  hər  hansı  şübhələr olarsa,  ABŞ  bunu  mütləq  bir  şəkildə 
inkar etm
əlidir.  
Direktivl
ərin  hazırlanmasında  yaxından  iştirak  edən yüksək 
çinli şəxslər sovetlər üzərinə atılacaq atom bombasının zamanının 
gecikdirilm
əməsini israrla təkid edirdilər.ABŞ  ordu  naziri  höku-
m
əti  inandırmağa  çalışırdı  ki,:  “Biz  silah  hazırlamaq  üçün    atom 
enerjisin
ə ölkə məxaricinin 98%-ni sərf edirik. Əgər biz onu indi 
istifad
ə etməyəcəyiksə, o zaman bu işlərin heç bir mənası yoxdur”.  
1948-
ci  ilin  ortalarında  “Çarioter”  şərti  adı  altında  plan 
hazırlandı. Müəyyən olunmuş 70 sovet şəhərinə 133 atom bombası 
atılmalı  idi.  (bu rəqəmlər 1948-ci ildə  tərtib olunan “Troydjen” 
əməliyyatında təsdiq olunmuşdu). Onlardan 8-i Moskvaya və 7-si 
Lelinqrada endirilm
əli idi.  Sonradan bu plan komplektləşdirilmiş 
şəkildə  “Xafmun”,  sonra  “Flitvud”  planı  ilə  əvəzləndi.  Sonuncu 
plan da öz növb
əsində “Dablstar” planı ilə əvəz edilmişdi.  
ABŞ bu minvalla qızğın bir şəkildə müharibəyə hazırlaşırdı. 
Dünya böyük bir t
əhlükə ilə artıq üzbəüz qalmışdı. SSRİ-yə qarşı 

 
13 
hazırlanan planlar bir-birlərini əvəz edirdi. Hətta ABŞ iqtisadiyyatı 
h
ərbi relslər üzərinə  keçirilmişdir.  Baş  verə  biləcək nüvə 
müharib
əsinə  Qərbi Avropa dövlətlərini  də  cəlb etmək üçün bir 
sıra  işlər  görülmüşdü.  Lakin  1949-cu  ilin    sentyabrın  3-də  bom-
bardmançı təyyarə B-29 sakit okeanın şimalı ilə uçarkən radioka-
tivliyin yüks
əlişini müşahidə etdi. SSRİ artıq atom silahına malik 
olduğu aydın idi.  
ABŞ-ın  dünyada  yekdil  şəkildə  hegemon olmaq istəyi  və 
ümidl
əri  artıq  puç  olmuşdu.    Atom  silahı  üzərində  mono-
polist(inhisar-red)  hüqu
q  artıq  itirilmişdi  və  əvvəlcədən  hazırlan-
mış strateji konsepsiyalara yenidən baxmaq lazım idi. Onlar artıq 
yeni strateji hücum 
planları üzərində işləməyə başladılar. Planlarda 
əsaslı  şəkildə  dəyişiklik  edildi.  Artıq  planın  əsas xəttini ilk zərbə 
deyil, 
əks-zərbə konsepsiyası təşkil edirdi. Müharibənin yeni tarixi 
mü
əyyən olundu: 1950-ci il 1 yanvar.  Plana görə 100 sovet şəhə-
rin
ə 300 atom bombası və 20 min ton çəkiyə malik adi müxtəlif cür  
silahların tətbiqi nəzərdə tutulurdu. Yeni plana “Troyan” şərti adı 
verildi. 
Lakin  baş  verə  biləcək hadisələr analiz olunarkən məlum 
oldu ki, bombardmandan sonra itkil
ər və fəsadlar çox böyük olacaq, 
q
əfil endiriləcək zərbələrdən (sovetlər tərəfindən  -red)sığortalan-
maq v
ə  qorunmaq mümkün olmayacaq.  Bunun nəticəsində  də 
Britaniya  adalarında  yerləşəcək bazalar məhv ola bilər və  Qərbi 
Avropanın müdafiə sisteminin qurulması şübhə altında olar. ABŞ 
HHQ-
İ (hərbi –hava qüvvələri)komandanlığı məruzə edərək qeyd 
etdi  ki:    “Troyan”  planı  əsasında  mütəşəkkil  şəkildə  hərbi-hava 
hücumları  və  aviozərbələrin endirilməsinin təşkili  imkanlar  xari-
cind
ədir;  ABŞ  və  Alyaskanın  hava  hücumundan  müdafiə 
t
əhlükəsizliyini təmin edə  bilməz. . Beləliklə  yalnız  arifmetika 
(hesab-red) 
dünyanı müharibədən xilas etdi.  
1950-ci ilin   avqustun 15-d
ə  QRBK xüsusi plan üzərində 
işləməyi sona çatdırdı. Burada ilk növbədə Sovet İttifaqının atom 
silahının  istehsal  etdiyi  həyati  əhəmiyyətli obyektlərinin məhv 
olunması, 2-ci növbədə sovet hərbi qüvvələrinin hərəkətini müm-
kün q
ədər ləngitmək,  3-cü növbədə  isə  yanacaq  istehsal olunan 
mü
əssisələri atom zərbələri ilə məhv etmək nəzərdə tutulurdu.  

 
14 
Araşdırılan  direktivlər içərisində  MTŞ-nın  68  nömrəli 
direktivi seçilir ki, 
onun hazırlanmasına rəhbərliyi P. Nitse etmişdir. 
O,  R.
Reyqanın  dövründə  nüvə  silahlarının  tərki-silah edilməsi 
m
əsələsi üzrə  aparılan  amerikan-sovet  danışıqlarında  ABŞ  nüma-
y
əndə  heyətinin rəhbəri təyin  olunmuşdu.  Bu direktiv Trumen 
t
ərəfindən 1950-ci ilin 30 sentyabrında  təsdiqləndi.  Bu  sənədin 
başlıca mənası bu idi: “Daha çox qorxu və təşviş əhval-ruhiyyəsi 
yaratmaq v
ə  təşkil  etməklə  ABŞ  ictimaiyyətinin militarist 
psixozuna t
əsir etmək”.  MTŞ-68 direktivi əsasında  təşkil  edilən 
memorandumların  müəllifləri  yazırdılar:  “Sovet təhlükəsi nəticə-
sind
ə ABŞ–ın təhlükəsizlik tədbirləri yüksək səviyyəyə çatdı.  
Göründüyü kimi,  bu direktivl
ər  çox məharətlə  və  proqramlı 
bir şəkildə hazırlanmışdı. Onlar təkcə silahlanmanın artırılması və 
müharib
əyə  hazırlığı  deyil,  həm  də  “sovet  sisteminin daxildən 
m
əhv edilməsi”, açıq “psixoloji müharibə aparmaq”, “siyasi, iqti-
sadi, psixoloji müharib
ə çərçivəsində gizli vasitələr və metodlardan 
istifad
ə  etməklə  təbliğat  və  əməliyyatların  keçirilməsi”ni  də 
n
əzərdə  tuturdu.    Beləliklə,  “Qarşısını  alma” siyasəti “daimi 
m
əcburiyyət” siyasəti kimi xarakterizə  olunurdu.  Direktivin 
sonunda qeyd olunan m
əsələlər 30 il sonra olacaq “Reyqan üslubu” 
kimi eşidilirdi: 
1.
“Biz çox güclü olmalıyıq.  Necə ki, bizim prinsiplər milli 
h
əyatda möhkəmlənir.  Bu cür bizim iqtisadi və  hərbi gücümüz 
inkişaf etməlidir.  
2.
Biz  azad  dünyanın  iqtisadi  və  siyasi sisteminin qurul-
masında 1-ci olmalıyıq.  
3.Prinsipl
ərimizin  möhkəmləndirilməsindən  savayı  bizim 
işlərimiz və siyasətimiz sovet sistemininkindən köklü surətdə fərqli 
bi
r şəkildə olmalıdır.  
  H.Trumenin prezidentliyinin sonuncu ili atom müharib
ə-
sinin baş verməsi üçün artıq real görünürdü.  Koreyaya müdaxiləni 
t
əşkil  edən  ABŞ  hakim  dairələri müharibənin  biabırçı  məğ-
lubiyy
ətindən  çıxış  yolları  axtarmağa  başlamışdılar  ki,  son anda 
atom vasit
əsi ilə  şantaj  edilmə  üsulu gündəmə  gəldi.  1952-ci il 
yanvarın  27-də  ABŞ  prezidenti  Eyzenhauer  yazırdı:  “Mənə  belə 
hesab edir
əm ki,  hal-hazırda  ən düzgün qərar Moskvaya 

 
15 
gönd
əriləcək 10 sutka müddəti olan ultimatumdur ki,  burada biz 
Hind-Çin
ə  qədər Çin sərhədlərini Koreya sərhədlərindən  ayırmaq 
v
ə  Mancuriyada olan bütün hərbi  bazaları  məhv etmək 
niyy
ətindəyik”.  
Bel
ə  direktivlərin  işlənib  hazırlanması  Trumenin  hakimiy-
y
ətindən sonra  da D.  Eyzenhauerin prezidentliyi dövründə  də 
davam etdi.