Telman orucov

1 
 
TELMAN ORUCOV 
 
 
 
 
 
 
 
 
HƏYAT KALEYDOSKOPU 
(Məqalələr) 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
Redaktor:   Rafiq Abbasov 
 
Korrektorlar: Aynurə Rəşidova 
 
 
 
İlqar Mustafayev 
 
 
 
 
Üz qabığının birinci səhifəsindəki şəkil Vinsent van Qoqun 
“Taxıl zəmisi qarğalarla” tablosudur 
 
 
 

2 
 
 
MÜƏLLİFDƏN 
 
Oxucuların  bəzilərinə  kitabda  toplanmış  məqalələr  yəgin  ki  tanışdır,  çünki 
onların hamısı “525-ci qəzet”də və rusca nəşr olunan “Novoye Vremya” qəzetində 
dərc  olunmuşdur.  Bu  yazılarda  dövrün  və  tarixin  bir  sıra  aktual  məsələlərinə, 
xüsusən  faciə  timsallı  Qarabağ  probleminə  toxunulmuşdur.  Hadisələrin  təhlili 
cəhdi  oxuculara  heç  də  hazır  cavab  təklif  etmək  məqsədini  güdmür,  onların 
özlərini  düşünməyə,  problemləri  daha  qeniş  və  hərtərəfli  dərk  etməyə  dəvət  edir. 
Oxucu  müəmmalar  qarşısında  da  fikirə  danmalı  olur.  Axı  tarixdə  bəzən  ağıla 
sığmayan  qərarlar  qəbul  edilməsi  və  onların  xalqların  taleyinə  təsir  göstərməsi 
halları  az  olmamışdır.  Bəşər  sivilizasiyasının  inkişafı  heç  də  daim  düz  və  ya 
yüksələn xəttlə qetməmişdir, uzun fasilələr də, reqress anları da mövcud olmuşdur. 
Insanlar  xilas  olmaq  üçün  hətta  böyük  risqli  üsullara  əl  atmalı  olmuşlar.  Bu 
cəhətdən, yazılardaki bir gədər ziddiyətli kimi görünən fikirlər məhz təhlil olunan 
məsələyə geniş bucaq altında baxmaq zərurətindən meydana gəlmişdir. 
Ayrı-ayrı ölkələrə həsr olunmuş məqalələrdə səmimi hisslər, nəcib cəhətlərə 
vurğunluq  öz  əksini  tapmışdır.  Yaradıcı  insanlara  gəldikdə,  əgər  onlar  insanlığa 
xidməti ön plana çəkirlərsə, özləri də minnətdarıq şəkilindəki cavab payı ummaqda 
haqlıdırlar.  Bütövlükdə  cəmiyyət,  xüsusən  onları  əhatə  edən  adamlar  bu  kövrək 
təbbiətli  varlıqlara,  billur  şüşə  ilə  davrandıqları  kimi,  ehtiyatla  və  qayğı  ilə 
yanaşmalıdırlar. 
 Məqalələr  və  onlarda  irəli  sürülən  düşüncələr  çoxcəhətliyinə  görə  geniş 
əhatə dairəsinə malikdir. Müəllif onların necə təqdim olunmasına münasibəti və ən 
başlıcası,  ədalətli  rəyi,  intelektin  sarsılmaz  qayasına  söykənən  oxuculardan 
gözləyir və onların istənilən qərarına hörmətlə yanaşmağı vəd edir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3 
 
 
 
XALQIMIZIN FACİƏLİ PROBLEMİ 
 
Silah diplomatyası və ya diplomatiya silahı 
 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  iki  qonşu  dövləti  müharibəyə  cəlb  etməklə, 
onların xalqlarına öz bədbəxtliklər hədiyyəsini bəxş etmişdir. 20 il əvvəlin qışında 
o  vaxt  ki,  muxtar  vilayətin  paytaxtının  mərkəzi  meydanında  başlanan  və  əvvəlki 
mərhələdə  dinc  xarakter  daşıyan  nümayişlərdə  qatı  erməni  millətçilərinin–
separatçıların  ortaya  atdığı  qığılcımdan  nəhən  düşmənçilik  tonqalı  alovlanmağa 
başladı. Onlar Azərbaycanın tarixi və hüquqi tərkib hissəsini qoparıb qəsb etmək, 
onun  suverenliyini  pozaraq  ərzazisini  parçalamaq,  bu  xalqın  qədim  mədəniyyət 
ocağı  sayılan  torpaqları  ələ  keçirmək  üçün  bəla  vəd  edən  hər  cür  avantüralara 
getməyə hazır idilər. Öz məkrli məqsədlərinə çatmaq üçün hər şeyə əl atan həmin 
adamlar  buna  hüquqi  cəhətdən  nail  ola  bilməsələr  də,  onlar  bu  iki  xalqı  düşmən 
düşərgələrinə bölmək, bir-birinə yalnız döyüş səngərlərindən baxmağa sövq etmək 
vəzifəsini  həyata  keçirə  bildilər.  Münasibətlərdə  vaxtilə  mövcud  olmuş  tarixi 
ləkələrə  baxmayaraq,-bu  biyabırçı  damğalar  da  erməni  milətçilərindən  qalma 
miraslardır,-  dinc  qonşuluq  tərzi  uzun  müddət  ərzində  mövcud  olmuşdur  və  ona 
xələl  gətirən  elə  bir  əsaslı  səbəb  də  yox  idi.  Lakin  qatı  millətçilər  acı  xatirələri 
yenidən  tarix  səhnəsinə  gətirmək  kimi  ağılsız  fikirdən  vaz  keçməyib,  iki  ölkə  və 
xalq arasında keçilməzliyi ilə bu gün Çin səddini andıran bir düşmənçilik divarını 
ucaltdılar.  İmperator  Şi  Xuan-di  sonuncu  dəfə  22  əsr  əvvəl  bu  Böyük  Səddin 
daşlarını  insan  qanı  ilə  suvatdırdığı  kimi,  erməni  millətçilərinin  meydana  atdığı 
fəsad  minlərlə  gəncin  qanının  tökülməsi  rüsumunu  tələb  etdi.  Bu  yüz  minlərlə 
azərbaycanlı  qocaların,  qadınların,  uşaqların  görünməmiş  müsibətlərinə  və 
əzablarına  səbəb  oldu.  Kin  ,  nifrət  divarı  öz  tarixi  prototiplərindən  ərşə  qalxan 
hündürlüyü və ölçüyə sığmayan qalınlığı ilə fərqləndiyindən, onu yarıb keçmək də 
asan məsələ deyildir. Həm də onun baiskarları bu divarın uçulub dağılmaması üçün 
əllərindən gələn hər şeyi edirlər. Hadisələr bir daha göstərir ki, ağılsız adamların 
“igidlik”  komediyası  nəticə  etibarı  ilə  dəhşətli  faciəyə  çevrilir.Onlar  müharibə 
cığırına  düşərək  siyasətin  bütün  digər  vasitələrini  inkar  edib,  sonra  onun  daha 
arzuolunmaz  vasitəsinə  əl  atmaqdan,  bu  insan  təbiətinə  yad  olan  təsir  riçağından 
istifadə  etməkdən  də  çəkinmədilər.  Bu  vaxt  siyasət  səhnəsində  uduzacaqlıarına 
şübhə  etmirdilər,  çünki  iddialarının  qum  üzərində  qərar  tutduğunu  anlayırdılar, 
onları  heç  bir  ağıllı  ,  hüquqi  dəlil və  arqumentlərlə nəinki  sübut  etmək,  heç  izah 
etmək də mümkun deyildi. 
Silahlar  toqquşanda,  mübahisənin  həllinə  top  atəşləri  girişəndə  təkcə 
muzalar  susmur,  hətta  zəkanın  da  digər  imkanları  məhdudlaşmış  olur.  Qatı 
millətçilər  bir  qayda  olaraq  ağılı  ,  idraki  təxəyyülə,  illyuziyalara  tabe 
edirlər,uydurduqları məkrli yalanlardan ilham alırlar. Ötən dövrdə hərb səhnəsində 
onlar  müəyyən  üstünlük  əldə  etmiş,  xeyli  ərazinin  işğalına  nail  ola  bilmişlər. 
Bununla  öyünsələr  də,  özləri  də  yaxşı  dərk  edirdilər  ki,  bu  məğrurluq  bir  andaca 

4 
 
yoxa çıxa bilər, çünki müvəqqətidir, ötüb keçəndir. Məqsəd və niyyət isə yenə də 
xəyali və qeyri- real olaraq qalır. Qəsbkarlıq heç vaxt əbədi xarakter daşıya bilmir, 
başlanğıcı  olduğu  kimi  sonluğuna  da  malikdir.  Ermənistanın  müharibədə 
qazandıqları öz hüquqi təsdiqini tapmamış və tapa da bilməz, ona görə də hər an 
ləğv olunmaq təhlükəsi ilə üzləşə bilər. Müharibəni və təcavüzü başlayan tərəf öz 
sifətini saxlamaq üçün sülh danışıqlarından istifadə etməyə daha çox ciddi- cəhdlə 
girişməlidir. 
 Çünki  sülh  danışıqlarının  və  onun  uğurlu  nəticələrinin  əslində  alternativi 
yoxdur.Qeyri –məqbul  sayılan altrentiv isə  müharibə tonqalının  yenidən daha gur 
və  məhvedici  qaydada  alovlanmasıdır.  Ermənistan  siyasətçiləri  əgər  real  düşüncə 
müstəvisindən  bütünlüklə  uzaqlaşmamışlarsa,  müharibənin  yeni  fazasının  onlara 
nələr  vəd  etdiyini  dərk  etməmiş  deyillər.  Axı  qüvvələr  nisbətindəki  baş  verən 
dəyişikliklər də nəzərə alınmalıdır. Son beş il ərzində baş verən mühim fərqlər isə 
göz qabağındadır. 
 Vaxtilə  Napoleon  qeyd  edirdi  ki,  müharibənin  taleyi  puldan  aslıdır,  başqa 
sözlə  hərbi  qüdrət  iqtisadiyyatdan  və  onun  törəməsi  olan  maliyyə  imkanlarından 
qidalanır, güclü iqtisadi baza müharibənin nəticələrini müəyyən edən başlıca faktor 
rolunu  oynayır.  Ser  Uniston  Çorçill  İkinci  Dünya  müharibəsinin  başlanğıcından 
Hitler  Almaniyasının  labüd  məğlubiyyətə  düçar  olacağına  inanırdı,  çünki 
proqnozlaşdırırdı  ki,  ABŞ  və  SSRİ  ilə  Böyük  Britaniyanın  müttəfiqliyinin  malik 
olduğu  resuslar  düşmənin  imkanlarından  ikiqat  çox  olacaqdır  və  bu  üstünlük 
nəhayət etibarilə münaqişənin hansı sonluqla yekunlaşacağını müəyyən edəcəkdir. 
 Ermənistanla müqayisədə, həm də faktiki olaraq Azərbaycanın iqtisadiyyatı 
dinamik olaraq inkişaf edir . Bunu bütün göstəricilər təsdiq edir. Son üç ildə ölkədə 
daxili ümumi məhsul istehsalı demək olar ki, iki dəfə artmışdır. 
 Son on il ərzində neft istehsalının bir neçə dəfə artması enerji daşıyıcılarının 
satışından  daxil  olan  vəsaitlərin  xeyli  böyüməsinə  səbəb  olmuşdur.  Bütün  bunlar 
həm  də  müəyyən  dərəcədə  sosial  problemlərin  həll  olunmasına  yol  açmışdır. 
İqtisadiyyatın  irəliləyişi,  maliyyənin  sağlam  durumda  olması  ölkənin  hərbi 
qüdrətinin  əsaslı  qaydada  möhkəmləndirilməsinə  əlverişli  şərait  yaradır.Silahlı 
qüvvələrin  müasir  silah  ,  döyüş  texnikası  və  cihazlarla  təchizatında  xeyli  müsbət 
dəyişikliklər əmələ gəlmişdir. Orduda canlı qüvvələrin hazırlıgına diqqət artırılmış, 
vətənpərvərlik və fədakarlıq ruhu yüksəldilmişdir.  
 Azərbaycanın  iqtisadi  inkişaf  səviyyəsini  müəyyən  etmək  üçün  geniş 
miqyasda  tədqiqatlar  aparmağa  da  ehtiyac  yoxdur.  Ölkədə,  xüsusən  onun 
paytaxtında  aparılan  nəhəng  ölçüdə  tikinti-  quruculuq  işləri,  infrastruktur 
şəbəkəsinin  yenidən  qurulması,  əhalıinin  öz  məişətini  yaxşılaşdırmaq  üçün  sərf 
etdiyi  xərclərin  məbləğinin  xeyli  artması,  hətta  təsirindən  əziyyət  çəkdiyimiz 
infilyasiyanın  dördnala  çapması,  nə  qədər  paradoksal  görünsə  də,  xalqın  maddi 
rifahında  baş  verən  yüksək  dəyişikliklərdən  xəbər  verir.  Bakının  mərkəzini  və 
yaşayış  zonalarını  bahalı  mağazalar,  restoranlar  şəbəkəsi,  saysız-  hesabsız  şadlıq 
evləri bəzəyir və onların boş qalıdığını güman etmək belə mümkün deyildir. Şəhər 
küçələrində tez- tez baş verən və avtomobillərin sürətini az qala faytonların malik 
olduğu  səviyyəyə  endirən  nəqliyyat  tıxacları,  istifadədə  olan  minik  maşınlarının 

5 
 
günbəgün çoxlamasından və benzinə sərf olunan xərclərə məhəl qoyulmamasından 
xəbər  verir.Bəlkə  də  bunlar  adi  məsələlərdir,  lakin  istehlakının  səviyyəsi  və 
nəhayət güzaran haqqında daha real təsəvvür yaratmağa imkan verir. 
 Azərbaycanın  regionda  ciddi  nüfuz  sahibinə  çevrilməsini  də  heç  kəs  inkar 
edə bilməz. Bunu  mümkün  edən  ən vacib  amil  iqtisadi tərəqqidirsə, digər  mühim 
cəhət  düşünülmüş,  tarazlaşdırılmış  ,  ardıcıl  aparılan  xarici  siyasətdir.  Əlbəttə, 
Azərbaycan  kiçik  dövlətdir,  lakin  dünya  dövlətləri  ailəsinin  tam  hüquqlu  və 
bərabər  üzvi  kimi  müstəqil  siyasətini  yeritməyə  çalışır  və  ona  əsasən  nail  olur. 
Kiçik  dövlətlərin  tarixən  bufer  rolunu  oynaması,  güc  mərkəzləri  arasında  saaat 
kəfkiri  kimi  hərəkət  etməsi  dövlətimizin  mövcüdluq  tərzinə,  yaşayş  və  fəaliyyət 
obrazına  yaddır.Kiminsə  himayəsinə  qısılmaqla  özünü  güclü  göstərmək  bizim 
dövlətin  xarici  siyasətinin  səciyyələndirən  amil  deyildir.  Hətta  iri  dövlətlərin  bu 
mövqe  ilə  razılaşmaması  və  ya  nədənsə  narazı  qalması  Azərbaycanı  öz  tutduğu 
yoldan  sapdıra  bilmir.  Çünki  bu  siyasətdə  başlıca  məqsəd  xalqın  uzağa  gedən 
mənafeyini nəzərə almaqdır. Ona görə də xarici siyasət vektoru müəyyən edilərkən 
hansısa güclü dövlətin himayəsinə qısılmaq variantı bütünlükə rədd edilir. Əlbəttə, 
belə müstəqil mövqe heç də hüsn –rəğbətlə qarşılanmır, bəzən üstüörtülü hədələrlə 
və təzyiqlərlə rastlaşmaq lazım gəlir. Xarici siyasətdə məhəbbət kimi narazılıq da 
müvəqqəti xarakter daşıyır. Onları əsas götürməklə qurulan münasibət də davamlı 
olmur,  daimi  olan  dövlətin,  xalqın  özünün  mənafeyidir,  onun  sarsılmazlığıdır. 
Bunun  bariz  nümunəsini  Azərbaycanın  dünya  dövlətləri  ilə  genişlənən  iqtisadi 
əlaqələrində görürük 
 Ölkəmiz Avropanın, Asiyanın, Amerikanın çox sayda dövlətləri ilə ticarət-
kommersiya  əlaqələri  qurmuşdur.  Qarşılıqlı  faydaya  əsaslanan  bu  münasibətlər 
Azərbaycanın  dünya  iqtisadiyyatı  şəbəkəsinə  inteqrasiya  edilməsində  mühim  rol 
oynayır.  Yaxşı  cəhət  orasındadır  ki,  xarici  siyasətdə  olduğu  kimi,  dövlət  iqtisadi 
əlaqələrində  də  hansısa  qütbə  sitayiş  mövqeyindən  çıxış  etmir,  bu  fərqi  nəzərə 
almamağa  çalışır  və əsas  diqqəti  öz iqtisadi  maraqlarına  uyğun  gəlib,  gəlməməsi 
amilinə yönəldir. Azərbaycanın iqtisadi əlaqələrində və əməkdaşlığında xüsusi çəki 
ilə götürdükdə İngiltərə, Rusiya , ABŞ, Almaniya , Çin mühim rol oynayır. Və bu 
vaxt həmin dövlətlərin öz aralarındakı münasibətlərin hərarət dərəcəsinə əhəmiyyət 
verilmir. 
 İngiltərə höküməti və kompaniyaları ilə əlaqələr Azərbaycanın bu sahədəki 
uğurlu  cəhdlərindən  biri  sayıla  bilər.  Britiş  Petroleum  şirkəti  dünyanın  ən  iri 
iqtisadi  maliyyə  maqnatı  olmaqla  yanaşı,  Azərbaycanın  neft  sənayəsinin 
inkişafında  yaxından  və səmərəli qaydada  iştirak  edir. BP-nin ölkəmizə  gəlişi ilə 
dənizdə  neft  hasilatı  yeni  elmi-  texniki  əsaslar  üzərində  qurulmuş,  ARDNŞ  ilə 
onun  əməkdaşlığı  olduqca  yaxşı  nəticələr  vermişdir.  Ölkəmizin  bir  əsir  yarıma 
qədər  tarixi  olan  neft  sənayəsi  yeni  tərəqqi  və  çiçəklənmə  dövrünə  qədəm 
qoymuşdur.  Əgər  sovet  dövründə  Xəzər  dənizinin  20  metrlik  su  qatının  altından 
neft  çıxarılması  iftixar  mənbəyi  sayılırdısa,  dənizdə  yeni  neft  yataqlarının 
istismarında  müasir  texniki  imkanların  yaradılması,  böyük  sənaye  kompleksini 
andıran platformaların qurulması 200 metrdən daha çox dərinliklərdəki su qatının 
altından neft çıxarılmasına imkan vermiş və bu karbohidrogen sərvətin istehsalının 

6 
 
əsaslı qaydada artırılmasına şərait yaratmışdır. 
 İngiltərə  höküməti  təkcə  iqtisadi  əlaqələr  sahəsində  deyil,  hümanitar 
sahələrdə  də  Azərbaycanla  yaxından  əməkdaşlıq  etmək  niyyətini  nümayiş  etdirir. 
Minlərlə azərbaycanlı gənc İngiltərənin məşhur universitetlərində və kolleclərində 
təhsil  alır.  İngiltərə  firmaları  öz  əsas  fəaliyətləri  ilə  yanaşı  ölkəmizdə  xeyli 
xeyriyəçilik  tədbirləri  keçirir.  Milli  incəsənətimizə  qayğı  göstərməyi  yaddan 
çıxarmır.  Bu  azərbaycanlılarda  İngiltərəyə,  ingilislərə  münasibətdə  səmimi 
minnətdarlıq hissləri oyatmaya bilməz. 
 Azərbaycan  həm  də  dünya  üçün  təhlükə  mənbəyinə  çevrilən  terrorizmə 
qarşı  mübarizə  sahəsində  fəal  işştirak  edir,  öz  üzərinə  düşən  vəzifələri  ləyaqətlə 
yerinə  yetirməyə  çalışır.  Ölkənin  daxilində  terrorizm  ,  ekstermizim  rüşeymlərinin 
vaxtında  ləğv  edilməsi  ictimai  asayişin  qorunub  saxlanılmasına  böyük  yardım 
göstrədi. Azərbaycan ordusunun nümayəndələri İraqda və Əfqanistanda beynəlxalq 
sülh  məramlı  dəstələrin  tərkibində  terrorizim  bəlasının  genişlənməsinin  qarşısını 
almaqda  nəyə  qadir  olduqlarını  göstərmək  üçün  yüksək  nizam  və  döyüş  hazırlığı 
nümayiş etdirmişlər. 
 Azərbaycan  xalqını  daim  əzən,  narahat  edən  yeganə  məsələ  torpaqlarının 
işğalda, düşmən tapdağı altında qalmasıdır.Lakin bu narahatlıq heç də ümidsizlik 
hissləri  doğurmur,  əksinə  aparılan  siyasət  müsbət  yekuna  nail  olmaq  ümidini  bir 
qədər  artırmışdır.Bu  inam  həm  də  ordunun  möhkəmliyini  qüvvətləndirir.  Lakin 
Azərbaycan  mümkün  qədər  hərbi  iddialardan  ,  güc  nümayiş  etdirmək 
mövqeyindən  uzaqdır  və  sülhə  nail  olmaq  tərəfdarıdır.  Lakin  onun  həm  də  öz 
torpaqlarını hərb yolu ilə azad etmək hüququ vardır.  
 Sülh  müqaviləsi  əlbəttə  ki,  kompromisslərə  getmək  iradəsi  hesabına 
imzalana  bilər  və  Azərbaycan  dövləti  ondan  asılı  olan  muxtariyyət  statusu 
verilməsində  hər  cür  güzəştlərə  getməyə  hazır  olduğunu  dəfələrlə  bəyan  edib. 
Təəsüf  ki,  Ermənistan  özünü  qalib  qiyafəsində  gördüyündən,  danışıqların  uğurla 
nəticələnməsinə  hər  cür  maneçiliklər  göstərir.  Dağlıq  Qarabağda  yaşayan 
ermənilərin  təhlükəsizliyi  üçün  ağlasığmayan  qarantiyalar  verilməsi  bəhanəsilə 
şərtlər irəli sürülür, əslində nəticə etibarilə bu, həmin ərazini Azərbaycanın suveren 
yurisdiksiyasından qoparmaq məqsədini güdür . Ermənistan qəsb etdiyi ərazilərin 
boşaldılması  müqabilində  dünya  praktikasında  analoqu  olmayan  tələblər  irəli 
sürməklə,  sülhə  nail  olmaq  prosesinə  hər  cür  əngəllər  törədir.  Haqq,  ədalət  isə 
Azərbaycanın  tərəfindədir  və  nə  ölkə  rəhbərliyi,  nə  də  xalq  onun  suveren 
hüquqlarına xələl gətirən və əlavə biabırçılıq bəxş edən heç bir addımı atmaz, diqtə 
üslubunda  irəli  sürlən  şərti  qəbul  etməz.  Ermənistan  danışıqlarda  formal  qaydada 
iştirak  etsə  də,  müxtəlif  bəhanələrlə  real  danışıqlardan  boyun  qaçırmaq  yolu  ilə 
müharibə vəziyyətinin uzanmasına , sülh şərtlərinin sıradan çıxmasına can atır.Bu 
isə  əslində  arzu  olunmayan  perspektivin  yaranmasına  səbəb  ola  bilər  və  onun 
Ermənistan  üçün  daha  qeyri-  məğbul  olacağını  proqnozlaşdırmaq  heç  də  çətin 
deyildir..  Ermənistan  yalnız  qısa  müddət  üçün  və  lokal  xarakter  daşıyan 
müharibəyə davam gətirə bilər. 
 Azərbaycan  isə  daha  geniş  müqyaslı  və  uzun  müddətli  müharibənin 
ağırlığına  dözmək  iqtidarındadır  .Müharibəyə  Ermənistanın  tərəfində  hansısa 

7 
 
ikinici  bir  dövlətin qarışması  əlavə  çətinliklər  yaratmaqla  yanaşı  , digər  tərəfədən 
də  əlaqə  qüvvələrin  cəlb  olunmasına,  müharibə  teatırının  bütün  regionu  əhatə 
edərək,  böyüməsinə  gətirib  çıxra  bilər  və  bu  perspektiv  həmin  təşəbüsdə  ilkin 
bulunan dövlətə heç bir fayda verməz. 
 Azərbaycan,  ümumiyyətlə  silahlı  münaqişlərin  yenidən  start  götürməsini 
məqsədəuyğun saymır və ona gorə də danışııqlarda konstruktivlik nümayiş etdirir. 
İndi top yenidən Ermənistan tərəfdədir və hadisələrin sonrakı inkişafı onun düzgün 
mövqe tutub, tutmayacağından asılı olacaqdır. Ermənistan sülhə meyl etməsə, əldə 
etdiklərini  qoruyub  saxlamaq  fikirinə  düşsə,  regionu  yenidən  fəlakətə 
sürükləyəcək. Və ondan ən böyük zərəri özü çəkməli olacaqdır. 
 İkinci  Puniya  müharibəsi  ərəfəsində  Krarfagenə  gəlmiş  Roma  senatının 
nümayəndə  heyətinə  başçılıq  edən  Fabi  Maksim  yerli  senatda  çıxışını  bitirdikdən 
sonra  toqasının  ətəyini  büküb  orada  çökək  əmələ  gətirərək  demişdi:  “Mən  sizə 
burada  sülh  və  müharibə  gətirmişəm,  hansını  istəyirsiniz  seçin”.  Karfagen  senatı 
müharibəni  seçdi  və  iki  onilliyə  qədər  çəkən  silahlı  münaqişənin  sonunda  ağır 
şərtlərlə  sülh  bağlamaq  məcburiyyətində  qaldı.  Haniballın  hərb  dühası  da  ona 
kömək edə bilmədi. Yarım əsir keçməmiş üçüncü müharibədə romalılar Karfageni 
darmadağın edib , viran qoydular, şəhər- dövlət bütünlüklə yer üzündən silindi. 
 İndi Ermənistan tərəfi öz seçimini etməlidir. İndiyə qədər bel bağladığı silah 
diplomatiyası ona artıq fayda verə bilməz. Çünki üç mühim sahədə- siyasi, iqtisadi 
və  müəyyən  dərəcədə  də  hərbi  sahədə  Azərbaycan  ondan  yaxşı  vəziyyətdədir 
.Vaxtilə bizim ölkəni gücdən salan başıpozuqluq və anarxiya meyilləri bütünlüklə 
aradan  qaldırılmışdır.  Hakimiyyətlə  xoş  münasibət  simfoniyasından  söhbət 
getməsə də, cəmiyyət düşmənə münasibətdə monolitlik yoluna qədəm qoymuşdur . 
Bu  sahədə  iqtidar-  müxalifət  münasibətləri  bir-  birini  inkar  etmək  mövqeyindən 
uzaqlaşmağa  cəhd  edir,  bütövlükdə  demokratik  və  sivil  mübarizə  çalarları  qəbul 
edir  .Ermənistanda  isə  son  prezident  seçkilərindən  sonra  vəziyyət  xeyli 
gərginləşmiş,  itaətsizlik  halları,  əks  mövqedən  çıxış  edən  nümayiş  iştirakçılarının 
öldürülməsi baş vermişdir. Əslində, bu ölkədə siyasi mübarizə böhran səviyyəsinə 
çatan qarşıdurma ilə əvəz olunmuşdur. Xalqın iki yerə parçalanması qorxusu özünü 
nişan verməyə başlamışdır. 
 İqtisadi  inkişaf  və  onun  himayəsində  boy  atan  hərbi  qüdrət  sahəsində 
Azərbaycanın  potensialı  xeyli  böyümüşdür,  buna  baxmayaraq  o  öz  əlehdarının, 
daha  dəqiq  deyilsə  düşməninin  siyasi  və  iqtisadi  sahədəki  zəifliklərindən  istifadə 
etmək  fikrindən  çox  uzaqdır.  Coğrafi  qonşuluq  ,  yaxınlıq  hətta  müharibənin 
yaratdığı düşmənçiliklə də ləğv edilə , silinə bilməz.Hər iki tərəf bu həqiqəti dərk 
etmək,  ondan  nəticə  çıxarmaq  istəyində  və  iradəsində  olmalıdır.Çünki  hər  bir 
müharibə  sülhlə  yekunlaşır  və  bəşər  tarixi  göstərir  ki,  şüurlu  insan  üçün  sülh 
şəraitində yaşamağın özgə bir alternativi yoxdur. 
 Bu gün  hər iki xalq dillema  qarşısındadır: sülh və  ya  müharibəni  seçmək  . 
Azərbaycan  xalqının  və  rəhbərliyinin  seçiminə  heç  bir  şübhə  yoxdur.  Ermənistan 
rəhbərliyi  bu  bəladan  xilas  yoluna  iti  düşüncə  tərzi  ilə  baxmalıdır  və  gec  də  olsa 
diplomatiya  silahından  istifadəyə  və  onun  qələbəsinə  nail  olmağa  üstünlük 
verməlidir. 

8 
 
  
“525-ci qəzet”.26.07.2008 
 
 
 
Xəyanətdən müharibəyə gedən yol 
 
Bu  gün  informasiya  orqanlarının  gündəliyində  özünə  möhkəm  yer  tapan 
Dağlıq  Qarabağ  problemi  əslində  tarixdə  daim  münaqişələrə  səbəb  olan 
xəyanətdən  başlanmışdı.  Bir  qrup  qatı  erməni  millətçisi  Azərbaycanın  bu  tarixi 
ərazisini qoparmaq üçün əvvəlcə xəyanət yolunu tutmuş, sonra isə bunun davamı 
kimi cürbəcür fitnəkarlıqlara, nəhayət qanlı müharibəni alovlandırmağa əl atmışdı. 
Onların  dilində  mantraya  çevrilmiş  milli  və  ya  sosial  narazılığın  baş  verməsinə 
əslində  heç  bir  səbəb  də  yox  idi.  Səbəbin  olmaması  bir  yana  qalsın,  heç  hiddət 
partlayışı üçün bəhanə də yox idi. Dağlıq Qarabağ muxtar vilayətinin iqtisadiyyatı 
yüksələn xəttlə inkişaf edirdi, əhalinin rifahı ilbəil yaxşılaşırdı və ölkədəki ümumi 
səviyyədən  heç  də  aşağı  deyildi.  Respublikanın  paytaxtında,  digər  regionlarında 
yaşayan  erməni  əhalisinə  qarşı  heç  bir  ayrı-seçkilik  siyasəti  aparılmırdı,  diqqətlə 
təhlil etdikdə yalnız ermənilərin siyasi həyata və rəhbər vəzifələrə daha geniş cəlb 
olunması  nəzərə  alınmaqla  müsbət  diskriminasiyanın  mövcudluğunu  qeyd  etmək 
olardı. Muxtar vilayətdə isə azərbaycanlılar bəzi hallarda belə ayrı-seçkiliyə, hətta 
seqreqasiya  elementlərinə  məruz  qalırdılar,  vilayətin  paytaxtında  və  rayon 
mərkəzlərində 
azərbaycanlıların 
məskunlaşmasına  örtülü  məhdudiyyətlər 
qoyulurdu. Bütövlükdə iki xalq arasında kindən, nifrətdən uzaq olan münasibətlər 
aparıcı  rol  oynayırdı.  Əhəmiyyətsiz  istisnalar  isə  mənzərəni  korlamağa  qadir 
deyildi. 
Əlbəttə,  belə  vəziyyət  qatı  erməni  millətçilərinin  strategiyasına  qətiyyən 
uyğun gəlmirdi. Azərbaycan ərazisini parçalamaq yolu ilə, onun bir hissəsinə sahib 
olmaq  niyyəti  onların  şüurunu  bir  an  da  olsun  tərk  etməmişdi.  Ümumiyyətlə, 
ermənilər  qonşuluqda  yaşayan  xalqlara  qarşı  ərazi  iddialarını  özləri  üçün  bir 
pozulmaz doqmaya çevirmişlər. Onlar təkcə Azərbaycanın deyil, qonşu Türkiyənin 
və  Gürcüstanın  ərazilərinə  göz  dikmələrini  dayandırmır,  əlverişli  şəraitin 
gələcəyini gözləyirlər. Belə iddialar yazıçıların, jurnalistlərin sevimli mövzularına 
çevrilmişdir,  onların  yazıları  bu  torpaqlar  üçün  süni  həsrət  hissləri  ilə  doludur. 
Hətta  bəzən  gülməli  görünən  motivlər  də  uydurulurdu.  Naxçıvanda  vaxtilə 
çoxsaylı  erməni  ailələrinin  yaşadığı  əsas  götürülərək  azərbaycanlıların  bu  qədim 
torpağına  olan  iştahalar  azalmaq  bilmirdi.  Arqumentlərinin  sarsılmazlığına  bel 
bağlayan  bu  üzdəniraq  ziyalılar  unudurdular  ki,  Ermənistanın  sonralar  paytaxtı 
adını  alan  Yerevanın  sakinləri  arasında  böyük  tarixi  müddət  ərzində  sayca  nisbi 
çoxluq  məhz  azərbaycanlılara  məxsus  olmuşdu.  Zəngəzur  azərbaycanlıların 
kompakt  yaşadığı  diyar  olsa  da,  Ermənistan  sovet  respublikası  yaradılanda  onun 
tərkibinə  daxil  edilmişdi.  Belə  tarixi  faktlar  erməni  millətçilərinin  xülyalarını 
bütünlüklə alt-üst edir.  
Azərbaycan  daim  öz  ərazisinə  gələn  ermənilərə  ağuşunu  açmaqla  öz 

9 
 
xalqının  malik  olduğu  alicənablığı  nümayiş  etdirmişdir.  1988-ci  ilin  sonunun 
məlum  hadisələrinə  qədər  ermənilərin  nə  vaxtsa  kütləvi  şəkildə  bu  ölkədən 
köçürülməsi,  çıxarılması  faktı  ümumiyyətlə  mövcud  olmadığı  halda,  1948-ci  və 
1950-ci  illərdə,  müharibədən  sonra  guya  ana  vətənlərinə  qayıdan  repatriantların 
yerləşdirilməsi  pərdəsi  altında  Ermənistandan  on  minlərlə  azərbaycanlı  ailəsi 
açıqca  sürgünə  məruz  qalmış,  öz  yurd-yuvalarından  qopardılıb  Azərbaycana 
göndərilmişdi.  Tarixdə  mövcud  olmuş  yunan-türk,  hindli-pakistanlı  əhalilərin 
qarşılıqlı  yerdəyişməsinin,  kütləvi  köçünün  faciəli  hisslərini  bu  dəfə  yalnız 
azərbaycanlılar  yaşamalı  olmuşdu.  Bu  əslində  zorakı  xarakter  daşıyan  köç 
Azərbaycanda  elə  bir  hiddət  dalğası  yaratmamış,  ermənilərə  qarşı  münasibətdə 
mənfi işarəli heç bir dəyişiklik baş verməmişdi. 
Sonrakı  hadisələr  göstərdi  ki,  repatriantların  yerləşdirilməsi  şüarı  yalnız 
gözdən  pərdə  asmaq  məqsədini  güdürmüş,  90-cı  illərdə  artıq  monomilli  tərkibə 
məxsus  olacaq  Ermənistan  bu  bədnam  siyasətinə  hələ  yarım  əsr  əvvəl,  SSRİ-nin 
mövcudluğu  şəraitində  başlamışdı.  Repatriantlara  isə  yeni  Xanaan  vəd  edilmişdi, 
süd və bal çayları ilə onlar şirnikləndirilmişdi. Ona görə də əsasən kəndli kütləsini 
təşkil edən azərbaycanlıların yaşadığı məntəqələrdə məskunlaşmaları ilə onlar heç 
cür razılaşmazdılar. 
Faktlar  göstərir  ki,  millətçilərin  Qarabağı  Azərbaycandan  ayırmaq 
cəhdlərinin heç bir nə tarixi, nə hüquqi, nə də digər bir əsası yoxdur. Onlar əlacsız 
qalıb məişət zəminində baş verən ixtilafları qabarda bilərlər. Lakin bu məsələdə də 
onlar uduzurlar, çünki belə ixtilaflar nadir hallarda baş verirdi və bu qovğalar hər 
iki millətin öz daxilində baş verən münaqişəli hadisələrlə müqayisədə olduqca cılız 
və  əhəmiyyətsiz  görünürdü.  Hətta  bunlar  da  nəzərə  alınsa  belə,  milli  ədavətə 
gətirib çıxaran elə bir hadisə baş vermirdi. 
Lakin erməni millətçiləri ədavət toxumu səpmək üçün istənilən fürsəti fövtə 
vermirdilər.  Axı  onlar  geniş  cəbhə  boyu  fəaliyyət  göstərirdilər.  Azərbaycanlılar 
üçün erməni millətçiliyi “daşnaklar” adı altında tanınsa da, qatı millətçilər təkcə bu 
hərəkatda  təmsil  olunmurdular,  bu  şəbəkə  çoxlu  qollara  və  şaxələrə  malik  idi. 
Onlar  şəfa  verən  cərrah  bıçağını  da  qatilin  xəncəri  kimi  qələmə  verməkdən 
çəkinmirdilər.  Cinayət  hadisəsinin  mahiyyətinə  əhəmiyyət  vermədən,  bunu  milli 
zəminə keçirməyi özlərinin uduş şansı hesab edirdilər. 1967-ci ildə erməni mənşəli 
bir  uşağın  öldürülməsində  qatil  kimi  ittiham  edilən  bir  azərbaycanlının 
Stepanakertdə  məhkəməsi  başa  çatdıqdan  sonra  guya  cəzanın  yüngüllüyündən 
narazı olduqlarına görə bir qrup adam (oxu: qatı millətçilər) dustağı aparan maşını 
yandıraraq,  özbaşına  mühakimə  qaydasında  onun  həyatına  fərman  vermişdilər. 
Azərbaycanın  o  vaxtkı  rəhbərliyi  hadisənin  qəzəb  əks-sədası  yaradacağından 
ehtiyat  edərək,  onun  ictimai  rəyə  təsir  göstərməsinə  imkan  verməmişdi.  Azğın 
millətçilər isə bunu zəiflik əlaməti kimi qiymətləndirmişdilər. 
Heydər  Əliyev  respublika  rəhbərliyinə  gəldikdən  sonra,  1970-ci  illərin 
əvvəllərində  həyatın  digər  sahələrindəki  nöqsanlara  qarşı  kəskin  mübarizə 
aparıldığı  kimi,  milli  münasibətlərdəki  sui-istifadə  hallarına  da  son  qoyulmağa 
başlandı.  Millətçilərin  bel  bağladığı  dayaqlar  getdikcə  uçurulurdu.  Dağlıq 
Qarabağın  iqtisadi  və  mədəni  inkişafına  diqqət  artırıldı.  Stepanakertdə  Pedaqoji 

10 
 
İnstitut  təsis  edildi,  burada  tələbələr  erməni  və  azərbaycan  bölmələrində  təhsil 
alırdılar. Vilayətin paytaxtına dəmir yolu çəkildi. Xocalıda aviasiya reyslərinə yol 
açan hava limanı istifadəyə verildi. Ermənistanla nəqliyyat əlaqəsinə imkan verən 
Şuşa-Laçın  yolu  yenidən  tikildi.  Bir  sıra  sənaye  müəssisələri  işə  salındı. 
Üzümçülük  və  şərabçılıq  sürətlə  inkişaf  etdirildi.  Stepanakertdə  və  Şuşada  geniş 
miqyasda  tikinti-quruculuq  işləri  aparıldı.  Bütün  bunlar  və  həmçinin  aparılan 
səmərəli  ideoloji  iş  muxtar  vilayətdə  mənəvi  iqlimin  saflaşmasına  xeyli  şərait 
yaratdı.  Yarasalar  işıqdan  qaçan  kimi  qatı  millətçilərin  də  ciyərləri  saf  hava  ilə 
nəfəs  almağa  yaramırdı,  ona  görə  də  onlar  vilayəti  tərk  edib,  isti  yuvaya 
yiyələnmək  niyyəti  ilə  Yerevana  üz  tutdular.  Axı  onların  bir  hissəsi  həm  də  sui-
istifadə  hallarına  yol  verdiklərinə  görə  rəhbər  vəzifələrdən  uzaqlaşdırılmışdılar, 
əvvəlki nüfuz dairələrini itirmişdilər. 
Lakin  vilayətdəki  sabitlik,  əmin-amanlıq  erası  uzun  sürmədi.  1985-ci  ildə 
ölkə  rəhbərliyinə  gəlmiş  Mixail  Qorbaçovun  siyasi  həyatı  demokratikləşdirmək 
ideyası  Dağlıq  Qarabağda  separatçı  ünsürlərin  çirkab  köpüyü  kimi  baş 
qaldırmasına  münbit  şərait  yaratdı.  Vilayətdəki  qatı  millətçilər  ölkəni  fəlakətə 
aparan  dalğanın  detonatoru  rolunda  çıxış  etməyə  başladılar.  Bu  vaxt  millətçi 
liderlər  də  Yerevandan  geri  dönmüşdülər  ki,  separatizm  hərəkatına  birbaşa 
rəhbərlik etsinlər. Getdikcə səsi yüksələn xora azmış oğul kimi geri qayıdan və daş 
karxanasına  direktor  təyin  edilmiş  Arkadi  Manuçarov  dirijorluq  edirdi.  Vilayətin 
rəhbərliyi isə millətçiliyə qarşı əvvəlki mübarizəsini zəiflətmiş, heçə endirmişdi və 
əslində prosesə nəzarəti itirməklə hadisələrin quyruğunda sürünürdü. 
Qatı  erməni  millətçiliyi  öz  aqressiv  planlarının  əlamətlərini  1987-ci  ildə 
büruzə  verməyə  başlamışdılar.  Həmin  il  Heydər  Əliyevin  Sov.  İKP  MK  Siyasi 
Bürosunun  tərkibindən  və  SSRİ  hökumətindəki  rəhbər  vəzifədən  uzaqlaşdırılması 
ilə  onların  təxribat  yönlü  hərəkətləri  üçün  münbit  şərait  yaranmışdı  və  bu  vaxta 
qədər davam edən məxfilik pərdəsi yırtılmış, sərsəm iddialar açıq-aşkar müstəviyə 
keçirilmişdi.  Akademik  Aqanbeqyanın  Parisdəki  Dağlıq  Qarabağın  Ermənistana 
aid olması barədəki provokasiya xarakterli çıxışı separatizm üçün onu dəstəkləyən 
qüvvələrin  şüurunda  yaşıl  işıq  yandırmışdı.  Zori  Balayanın  azərbaycan  xalqına 
qarşı  nifrət  və  kinlə  mayalanmış  “Ocaq”  adlı  kitabı  erməni  millətçiliyinin  əlavə 
ideoloji  təminatına  çevrilmişdi.  Belə  bir  şəraitdə  Mixail  Qorbaçovun  bilavasitə 
bələdçiliyi  və  iştirakı  ilə  Azərbaycana  təzyiqlər  artırdı.  Ermənistan  nə  sahədəsə 
tənqid  ediləndə  “birləşmiş  qablar”  qanunun  icrası  kimi  Azərbaycan  da  paralel 
olaraq  əslində  əsassız  ittihama  məruz  qalırdı.  Azərbaycan  KP  MK  birinci  katibi 
Kamran  Bağırovun  bu  təzyiqləri  dəf  etmək  cəhdləri  uğur  qazanmırdı.  Artıq 
respublika  partiya  rəhbərliyinin  daxilində  də  müəyyən  çaşqınlıq  və  qıcqırma 
əlamətləri  nəzərə  çarpırdı.  Hələ  öldürülməmiş  ayının  dərisindən  xəz  çuxa 
geyinmək  arzusunda  olanlar  boşalması  gözlənilən  birinci  katib  postunu  tutmaq 
üçün yollar və vasitələr axtarırdılar. 
Bir  qədər  sonra  hadisələr  daha  gərgin  fazaya  daxil  oldu.  1988-ci  ilin 
fevralında vilayətin paytaxtının mərkəzi meydanında mitinqlər başladı. İlk mitinq 
baş verən ərəfədə mən Qubaqlı, Zəngilan, Cəbrayıl rayonlarında ezamiyyətdə idim, 
Mərkəzi  Komitənin  aqrar  məsələlər  üzrə  katibi  kimi  kənd  təsərrüfatı  işlərinin 

11 
 
vəziyyəti  ilə  tanış  olurdum.  Axırıncı  gün  Cəbrayıl  rayon  partiya  komitəsində 
müşavirə  keçirərkən  Azərbaycan  KP  MK-nın  birinci  katibi,  mərhum  Kamran 
Bağırov  məni  telefona  çağırdı  və  göstəriş  verdi  ki,  təcili  Stepanakertə  gedim. 
Söhbətin gedişində orada vəziyyətin yaxşı olmadığını da qeyd etdi. 
Vilayət  partiya  komitəsində  məndən  bir  az  əvvəl  buraya  gəlmiş  Mərkəzi 
Komitənin ideoloji iş üzrə katibi Ramiz Mehdiyevlə görüşdüm. Biz gecəni birinci 
katibin kabinetində keçirdik. Gecə saat 4-ə yaxın vilayət qəzetində vəziyyəti təhlil 
edən məqaləni dərc etməkdən redaktorun imtina etdiyini xəbər verdilər. Məqalədə 
“Azərbaycan”  sözünün  işlədilməsinin  əhalini  guya  hiddətləndirəcəyini  əsas 
gətirərək redaktor belə mövqedən çıxış etmişdi. Bundan əvvəl isə o, vilayət partiya 
komitəsinin  ideoloji  iş  üzrə  katibi  işləmişdi.  Onun  belə  təslimçi  mövqeyi  hiddət 
doğurmaya bilməzdi, o, əslində əhalidən deyil, artıq bütün məsələlərə nəzarət edən 
qatı millətçilərdən qorxurdu, çünki onlar “xain” damğası yapışdırmaqla onu şantaj 
edə bilərdilər. 
Bu  gecə  bizə  çox  həqiqətləri  anlatdı.  İyrənc  epizod  isə  Azərbaycanın 
ərazisinin parçalanmasına yönələn təhlükənin ilk nişanəsi idi. 
Mitinqlər  artıq  vilayət  paytaxtının  həyatının  başlıca  atributuna  çevrilmişdi, 
adamlara işləməyə də imkan vermirdilər. Bu vaxt Moskva heç bir ciddi tədbirə əl 
atmağa icazə vermirdi, çıxış yolunu vilayət rəhbərliyini dəyişdirməkdə gördü. Bu, 
əslində qəti addımlardan qaçmaq yolu olmaqla vəziyyətə müsbət təsir göstərmədi. 
Az  sonra  Azərbaycanda  və  Ermənistanda  rəhbərliyin  dəyişdirilməsi  baş  verdi, 
“xilas kəməri” kimi düşünülən həmin tədbir də heç bir faydalı bəhrə vermədi. Bir 
qayda  olaraq  kosmetik  əməliyyatlar  zahiri  təsir  bağışlayır,  mahiyyət  isə  elə  bir 
korreksiyaya  məruz  qalmır.  Azərbaycanda  yeni  rəhbərlik  səmərəsiz  güzəştlər 
yolunu  tutmaqla  səhvləri  daha  da  dərinləşdirdi.  Mərkəzi  Komitənin  birinci  katibi 
Əbdürrəhman  Vəzirov  problemə  nüfuz  etmək  əziyyətinə  qatlaşmırdı,  adekvat 
addımlar  əvəzinə  palliativlərə,  bəzən  hətta  primitiv  effekt  yaradan  tədbirlərə 
üstünlük verirdi. Onun “süvari hücumu” ilə məsələni bir andaca həll etmək inamı 
gerçəkliklə üzləşdikdə iflasa uğradı. Bu isə çox güman ki, Moskvanı razı salmamış 
deyildi. 
Şovinistlər  başqa  millətlərin,  xüsusən  qonşu  xalqların  timsalında  düşmən 
obrazı  yaratmadan  keçinə  bilmirlər.  Onlar  bu  “düşmənə”  hər  an  xətər 
toxundurmağa, ziyan vurmağa çalışırlar. Lakin bu münasibətin mahiyyətinə nüfuz 
etdikdə görürük ki, xətər, bəla birinci növbədə şovinistlərin mənsub olduğu xalqa 
dəyir.  Alman  şovinizminin  bu  xalqı  hansı  fəlakətlərə  sürüklədiyi  əyani  bir 
sübutdur.  Qatı  millətçilər  əks  qütbdə  hesab  etdikləri  milləti  izqoy  vəziyyətinə 
salmağa  çalışsalar  da,  əslində  özünə  böyük  bədbəxtlik  uçurumu  yaratmış  olur. 
“Miatsum”  şüarı  vasitəsilə  və  mistik  xoşbəxtliyə  çatdırılacağı  vədi  ilə  Qarabağ 
ermənilərini  aldadanlar, onların bir  hissəsini  zombilərə  çevirənlər  hər  iki tərəfdən 
olan  yüz  minlərlə  adamı  fəlakətli  günlər  yaşamağa  məcbur  etdilər.  Yer  üzərində 
cənnətlə üzləşəcəklərini güman edənlər səfalətli həyatın bütün nümunələri ilə tanış 
olmaq  imkanı  qazandılar,  Dante  cəhənnəminin  doqquz  dövrəsindən  keçdilər. 
Eldorado  xəyalı  ilə  yaşayanlar  ehtiyacın,  yoxsulluğun,  evsiz-eşiksizliyin  eybəcər 
sifətləri ilə üzləşməli oldular. 

12 
 
Qatı  millətçiliyin  ən  sınanmış  silahı  ekstremizmdir,  terrordur.  O 
ekstremizmin  palitrasında  olan  bütün  mənfur  rənglərdən  istifadə  edir,  öz 
cəbbəxanasına  yeni-yeni  fitnəkarlıq  silahları  əlavə  edir,  hədəf  seçdiyinə  qarşı 
yönəldilən  hər  cür  vəhşiliyi  az  qala  qəhrəmanlıq  nümunəsi,  rəşadət  rəmzi  kimi 
qələmə  verir.  Ona  görə  də  az  müddət  keçdikdən  sonra  mitinqlər  özünün  ideya 
mübarizəsi xarakterini dayandırdı, iyrənc məqsədlərinə çatmağa mane olan maddi 
qüvvəyə  qarşı  həmlə,  hücum  çağırışlarına  əl  atdı.  Əlbəttə,  mitinqdə  qan  tökmək 
barədə  çıxışlar  eşidilmirdi.  Lakin  bu  ictimai  iğtişaş  öz  inkişafını,  yalnız  daha 
kəskin və tutarlı saydığı metodlara keçməkdə görürdü. 
Vilayətin  ərazisində  yaşayan  azərbaycanlılara  qarşı  hər  cür  zorakılıq 
hərəkətlərinə  rəvac  verilirdi.  Stepanakertdə  yaşayan  azərbaycanlıların  evləri 
yandırılır,  onlar  güc  və  hədə  tətbiq  edilməklə  təhqiramiz  şəkildə  öz  yaşayış 
məskənlərindən  qovulurdular.  Bu  məcburi  köçkünlər  üçün  sığınacaq  yaratmaq 
məqsədilə Xocalıda və Malbəylidə 52 taxtadan tikilən ev istifadəyə verildi. Vilayət 
rəhbərliyi öz doğma ocaqlarından ailələrin qovulmasına göz yumduğu azmış kimi, 
həmin  tikintiyə  də  mane  olmaq  üçün  Moskvanın səlahiyyətlərinə  müraciət  edirdi. 
Sovet hərbçiləri erməni millətçilərinin göstərişlərinə itaət qaydasında tikintiyə yük 
daşıyan nəqliyyatın hərəkətinə maneələr törədirdilər. 
Qarabağ  ekstremistlərinin  vəhşiliyi  Ermənistanda  böyük  əks-səda  yaratdı. 
Respublikada  yaşayan  bütün  azərbaycanlı  əhalinin  zorla  qovulub  Azərbaycana 
sürgün  edilməsinə  başlandı.  Qaçqınlar  dəstəsinin  gəlişi  fasilə  vermirdi.  Qış 
aylarında  əhalinin  bir  hissəsi  heç  bir  minik  vasitəsi  olmadan  qarlı  dağlardan 
keçməyə məcbur olurdu. Belə kütləvi qovulma siyasəti Azərbaycanda da müəyyən 
reaksiya yaratmamış qalmadı, ermənilər də öz evlərini tərk edib SSRİ-nin müxtəlif 
regionlarına  səpələndilər,  onların  az  hissəsi  Ermənistanda  özünə  sığınacaq  tapdı. 
Millətçilərin onlara vəd etdikləri “qızıl dağlar” bir andaca öz saxtalığını, ağ yalan 
olmasını büruzə verdi. 
Zorakılıq  spiralı  istənilən  vaxt  açıq  müharibəyə  gətirib  çıxara  bilərdi  və 
ekstremistlər  casus  belli  yaratmaq  üçün  dəridən-qabıqdan  çıxırdılar.  Əvvəllər 
epizodik  xarakter  daşıyan  toqquşmalar  artaraq  onların  çox  arzu  etdikləri 
müharibənin  başlanmasını  mümkün  etdi.  Savaşa  ermənilər  ciddi  hazırlıq  da 
görmüşdülər.  Ermənistan  Qarabağ  separatçılarını  silahlandırmaq  üçün  hər  cür 
vasitələrdən istifadə edirdi. Oradan göndərilmiş beton məmulatları vaqonunda çox 
sayda “qrad” raketləri aşkar edilmişdi. Stepanakertdə zavodda və emalatxanalarda 
gizli  qaydada  sadə  silah,  sursat  istehsal  edilirdi.  Azərbaycanda  isə  Moskvanın 
təkidi  ilə  hətta  ov  silahları  da  sahiblərindən  alınıb  istifadədən  yığışdırılmışdı. 
Çexovun  dediyi  kimi,  birinci  səhnədə  divardan  asılan  silah  dördüncü  səhnədə 
hökmən  atəş  açmalıdır.  Artıq  ekstremistlərin  silahlı  dəstələri  mövcud  idi,  onlar 
əhalini  vahimədə  saxlamağa  çalışırdı.  Belə  dəstələr  Şaumyan  (kənd)  rayonunda 
xüsusi fəallıq göstərirdi, digər yerlərdə də dinc əhaliyə qarşı basqınlar baş verirdi. 
Bu  silahlı  həmlələrdən  mülki  əhali  böyük  ziyan  çəkirdi,  onların  əmlakı  qəsb 
edilirdi. Bununla əlaqədar olaraq “Nyurnberq prosesi” filmindəki “cinayətin ölüm 
saçan  alətini  göndərən  hər  bir  adam  günahkardır”  sözlərinə  əsaslanaraq  demək 
lazımdır  ki,  Qarabağ  ekstremistləri  ilə  birgə  onların  Ermənistandan  olan 

13 
 
silahdaşları da birbaşa məsuliyyət daşıyırdılar. Heç kəsin fəaliyyətini nəyisə nəzərə 
alaraq  ört-basdır  etmək,  unutmaq  olmaz,  ideya  mübarizəsini  terrora,  ekstremizm 
tufanına  çevirənlər  ən  azı  tarix  qarşısında  cavabdehliklərini  dərk  etməlidirlər. 
Dünyada  mütləq  müqəddəslər  olmadığı  kimi,  mütləq  əclaflar  da  yoxdur.  Ancaq 
qan  axıtmaq,  dinc  insanları  qətlə  yetirmək  –  hansı  bir  ideya  naminə  həyata 
keçirilirsə keçirilsin, ən ağır cinayətdir, insanlığa qarşı olan cinayətdir. 
Qatı  erməni  millətçiləri  özlərini  manixeizm  təliminin  ardıcılları  kimi 
apararaq  dünyanı  iki  qütbə,  xeyirə  və  şərə,  özününkülərə  və  özgələrə  bölürlər. 
Qədim  İran  filosofunun  doktrinasına  inanc  gətirənlər  üçün  düşmənsiz  olan  həyat 
artıq yaşamaq üçün mümkün olmayana çevrilir. Müasir erməni “manixeistlərinin”, 
dostluqdan savayı onlara başqa bir münasibət göstərməyən, öz ölkəsinin ağuşunu 
mehribanlıqla  açan  bir  xalqa  qarşı  belə  nankorluqla  yanaşmaları  faktına  təəccüb 
qalmaya  bilmirsən.  Çox  pis  haldır  ki,  bəzən  xalqın  xeyli  hissəsi  belə  xəstəliyə 
sirayətlənmiş olur. Əgər ekstremistlər üçün müharibə sənətə, peşəyə çevrilirsə, bu 
daha qorxuludur. Klinik vətənpərvərlər müalicə olunmaq əvəzinə məxsus olduqları 
xalqa  öz  dəhşətli  xəstəliklərindən  pay  verməyə  çalışırlar.  Separatizm  küləyi  bir 
çoxlarının  şüurunu  qarışdırmaqla,  onları  qonşuluqda  yaşadığı  xalqla  düşmənçilik 
yoluna,  müharibə  cığırına  salır.  Onlar  bircə  şeylə  öyünə  bilərlər  ki,  apardıqları 
müharibə  xalqımıza  ağır  yaralar  vurmuş  və  bu  xoralar  indiyədək  sağalmamış 
qalmışdır.  Bu  sevinc  ibtidai  insanın  öldürülmüş  qurbanın  dövrəsindəki  ritual 
rəqslərini yada salmaya bilmir. 
Müharibə,  bədbəxtlikdən  Azərbaycanı  sarsıntılar  dövründə  haqladı. 
Müstəqillik  qazanmış  ölkənin  mərkəzləşmiş  ordusu  yox  idi,  yaradılan  müdafiə 
batalyonları muxtar qaydada vuruşmağa üstünlük verdiyindən qazanılan uğur da az 
sonra  yoxa  çıxırdı.  İntizam  zəif  idi,  əməliyyatlar  koordinasiya  edilmədiyindən 
pərakəndə  xarakter  daşıyırdı.  Bəzən  adi  döyüş  qaydalarına  əməl  edilməməsi  ağır 
itkilərlə nəticələnirdi. Birinci Dünya müharibəsində belə bir zərb-məsəl yaranmışdı 
ki,  “tər  qanı  xilas  edir”.  Tər  axıtmaqla  qazanılan  səngərlər  piyadaların  həyatını 
düşmən  gülləsindən  çox  vaxt  hifz  edirdi.  Təəssüf  ki,  döyüşən  qruplarda  bəzən 
səngər  qazılması  artıq  bir  iş  hesab  olunurdu.  Məğlubiyyətə  baxmayaraq,  sıravi 
döyüşçülərimizin  igidliklə,  fədakarlıqla  vuruşması  üzərinə  heç  kəs  kölgə  sala 
bilməz. Komandanlığın isə taktiki ustalığı aşağı idi, düşmənin imkanları lazımınca 
qiymətləndirilmədiyindən  bu  ağır  nəticələrə  gətirib  çıxarırdı.  Belə  bir  şəraitdə 
erməni  quldurları  daha  da  həyasızlaşırdı.  1992-ci  ilin  fevralında  ermənilər 
Rusiyanın  motorlu  atıcı  alayının  köməkliyi  ilə  gecə  Xocalı  şəhərinə  hücum  edib 
qocaları, uşaqları, qadınları, dinc əhalini qırğına məruz qoydu. Yüzlərlə günahsız 
insan  həyatını  itirdi  və  əsir  götürüldü.  Bu  vaxt  respublika  prezidenti  olan  Ayaz 
Mütəllibov  qırğının  miqyasını  ört-basdır  etdirmək  yolunu  tutdu  və  Xocalı  dəhşəti 
bütün  təfərrüatı  ilə  məlum  olduqda  o,  öz  postu  ilə  vidalaşmaq  məcburiyyətində 
qaldı. Dəhşətli genosidin təfsilatı aşkarlandıqda, insanların gəzəbi hədd tanımırdı. 
Mütəllibovun,  istefasından  iki  ay  sonra  isə  çox  şey  bəxş  edən  əvvəlki  vəzifəsini 
yenidən  bərpa  etməyə  həsr  olunmuş  misteriyası  da  uğursuzluqla  nəticələndi.  Bu 
dəfə o, öz əvvəlki sələfi kimi Moskvada sığınacaq axtarmaq labüdlüyü ilə üzləşdi. 
Vasitələr məqsədin və şəxsiyyətin həqiqi dəyərini açiq göstərməyə qadirdir. .  

14 
 
Xocalı isə dəhşətli taleyinə görə  faşistlərin  məhv  etdiyi  Gernika,  Koventri, 
Oradur kimi şəhərlərin faciəvi siyahısına daxil oldu. 
Hakimiyyətin  “interim”  dövrü  bədbəxtliklərin  davamı  ilə  varislik  hüququ 
qazandı. 1992-ci ilin mayında təbiətin özünün istehkamlandırdığı Şuşa şəhəri işğal 
edildi.  Xalq  Cəbhəsinin  bir  il  davam  edən  hakimiyyətinin  ilk  günlərində  Laçın 
rayonu,  idarəçiliyinin  sonuna  yaxın  isə  Kəlbəcər  rayonu  Ermənistan  silahlı 
qüvvələri tərəfindən işğal edildi. 1993-cü ilin iyul-oktyabr aylarında isə əlavə beş 
rayon  bu  müdhiş  taleyi  yaşamalı  oldu.  Bu  müharibə  ümumilikdə  Azərbaycan 
ərazisinin 20 faizinin itirilməsi və bir milyona yaxın əhalinin qaçqına və məcburi 
köçkünə  çevrilməsi  ilə  nəticələndi.  Ermənilər  uzun  illər  ərzində  arzu  etdiklərinə 
bundan  xeyli  əvvəl  çatdılar  –  Ermənistanda  demək  olar  ki,  heç  bir  azərbaycanlı 
qalmadı. Din müxtəlifliyini də öz düşmənçilik silahı kimi istifadə edənlər “rahat” 
nəfəs  ala  bilərdilər  ki,  onların  yaşadıqları  ərazilərdə  az  sayda  kürdlər  istisna 
olmaqla  müsəlmanlardan  əsər-əlamət  qalmamışdı.  Hətta  ən  quduz  səlibçilər  də 
Yaxın  Şərqdə  özlərini  belə  aparmamışdılar,  işğal  etdikləri  torpaqlarda  bol  insan 
qanı  axıtsalar  da,  heç  vaxt  əraziləri  qeyri-dinə  mənsub  olan  insanların 
yaşamadıqları məkana çevirməmişdilər. Azərbaycanda isə hazırda otuz minə qədər 
erməni yaşayır və onlar, elan olunmamış bir qaydada kiçik siyasi hüquqlar istisna 
olunmaqla, bütün vətəndaş hüquqlarından bol-bol istifadə edirlər.  
1988-ci ildən başlayaraq Dağlıq Qarabağ adlanan yerüstü behiştdə elə bil ki, 
ağır  kabus  dayanmışdı.  Bu  kabus  öz  kini  və  nifrəti  ilə  həmin  ərazinin  doğma 
insanlarının  həyatına  qənim  kəsilmiş,  onları  cəhənnəm  əzablarına  düçar  edəcəyi 
andını  içmişdi.  Bu  hadisələrdən  iki  onillikdən  artıq  bir  müddət  keçmişdir,  bu 
dövrdə Qarabağ savaşı barədə çox sayda xatirələr, sənədli və bədii əsərlər yazılmış, 
onlardan  bəziləri  ekran  və  səhnə  həyatını  da  yaşamışdır.  Bunlar  adamlarımızın 
yaddaşının  bir  daha  mürgüləməməsi  üçün  çalınan  təbil  rolunu  oynamaqla 
gənclərdə  vətənpərvərlik  hisslərinin  güclənməsinə  kömək  etmişdir.  Lakin  heç  bir 
xatirə və ya təsvir bu faciəli dövrdə yaşamış insanların çəkdiyi ağrıları və kədərləri, 
on  minlərlə  azərbaycanlıların  düçar  olduğu  bədbəxtlikləri,  keçirdikləri  təhlükə 
hisslərinin  dəhşətini  ifadə  edə  bilməz.  Düşmənlə  vuruşda  canını  Vətən  yolunda 
qurban  verənlərin  ruhu  hələ  də  rahatlıq  tapmır:  çoxları  xəyanətkara,  bir  andaca 
özünü düşmənə çevirən dünənki buqələmun dostlara təslim olmaqdansa, həyatdan 
getmək kimi acı aqibətlə razılaşmışdılar. 
Müharibə  həmişə  faciə  mənbəyi  olmuşdur,  qanla  qidalanan  Moloxdur. 
Xəyanətdə yoğrulmuş müharibənin dəhşətləri isə daha ağrılıdır, axı sənin öz evində 
kürəyinə  xəncər  sancırlar.  Sərsəm  millətçi  ideyaların  təsiri  altında  öz  torpağında 
dünənə qədər ən azı zahiri mehribanlıqda yaşayan adamların onların taleyinə qılınc 
zərbəsi  vurmasına,  ölkəsinin  müqəddəs  yerlərini  xarabazara  çevirməsinə  heç  bir 
izah  da  tapa  bilmirsən.  Vətənindəki  müharibə  vətəndaş  müharibəsi  olmasa  da, 
onun  eybəcər  prinsiplərindən  istifadə  etməsi  ilə  seçilir.  Özünü  saxta  qaydada 
“qardaş”  adlandıranlar  insan  qanına  susamaqla  yanaşı,  əcdadlarımızdan  yadigar 
qalmış  torpaqlara  sahib  olmağa  can  atırlar.  Beləliklə  həm  də  xalqın  keçmişinə, 
bütövlükdə  tarixinə  ağır  zərbə  vurmuş  olurlar.  Kardinal  Rişelyenin  sözlərini  bir 
qədər dəyişdirərək “Xəyanət onların bütün böyük işlərinin ruhudur” desək heç də 

15 
 
mübaliğəyə yol vermərik. Uzun onilliklər ərzində bizim atalarımız, yaşlı nəsil dinc 
həyata  üstünlük  verdiklərindən,  bunu  allahın  ümdə  mərhəməti  kimi  qəbul 
etdiklərindən  heç  bir  qorxulu  vasitəyə  əl  atmadan  münaqişələrin  həll  edilməsini 
məqbul  saymış,  sülhü  istənilən  hipotetik  zəfər  və  qələbədən  üstün  tutmağı 
bacarmışlar. Əvəzində isə qara nankorluq, xəyanət cavabı almışlar. 
Lakin  şər  heç  də  cavabsız  qalmır,  xeyirə  böyük  təhlükə  yarananda  özünə 
müvafiq  müdafiə  vasitəsi  də  tapmağa  müvəffəq  olur.  Bəlkə  də  babalarımızın, 
atalarımızın səmimi hissləri, qoyun dərisi altında gizlənmiş canavarlara əhəmiyyət 
verməmələri,  əksinə  onlara  bəzən  hətta  hədd  bilməyən  xoş  münasibətləri,  təəssüf 
ki, nəcib bar vermək əvəzinə zəhərli meyvələr yetişdirdiyini büruzə verdi. “Atalar 
qora  üzüm  yemişdi,  indi  oğulların  dişi  qamaşır”  Bibliya  hikməti  bu  məsələdə 
bütünlüklə  öz  təsdiqini  tapır.  Sonrakı  nəsillər  bu  diqqətsizliyin  və  sayıqlığı 
unutmanın  əziyyətini  çəkməli  oldu.  Həm  də  adamlarda  artıq  hər  şeyə  açıq  gözlə 
baxmaq,  mahiyyətdən  baş  çıxarmaq  keyfiyyətləri  aşılandı.  Düşməndən 
təhlükələnmək hissləri də, ona əvvəllər bəslənən xoş münasibət də sınaq anlarında 
yoxa çıxdı. İndi azərbaycanlı döyüşçü təkcə dövlətin ona bəxş etdiyi müasir hərbi 
texnika,  cihaz  və  silahla  qürur  duymaqdan  daha  çox  öz  qüvvəsinə  inanır,  bel 
bağlayır.  Vətən  naminə,  itirilmiş  torpaqları  geri  qaytarmaq  naminə  o,  hər  cür 
fədakarlığa  hazırdır.  Axı  onun  arxasında  özünə  bəslənən  kin  və  ədavətin  cavabı 
kimi,  sönməz  nifrətlə  silahlanmış  və  möhkəm  yumruğa  çevrilmiş  xalq 
dayanmışdır. 
Qoy heç kəs bu sətirləri düşmənin istifadə etdiyi üsullara çağırış kimi qəbul 
etməsin. Xəyanətə  və  təcavüzə layiqli  cavab verilməkdə ifadə olunan istək, bəlkə 
də  əcdadlarımızdan  yadigar  qalmış  sülhsevər  davranışa  ziddir.  Lakin  xalqımızın 
qanını  axıtmış,  şəhərlərini,  kəndlərini  viranə  qoymuş,  tarlalarını  səhraya 
döndərmiş,  böyük  bir  ərazimizin  üzərindən  dağıdıcı  tufan  əsdirmiş  düşmənin 
bağışlanmasını, cinayətlərinin əfv edilməsini heç bir normal insanın vicdanı qəbul 
edə  bilməz.  Fransızların  zərb-məsəlində  deyildiyi  kimi,  “A  la  querre  comme  a  la 
querre”  –  “Müharibədə  müharibədə  olduğu  kimi”.  Qılıncın  qarşısına  musiqi  aləti 
ilə çıxmaq ağılsızlıqdır. Lakin onu da nəzərə almalıyıq ki, xalqımızın müdrikliyi və 
mərhəməti,  heç  şübhə  yoxdur  ki,  onun  qəzəbindən  və  qisas  hissindən  çox-çox 
yüksəkdir. Torpaqlarımızı, əgər lazım gəlsə silah gücünə xilas edəndə biz uşaqları, 
qocaları,  qadınları,  dinc  əhalini  qırmaq  kimi  vəhşiliyə  əl  atmayacağıq,  qızların 
ləyaqətinə  təcavüz  etməyəcəyik,  bütövlükdə  haqq  işimizə  ləyaqətsiz  olan  nəyinsə 
qatılmasına, kölgə salmasına imkan verməyəcəyik. Bu bizim qələbəmizin vəznini 
daha  da  artıracaqdır.  Çünki  zəfərimizdə  də  qəddarlıq  deyil,  təslim  olanları 
alicənablıqla əfv etmək xüsusiyyətləri nümayiş etdirəcəyik.  
Müharibə  nə  qədər  dəhşətli  əməl  olsa  da,  onun  da  öz  qanunları  vardır.  Bu 
qanunlar  hər  cür  vəhşiliyi,  dinc  əhaliyə  qarşı  silah  işlədilməsini,  günahsız 
insanların,  mülki  əhalinin  qanının  axıdılmasını  inkar  edir  və  sivilizasiyalanmış 
bütün  xalqlar  beynəlxalq  sənədlərdə  əksini  tapmış  bu  cəhətlərə  əməl  etmək 
öhdəliyini  götürmüşlər.  Biz  müharibə  aparmalı  olsaq,  baxmayaraq  ki,  dövlətimiz, 
xalqımız problemin sülh yolu ilə həllini prioritet qaydada qəbul edir və onun baş 
tutması  üçün  haqqın  imkan  verdiyi  hədlərdə  hər  cür  kompromisslərə  gedir,  bu, 

16 
 
qisas,  intiqam  savaşı  adlansa  da,  intiqamın  bir  qayda  olaraq  əl  atdığı  hərəkətlərə 
yol  verilməsini  məqbul  saymayacaqdır.  Yaxşı  haldır  ki,  döyüşçülərimiz  də  bu 
ruhda tərbiyə olunur, humanistlik onlara heç də yad deyildir. 
Ermənistanın xalqımızı sövq etdiyi müharibə çox həqiqətləri başa düşməkdə 
bizə kömək  etdi. Hər  şeydən  əvvəl  dünyada ikili  standartların mövcudluğuna tam 
əminlik  tapdıq.  Həm  də  düşmənlərimizdən  öz  dostlarımızı  daha  dərindən 
öyrənmək  imkanı  qazandıq.  Sözdə  bizə  ürək-dirək  verib  düşmənimizin 
dəyirmanına  su  tökənləri  də,  həqiqi  strateji  müttəfiqlərimizi  də  daha  yaxından 
tanıdıq.  Saxtalıqdan  bütünlüklə  kənar  olan  qardaşlıq  hissinin  hər  cür  zahiri 
parıltıdan xali olub, özündə poladdan möhkəm olan həmrəylik xəlitəsini əritdiyinin 
də şahidi olduq. 
Ermənistan  öz  havadarlarının  himayəsinə  və  gücünə  bel  bağlayaraq 
Azərbaycanın ədalətli haqqını özündə əks etdirən sülhdən yayınmaq üçün hər cür 
fitnələrə  və  əsassız  bəhanələrə  əl  atır,  həm  də  yeni  bir  “Pirr  qələbəsinin” 
qazanılacağı  xülyası  ilə  özünə  təskinlik  verir.  Erməni  siyasətçiləri  ölkəmizin 
müdafiə  qüdrətinin  möhkəmlənməsi  ilə  əlaqədar  xof  hisslərini  gizlətməyi  də 
bacarmırlar,  Azərbaycanın  iqtisadi  cəhətdən  dinamik  inkişafı,  dövlət  büdcəsinin 
artıq  iki  rəqəmli  milyard  dollarlarla  həyata  keçirilməsi  bu  qorxu  hissini 
qidalandıran amillərdir. Ermənistan müxalifəti belə, ölkəsində sabitliyin pozulması 
ehtimalının  qonşu  dövlətin  uğurlu  hücumu  üçün  şərait  yaradacağından 
ehtiyatlanaraq ultimatum xarakterli çıxışlardan imtina etdiyini bildirmişdir. 
Çox  güman  ki,  şüuru  zəhərlənməmiş  sadə,  zəhmətkeş  erməni  müharibə 
vəziyyətinin  davam  etməsini,  özünün  sağlam  düşüncəsinə  müvafiq  olaraq 
bəyənmir, məqbul saymır, milyonlarla başqa insanlar kimi dinc şəraitdə yaşamağa 
üstünlük verir. Bu mülahizəyə yəqin ki, qatı millətçilər tükürpərdən qəti inkar xoru 
ilə  cavab  verəcəklər  və  özlərinə  xas  olan  qaydada  ən  böyük  həqiqət  kimi  bəyan 
edəcəklər ki, ermənilər milli mənafedə heç vaxt güzəştə getməzlər. Bu vaxt onları 
susduran sual meydana çıxır: məgər ədalətsiz müharibə milli mənafeyəmi xidmət 
edir,  yoxsa  onun  dayaqlarını  uçurdur?  Əlbəttə,  ermənilərin  millətçilik 
ideologiyasında  türklərə  və  azərbaycanlılara  qarşı  kin,  ədavət  mühüm  yer  tutur, 
millətin  müəyyən  hissəsi bu sərsəm  ideyanın girovuna  çevrilmişdir. Düşmənçiliyi 
üstüörtülü  dövlət  ideologiyasına  çevirən  bir  ölkədə  şüurların  amansız  və  ardıcıl 
təsirlərə məruz qalması adi bir hala çevrilmişdir. 
Düşmənçiliyin tarixini özlərinin mənfəət gətirən kapitalına çevirən dövlət öz 
vətəndaşlarını, gənclərini məhz bu ruhda tərbiyə etməyə çalışır, ruhlarına daim təzə 
kin,  nifrət  şehi  çiləməklə  onları  düşmənçilik  mehrabının  qurbanları  kimi  görmək 
istəyir.  Adamlar  dövrünün  və  onları  əhatə  edən  mühitin  xüsusiyyətlərini 
xarakterində  əks  etdirməklə,  özlərinin  yad  zümrəyə  aid  olmadıqlarını  nümayiş 
etdirməyə çalışırlar. Dövlətin günbəgün apardığı siyasət nəticəsində vətəndaş insan 
üzərində üstünlüyə malik olur. Hər dövlət öz vətəndaşına malikdir və çox hallarda 
onun  şüuruna  və  taleyinə  də  hakim  kəsilir.  Dövlət  insan  fəaliyyətinin  bütün 
dairələrini  özünə  tabe  etdirir  və  onun  hisslərinə  öz  möhürünü  vurur.  Ona  görə  də 
düşünürsən  ki,  sadə  erməni  nə  edə  bilər,  axı  o,  daim  dövlətin  aram  verməyən 
təzyiqi  altındadır,  şüuru  isə  daim  təbliğat  zorakılığına  məruz  qalır.  Böyük  rus 

17 
 
tarixçisi  T.N.Qranovski  çox  düzgün  olaraq  qeyd  edirdi  ki,  “insan  bu  və  ya  digər 
dövlətə  nə  qədər  mənsubdursa,  o  qədər  də  hüquqlardan  istifadə  edir”. 
Ermənistanda  isə  vətəndaşlar  mənsub  olduqları  dövlətin  yalnız  onlara  ötürdüyü 
hüquqlardan  istifadə  edir,  hüquqlar  və  vəzifələr  isə  vəhdət  şəklində  ksenofobiya, 
başqalarına düşmənçilik mayesində həll olunmuşdur. 
Qatı  erməni  millətçiləri  tarixə  Herostrat  “şücaəti”  ilə  yanaşmalarından  da 
həzz  alırlar,  öz  uydurduqları  yalana  az  sonra  özləri  də  inanırlar.  Qoy  onlar  belə 
yanaşma  tərzini  kənara  atıb  keçmişdən  ibrət  dərsi  götürməyə,  gələcəyə  isə  kor 
bucaq  altında  baxmağa  öyrənsinlər.  XX  əsrin  əvvəllərində  və  sonunda  onlar 
cinayətdən də betər olan səhvlərə - qonşu xalqlara qarşı düşmənçiliyə və savaşa əl 
atmışlar.  XXI  əsrin başlanğıcında onlar bəxtlərinə düşən şansdan  düzgün  istifadə 
etsələr  daha  çox  qazanarlar.  Yox,  əgər  onlar  nəticəli  sülh  danışıqlarından  imtina 
edib xam xəyaldan uzaqlaşmağı bacarmasalar, “qırıq təhnə” yanında qaldıqlarının 
şahidi  olacaqlar.  Axırıncı  variant  bu  məxluqların  özlərinə  yeni  bəla  toru 
toxumasına bənzəyir. 
Fantastik məqsədlər daim fiaskoya uğrayır, onlara olan ümid çox tezliklə öz 
puçluğunu  göstərir.  Ağıllı  adam  heç  vaxt  suyunu  içdiyi  quyunu  zəhərləməklə 
öyünməz.  Regionu  yeni  döyüş  səhnəsinə  çevirmək  istəyi  də  bu  qəbildəndir.  Axı 
yeni  müharibə  yeni  faciələrlə  müşayiət  olunacaqdır  və  Ermənistan  özünün  hansı 
sınaqlara  çəkiləcəyini  indidən  göz  önünə  gətirməlidir.  Bu  dəfə  Ermənistan  silah 
qaldırmağa cəsarət etsə, bundan daha güclü olan silahla daha ağır yara ala bilməsi 
ehtimalını  da  nəzərdən  qaçırmamalıdır.  Ən  qızmış  başlar  belə  iştah  barədə 
müəyyən  hədd  tanımalıdır.  Başqasının  var-dövlətinə  göz  dikmək,  ondan 
faydalanmaq  heç  də  yaxşı  sonluqla  nəticələnmir.  Çoxa  nail  olmaq  istəyi  adamın 
sərəncamında  olanların  da  məhv  olmasına  şərait  yarada  bilər.  Bu  yerdə  böyük 
ingilis  filosofu  Frensis  Bekonla  əlaqədar  olan  bir  hadisə  yada  düşür.  Lord  Bekon 
York Haus Qardendə olanda öz torlarını suya atan balıqçıları görüb onlardan xahiş 
etdi  ki,  nə  tutsalar  ona  satsınlar.  Balıqçılar  öz  qiymətlərini  dedilər,  lord  isə 
razılaşmayıb  başqa  qiymət  dedi.  Balıqçılar  onun  təklifini  qəbul  etmədilər  və 
torlarını çıxartdıqda torda iki-üç kiçik balıq olduğunu gördülər. Bekon onlara dedi 
ki, əgər onun təklifini qəbul etsəydilər indi evlərinə on şillinq aparardılar. Onlar bu 
sözə  belə  cavab  verdilər  ki,  ovlarının  yaxşı  olacağını  ümid  edirdilər.  Bu  sözlərin 
müqabilində filosof onlara dedi: “Ümid yaxşı səhər yeməyidirsə, lakin çox pis şam 
yeməyidir”.  Qoy  Ermənistan  rəhbərliyi  də  öz  ümidlərində  reallığın  qılınc  itiliyini 
nəzərə almadan keçinməsinlər. 
Keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində elə ağlasığmaz bəla baş vermişdir ki, 
onu  törədənlər  tarixin  ittihamından  özlərini  müdafiə  edə  bilməyəcəklər.  Cinayəti 
ört-basdır etmək üçün yeni cinayətə əl atmaq heç də böyük ağıldan xəbər vermir. 
Ehtimal  heç  də  gerçəkliyi  unudanların  düşündüyü  kimi  həmişə  arzu  olunan 
qaydadakı  nəticə  ilə  yekunlaşmır.  Ona  görə  də  Ermənistan  rəhbərliyi  ciddi 
danışıqlar aparmaq əvəzinə ritorikaya, seriya görüşlərin foto və video aludəçiliyinə 
son  qoymalı,  işğal  edilmiş  ərazilərin  azad  edilməsi  və  Azərbaycanın  ərazi 
bütövlüyünün  bərpa  edilməsi  ilə  haqqın  çoxdan  gözlənilən  zəfərindən  hansısa 
xəcalət  hissi  keçirəcəyini  başından  atmalıdır.  Öz  xalqını  iki  onillik  davam  edən 

18 
 
müharibə  vəziyyətindən  azad etməklə, ilk  növbədə öz  ölkəsinin  mənafeyi  naminə 
yaxın qonşuları olan Azərbaycan və Türkiyə ilə normal münasibətlər qurmaq yolu 
ilə  geniş  iqtisadi  münasibətlərin  və  əməkdaşlığın  gündəliyə  daxil  olmasına  yol 
açmalıdır.  Belə  münasibətin  bərqərar  olmasında  hamıdan  çox  iqtisadi  böhrandan 
və  blokadadan  əziyyət  çəkən,  əhalisinin  sosial  vəziyyətində  çətinliklərlə  və  real 
yoxsulluqla  üzləşmiş  Ermənistan  maraqlı  olmalıdır.  Bu  ölkədəki  iqtisadi 
durğunluq,  maliyyə  çətinlikləri  əhalinin  maddi  rifahının  pisləşməsi  ilə  müşayiət 
olunur  və  belə  vəziyyətin  sosial  partlayışa  gətirib  çıxaracağı  imkanı  da  nəzərdən 
qaçmamalıdır. 
Azərbaycan  Respublikasının  prezidenti  İlham  Əliyev  ölkənin  ərazi 
bütövlüyünün müzakirə mövzusu olmadığını, torpaqların qaytarılmasının başqa bir 
alternativi  olmadığını  dəfələrlə  qarşı  tərəfə  və  beynəlxalq  aləmə  bəyan  etmişdir. 
Bütün  azərbaycan  xalqı  prezidentin  bu  mövqeyi  ilə  tam  həmrəydir  və  bunu 
istənilən  qaydada  nümayiş  etdirməyə  hazırdır.  Görkəmli  dövlət  xadimi  böyük 
Uilyam Pitt Böyük Britaniya parlamentində amerikan kolonistləri ilə alicənablıqla 
davranmağı təkid edəndə və Bostondakı repressiya tədbirlərinin qadağan edilməsi 
barədə  qanun  layihəsi  təqdim  edəndə,  özünün  də  belə  münasibətlə 
razılaşmayacağını qəti şəkildə bildirmək üçün ingilis dilinin qrammatikasında tək 
bircə  inkar  kəlməsindən  istifadə  qaydasına  uyğun  olaraq  kəskin  mövqeyi  ifadə 
edən  və  təkrarən  “heç  vaxt”  mənasını  verən  “Never,  never,  never!”  deyə 
hayqırmışdı. Damarlarında azərbaycanlı qanı axan hansısa bir adamdan torpaqların 
işğalı  ilə  barışmağın  mümkünlüyünü  soruşsalar,  o,  dilimizdəki  ikiqat  inkar 
imkanından  istifadə  edərək  daha  böyük  qətiyyətlə  “Heç  vaxt,  heç  vaxt,  heç  vaxt 
barışmayacağıq!”  cavabını verərdi.  Buradan  belə bir  məntiqi  nəticə  çıxır  ki,  əgər 
sülh danışıqları nəticə verməsə, Klauzevitsin ifadəsindən istifadə edərək siyasətin 
digər üsuluna əl atmaq lazım gələcəkdir. Başqa sözlə desək, müharibə alovu yenə 
məhvedici dilləri ilə regionu qarsacaqdır.  
Haqq, ədalət Azərbaycanın, onun tələblərinin tərəfindədir. Bunu anlamamaq 
inadkarlıq həddlərindən də kənara çıxır. Sülh yolu ilə problemin həlli hər iki tərəfi 
gərginlikdən  və  izafi  qayğılardan  azad  edəcəkdir.  Sülh,  əgər  özündə  Karfagen 
sülhünün  elementlərini  daşımırsa,  heç  bir  tərəfi  alçaltmır,  əksinə  xalqları  onların 
çiyinlərini  əzən  ağır  yükdən  azad  edir.  Ədalətli,  haqqın  zəfərini  ehtiva  edən  sülh 
müqaviləsinə  hər  iki  tərəfdən  qol  çəkənlər  əslində  bu  imzaları  ilə  öz  xalqları 
qarşısında  borclarını  yerinə  yetirmək  rəmzi  kimi  tarixə  düşəcəklər.  Azərbaycan 
tərəfi buna hazırdır.Zaman adlanan hakim oyuna başlamaq barədə fitini çalmışdır. 
İndi top artıq Ermənistan rəhbərliyi tərəfindədir, qoy iradələrini ortaya qoysunlar. 
Aydındır ki, yalnız bir cəsarətli addımla, indi mövcud olan və Trotskinin təbirincə 
deyilsə “nə müharibə, nə sülh” dövrünə birdəfəlik son qoyulacaq, bundan sonra isə 
iki  qonşu  xalq  rahat  nəfəs  alıb,  biri  dəyən  yaraların  sağaldılması  ilə,  digəri  isə 
zəifləmiş iqtisadi bədəninin dirçəldilməsi ilə daha ciddi-cəhdlə məşğul olacaqdır. 
Yaxın gələcəyin bakirə səhifəsində belə imzaların atılmasını yəqin ki, hər iki 
xalq ürəkdən arzu  edir. Sadəcə olaraq  onlar  bəlkə  də  bunu gur  səslə ifadə  etməyi 
hələlik  məqbul  saymırlar,  çünki  münaqişənin  bir  tərəfi  hələ  də  keçmişin 
eyforiyasından uzaqlaşa bilmir. Qoy o tarixin təxirə salınmış cəriməsini də yaddan 

19 
 
çıxarmasın.  Xalqlar  çox  vaxt  öz  milli  liderlərinin  girovlarına  çevrilirlər. 
Bədbəxtlikdən  qədim  Roma  filosofu  Epiktet  demişkən,  pislər  hər  yerdə  çoxluq 
təşkil edir. Pislər, qana susayanlar hakimiyyətə gəldikdə bu xalq üçün fəlakət, faciə 
mənbəyinə çevrilir. 
Ötən  illər  köhnə  qaydaların  pozulması  və  yenilərin  mayalanması  ilə 
müşayiət  olunmuşdur.  Ermənistan  rəhbərliyi  öz  biabırçılıqlarının  sübutu  olan 
status-kvodan  yapışmaqla  öz  xalqı  qarşısında  saxta  milli  qəhrəman  qiyafəsində 
görünsə  də,  əslində  onu daha böyük  fəlakətə sürükləyir, bədbəxtliklər uçurumuna 
yuvarlayır. Axı Ermənistan böyük iqtisadi və maliyyə çətinlikləri ilə üzləşdiyi bir 
dövrdə  iri  ordunu  saxlamaq  xərclərini  ödəmək  məcburiyyətində  qalır.  Bu  xərclər 
əhalinin  onsuz  da  ağır  olan  sosial  vəziyyətini  daha  da  pisləşdirir.  Maliyyə 
imkanları  kasad  olan  bir  ölkə  müharibə  aparmaq  yükündən  xilas  olmağa  can 
atmalıdır.  Orta  əsrlər  İsveçrəsi  üçün  biabırçı  olan  bir  zərb-məsəli  yada  salmaq 
yerinə düşür: “Pul yoxdursa, İsveçrə qoşunları da yoxdur”. 
Mən  yazını  nikbin  notla  bitirmək  istərdim.  Hər  iki  xalq  yanğısını  çəkdiyi 
sülhə qovuşmalıdır, bu nə qədər tez baş versə, bir o qədər sevindirici, fərəhləndirici 
olacaqdır. Bunun üçün Göylərə müraciət etməyə də ehtiyac yoxdur, sadəcə olaraq 
siyasətçilər  öz  hərəkətlərində  hansısa  illyuziyaların  əsirinə  çevrilməməli,  öz 
xalqının nəbzini tutmağı bacarmalıdırlar. Onlar zamanın bu tələbinə boyun əysələr, 
sülh  barədəki  arzular  qısa  müddətdə  gerçəkləşər,  regionun  havası  hərbin  zəhərli 
nəfəsindən təmizlənərdi.