― pul va banklar

9-Mavzu. Banklarning kelib chiqishi va bank tizimi. 
 
REJA: 
9.1. Dastlabki banklarning paydo bo‗lishi va bank operatsiyalari. 
9.2. Banklarning funksiyalari. 
9.3. Banklar faoliyatining rivojlanishi va Markaziy bankning paydo bo‗lishi. 
9.4. Banklarning turlari. 
9.5. Bank tizimi va uning elementlari. 
9.6. Banklarning iqtisodiyotdagi roli. 
 
9.1. Dastlabki banklarning paydo bo‗lishi va bank operatsiyalari. 
Banklarning vujudga kelishi tovar – pul munosabatlarining asosiy elementlari 
sifatida, pulning qiymat shakli paydo bo‗lishi bilan bir davrga to‗g‗ri kelgan. 
Iqtisodiy adabiyotlarda dastlabki banklarning vujudga kelishi haqida aniq 

---

ma‘lumotlar mavjud emas. Ayrim iqtisodchi olimlar banklarni feodalizm davrida 
vujudga kelganligini ta‘kidlashsa, ularning ayrimlari esa kapitalistik tuzumning 
dastlabki davrlarida paydo bo‗lganligini ta‘kidlaydi. Uchinchi guruh olimlar, 
banklar faoliyatiga xos bo‗lgan operatsiyalar miloddan ilgarigi davrlarda paydo 
bo‗lganligini qayd etadilar. 
Manbalarga ko‗ra, dastlabki bankirlar kichik – kichik do‗konlarda mahalliy 
pullarni xorijiy pul birliklariga ma‘lum darajadagi to‗lov evaziga almashtirib 
berishgan. Shuningdek, yirik pul egalarining pullari va tijorat veksellarini tegishli 
haq evaziga saqlash bilan shug‗ullangan. Keyinchalik banklar vaqtinchalik bo‗sh 
pul mablag‗larni tegishli shartlar asosida jalb etib, ushbu mablag‗larga ehtiyoji 
bo‗lgan shaxslarga ma‘lum to‗lov evaziga bera boshlagan. 
Bankning kelib chiqish tarixini o‗rgangan bir qator iqtisodchi olimlarning 
xulosasiga ko‗ra dastlabki banklar Italiyaning Venetsiya va Genuya shaharlarida 
X asrda paydo bo‗lgan. Shuning uchun ham bank so‗zi italyancha ―
banco
‖
so‗zidan olinib ―stol‖ degan ma‘noni anglatadi. Garchi valyuta ayirboshlash 
operatsiyalari dastlabki banklarning 1-operatsiyasi bo‗lsada , hozirgi paytda 
banklarning jamiyatdagi o‗rni ularning kredit operatsiyalari bilan belgilanadi. 
Qadimgi Gretsiyada pul almashtiruvchi odamlarni ―trapezida‖ (grekcha-stol), 
Qadimgi rimda ―mensarilar‖( lotincha-stol) deb atashgan
111
. 
Qadimgi Bobilda er. av. VIII asrda faoliyat olib borgan Bobil bankining 
bajargan funksiyalari e‘tiborni tortmay qolmaydi. Ular sirasiga: omonatga foiz 
to‗lovlari asosida pullar qabul qilingan, yozma shaklda ssuda va kredit berish, 
xattoki «gudu» (hudu-«gudu») deb nomlangan bank biletlarini chiqarish kirgan. 
Bobilda «Igibi» bankirlar uyining bir muncha murakkabroq vazifalarini alohida 
ta‘kidlab o‗tish mumkin. «Igibi» banki mijozlar hisobiga vositachilik orqali savdo-
sotiqda va to‗lovda ishtirok etish, pul omonatlari qabul qilingan, kredit berilgan 
(bunda omonatchi omonatiga foiz to‗lovlarini natural shaklda olgan, ya‘ni 
omonatchi bankdan pul olgan shaxsning xosilini bir qismiga egalik qilish xuquqi 
berilgan), shartnomalarga kafil bo‗lish, turli savdo tadbirlarini moliyalashtirish, 
turli akt va shartnomalarni rasmiylashtirishda maslaxatchi hamda vakolatli shaxs 
sifatida ishtirok etganlar.
Qadimgi Bobildagi bank tizimini xuquqiy asoslari shox Xammurapi 
qonunlarida er.av. XVII asrda belgilab qo‗yilgan. Bu Qonunda sudxo‗rlik foizlarini 
ta‘qiqlovchi qoidalar ham ko‗rsatilgan. Bunga ko‗ra yillik puldagi foiz mikdori 
20% yoki hosilning 1/3 qismidan ko‗p bo‗lmasligi. Yana sudxo‗rlik foizlarini 
to‗lay olmagan insonlarni qullik bo‗lish muddatini 3 yil qilib belgilangan. 
1401-yili turli savdo uyushmalari birlashtirilib, mashhur Muqaddas Grigoriy 
banki Genuyada ochildi. Bu bank shahar xokimligining ximoyasida bo‗lib, shahar 
meri xokimlik lavozimiga o‗tirayotganda bu bankni himoya qilishga qasam ichgan. 
Chunki bu bank Respublikaning kreditori vazifasini bajargan. 1463-yildan to 1505-
yilgacha Rim papasigi bankning qarzdorlarini murtab deb e‘lon qilish (cherkovdan 
chetlashtirish bunday takdirga uchraganlar ko‗p xuquqlardan mahrum bo‗lib, qattiq 
111
―Money, Bank credit and Economic cycles‖. JESÚS HUERTA DE SOTO. Second edition 2009. 41-42 pages. 

---

jazolangan) xuquqi berilgan hamda buning natijasida bankning qarzdorlari 
bo‗lmagan.Faqatgina 1675-yildagina bu bank jirobankka aylantirildi. 
XV asrda Fransiyada tarixda birinchi marta Lombardlar paydo bo‗ldi, ular 
asosan sudxo‗rlik bilan shug‗ullanganlar. 1848 yillardan esa Prussiyada ham 
Lombardlar o‗z faoliyatlarini boshlaganlar. 
XVI asr oxirlarida va XVII asrning boshlarida Gollandiyada kassirlar pul 
almashtiruvchilarning faoliyatini bajarardilar. SHuning uchun kassirlik hamda pul 
almashtiruvchi ixtisosliklari qo‗shilib ketish xavfi paydo bo‗ldi va kuchaydi. SHu 
xavfni oldini olish uchun Amsterdam xukumati 1609-yili Amsterdam jamoatchilik 
bankini tashkil qildi. Bu bank pul almashtirishda o‗rnatilgan rasmiy foiz stavkasi 5 
% bo‗lgan hamda bank ma‘lum muddat monopol bo‗lib faoliyat yurgiza boshladi. 
Ammo 1621-yili pul almashtiruvchi kassirlar faoliyati qaytadan tiklandi, natijada 
pul almashtiruvchi kassirlar va bank o‗rtasida raqobat kuchaydi. 1641-yili 
harakatdagi pullarni qiymatini o‗rnatilgan qonuniy narxlarga yaqinlashtirish uchun 
ba‘zi monetalar «yaxshi bank pullari» deb nomlandi. Bank kreditor sifatida 
«yaxshi» pullardan, pul almashtiruvchi sifatida esa «kassa pullari» deb nomlangan 
pullardan foydalangan. 1651-yili shahar xukumati pul islohotini amalga oshirdi va 
harakatga mayda pul birliklari «gulden»lar zarb qilina boshlandi va nihoyat 1681-
yili bu bank depozit va jirobank ko‗rinishini oldi.
Amstredamning tajribasiga tayangan holda xuddi o‗sha sabablar bilan 
Gamburg shahrida ham Gamburg Veksel Banki tashkil etildi hamda u 1812-
yilgacha faoliyat olib bordi.
Bu banklarda pul almashinuvi asosiy operatsiya bo‗lganligi uchun ularda 
almashinuv birliklari paydo bo‗la boshladi. Ularning mashhurlari Hamburger-Mark 
Banco, Bankgeld Surantgeld va boshqalar.
Germaniyalik YA. Fuggerning (1450-1528) savdo uyi turli xildagi pulli va 
bank operatsiyalarini bajargan. Ammo bu savdo muassasasi 1637-yili 
Genuyaliklarga sotib yuborilgan. 1648-yili yirik fransuz savdogarlari Germaniyada 
birinchi xunarmandlik hamda savdogarlik tijorat bankini tashkil qilishdi. Bu bank 
«Germen Credit» deb nomlangan.
Shu tarzda banklar yangi-yangi jiro banklarning paydo bo‗lishi hisobiga 
rivojlanib bordi. Bu davr uchun xarakterli bo‗lgan bank operatsiyasi bir hisob 
raqamdan ikkinchi hisob raqamga o‗tkazish operatsiyasi keng qo‗llanilgan. Bu 
bosqichda depozit banklarning kurtaklari paydo bo‗la boshlagan. Ammo bu 
operatsiya keyingi davrda rivojlandi. Bu bosqichda hech bir bank banknotalar 
emissiyasi bilan shug‗ullanmagan. 
Dastlabki banklar valyuta ayirboshlash operatsiyalaridan tashqari , 
odamlarning pul boyliklarini saqlash va omonatchilarga hisob-kitob xizmatlari 
ko‗rsatish bilan ham shug‗illanganlar. Keyinchalik bankerlar shu narsani tushindiki 
, bankda harakatsiz yotgan pullarni ma‘lum foiz evaziga berib daromad olish 
mumkin. Shu tariqa banklarning kredit operatsialari paydo bo‗lgan. 
Bank deb pul mablag‗larini yig‗uvchi, saqlab beruvchi, kredit-hisob va 
boshqa har xil vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi muassasaga aytiladi.
Banklar paydo bo‗lishining asosi tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi 
hisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining yuzaga kelishi va ularning rivojlanib 

---

borishi barcha ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarda banklarning mavjud bo‗lishini taqozo 
qiladi. 
Banklar o‗rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa 
davlat, shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik 
puldorlar o‗z bo‗sh turgan mablag‗laridan foyda olish maqsadida ularni vaqtincha 
foydalanishga mablag‗ zarur bo‗lgan sub‘ektlarga berishgan. Bu hol pul 
almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan.