1-bob. O’zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va yuqori iqtisodiy o’sish suratlarini ta’minlash yo’llari

1.3.Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o’sishga tasir etuvchi omilllar;.
Iqtisodiy o'sishga ta'sir qilish usuliga ko'ra to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita omillar farqlanadi. To'g'ridan-to'g'ri omillar iqtisodiy o'sishning jismoniy qobiliyatini bevosita belgilaydi, bilvosita omillar bu qobiliyatni haqiqatga aylantirish imkoniyatiga ta'sir qiladi.
To'g'ridan-to'g'ri omillarga bevosita bog'liq bo'lgan va yalpi mahsulot va taklif dinamikasini belgilovchi beshta asosiy omillar:
1.mehnat resurslari sonini ko'paytirish va ularning sifatini oshirish;
2.asosiy kapitalning hajmini oshirish va sifat tarkibini yaxshilash;
3.ishlab chiqarishni tashkil etish va texnologiyasini takomillashtirish;
4.iqtisodiy aylanmaga jalb qilingan resurslar miqdori va sifatini oshirish;
5.jamiyatda tadbirkorlik faoliyati va tadbirkorlik qobiliyatining o'sishi.
Bilvosita omillarga talab, taklif va taqsimlash omillari kiradi.
Bilvosita ta'minot omillari:
1.bozorni monopollashtirish darajasini pasaytirish;
2.ishlab chiqarish resurslariga narxlarning pasayishi;
3.soliqlarni qisqartirish;
4.kredit olish imkoniyatlarini kengaytirish.
Har qanday mamlakatning iqtisodiy o'sishi quyidagilar bilan belgilanadi:
1.miqdoriy va sifat jihatidan tabiiy resurslarning mavjudligi;
2.mehnat resurslari soni va ularning sifat holati (ta'lim va malaka jihatlari);
asosiy vositalar (kapital) hajmi va ularning texnik holati (eskirish, samaradorlik, ishonchlilik);
texnologiyalar (uning yangiligi, amalga oshirilishi, samaradorligi, o'zini oqlashi). Bu omillar deyiladi ta'minot omillari, chunki bu iqtisodiy o'sishni jismonan mumkin bo'lgan ta'minot;
tabiiy, sanoat va mehnat resurslaridan foydalanishning to'liqligi va samaradorligi darajasi;
o'sib borayotgan resurslar hajmi va real mahsulotlar hajmini samarali va adolatli taqsimlash.
Agar bilvosita omillardan foydalanish teskari tartibda ro'y bersa (monopollashish kuchayadi, soliqlar oshadi va hokazo), unda iqtisodiy o'sishga to'sqinlik qilinadi.
Omillar talab Iste'mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o'sishi, yangi sotish bozorlarini rivojlantirish hisobiga eksportni kengaytirish yoki jahon bozorida mamlakatimiz mahsulotlarining raqobatbardoshligini oshirish kabi o'sib borayotgan mahsulot hajmini amalga oshirishga imkon berish.
Faktorlarga tarqatish quyidagilarni o'z ichiga oladi: ishlab chiqarish resurslarini mamlakatning tarmoqlari, korxonalari va hududlari bo'yicha taqsimlashning haqiqiy tarkibi, shuningdek jamiyatda amalda bo'lgan xo'jalik yurituvchi subyektlar o'rtasida daromadlarni taqsimlash tartibi.
Ushbu omillar iqtisodiy tizimning o'sishi va samaradorligiga ta'sir qiladi.
Iqtisodiy o'sish har doim iqtisodiy va iqtisodiy bo'lmagan omillar ta'siri natijasida paydo bo'ladi. Ikkinchisiga harbiy-siyosiy, jug'rofiy, iqlimiy, milliy, demografik, madaniy va boshqalar kiradi. Umuman olganda, milliy iqtisodiyotning o'sish sur'atlari sezilarli darajada farq qilishi mumkin bo'lgan mintaqaviy stavkalarning o'rtacha og'irligidir. Milliy iqtisodiyotga fazoviy yondashuv milliy o'sish sur'atlarini va mintaqaviy sur'atlarning taqsimlanishini birgalikda tahlil qilishni talab qiladi. Iqtisodiy o'sishga ma'lum bir omillarning ta'siri kamroq yoki sezilarli bo'lishi mumkin, ammo ular ayniqsa o'zaro ta'sirda samarali ta'sir qiladi.
Iqtisodiy o'sish omillarining umumiy ta'sirini ko'rsatish uchun siz ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig'idan foydalanishingiz mumkin.
Ushbu egri chiziq ikki yoki undan ortiq mahsulotning maksimal ishlab chiqarilishini ko'rsatadi. Jamiyat mahsulotlarning afzal qilingan kombinatsiyasini belgilaydi. Tabiiy va mehnat resurslarining etishmasligi egri chiziqdan tashqarida biron bir kombinatsiyani imkonsiz qiladi. Ishlab chiqarishning eng maqbul kombinatsiyasining nuqtalari egri chiziqning o'zida. Egri chiziq ichidagi har qanday nuqta resurslarning samarasiz ishlatilishini anglatadi.
Ushbu egri tabiiy va mehnat resurslarining ma'lum sifati va miqdori, asosiy kapitalning holati va ma'lum texnologik rivojlanish darajasida ishlab chiqarilishi mumkin bo'lgan mahsulotlarning ko'p sonli variantlarini aniq namoyish etadi. Rasmda ko'rinib turibdiki, o'sish omillarining har qandayiga ijobiy ta'sirning ortishi ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig'ini o'ngga siljitadi. Jamiyat hech qachon o'z imkoniyatlaridan to'liq foydalanmaydi, chunki u har doim nafaqat o'sish omillaridan maksimal foydalanish masalasini, balki ular keltirib chiqaradigan ijtimoiy va iqtisodiy qarama-qarshiliklarni ham hal qilishi kerak.
Umuman iqtisodiy o'sish omillarining dinamikasiga ta'sirini ko'rsatish uchun biz ishlab chiqarish funktsiyasi tushunchasidan foydalanamiz. Makroiqtisodiy funktsiya haqida gap ketmoqda, bu ishlab chiqarishning muvozanat holati va uni belgilaydigan ishlab chiqarish omillari (kapital, er, ish kuchi, texnik taraqqiyot).
Milliy darajada iqtisodiy dinamikaning asosiy ko'rsatkichi yalpi ichki mahsulotning o'sish sur'ati, mintaqaviy darajada esa yalpi hududiy mahsulot (YaHM) o'sish sur'ati hisoblanadi. Bu makroiqtisodiy o'lchovlarning umume'tirof etilgan metodologiyasidan kelib chiqadi.
Oxirgi yillarda turli davlatlar Markaziy banklari valyuta kursini targetlashdan yoki pul massasi o‘sishini targetlashdan ko‘ra to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasiyani targetlashni o‘z oldiga asosiy maqsad sifatida belgilamoqda. Hususan, 2010 yilda Xalqaro Valyuta Fondiga a’zo davlatlar Markaziy banklarining 16,4 foizi inflyasion targetlash rejimiga o‘tishgan bo‘lsa, 2018 yilga kelib, 21,4 foiz davlatlar Markaziy banklari inflyasion targetlash rejimini amaliyotga qo‘llashgan. Ajablanarlisi bu jarayon doimiy o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Bundan, dunyoning ko‘pchilik davlatlari almashinuv kursini targetlash effekt bermayotganligini va inflyasiyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri targetlash lozimligini tan olayotganligi borasida xulosa chiqarsak bo‘ladi.
Bir qator mutaxassislarning fikriga ko‘ra, ko‘plab mamlakatlarning pul-kredit siyosatini inflyasion targetlash sifatida izohlash mumkin. Masalan, Amerikaning Stendforsk Universitetining mashhur professori Dj.Teylor, Amerika Qo‘shma Shtatlarining pul-kredit siyosati inflyasion targetlashning empirik qoidasi sifatida tavsiflanadi, deb hisoblaydi. Ushbu qoidaga binoan, Federal Zaxira Tizimi YaIM o‘zgarishining uning potensial ko‘rsatkichidan chetlashishiga hamda mavjud inflyasiya darajasining prognoz ko‘rsatkichidan chetlashishiga javoban, tizimli ravishda federal fond foiz stavkani (federal Fund Rate) to‘g‘irlab boradi.
Nima uchun bir qator mamlakatlar uchun inflyasion targetlash rejimiga o‘tish zamon talabi bo‘lib qolmoqda? O‘ylaymizki, ko‘pchilik davlatlar uchun, shuningdek aksariyat olimlar uchun, mamlakatda narxlarning barqarorligiga (ya’ni past va bir maromdagi inflyasiya darajasiga) erishish, iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi birinchi omil hisoblanadi. Amaliyot esa shuni ko‘rsatmoqda-ki, iqtisodiy siyosatning, ya’ni bandlikning yuqori darajasi yoki yalpi ishlab chiqarishning o‘sishi kabi maqsadlarga erishish yo‘lidagi sa’y-harakatlar, barqaror narxlar tamoyiliga zid kelmoqda. Ba’zi bir iqtisodchilar, pul-kredit siyosati yordamida birdaniga bir necha maqsadlarda harakat qilishi, inflyasiyaning o‘sishiga olib keladi, deb hisoblaydilar.
Inflyasion targetlash, inflyasiya hali o‘zi haqida bildirmasdan turib, inflyasion choralar ko‘rish imkonini beradi. Iqtisodiy nazariyaga ko‘ra, inflyasion targetlash yetarli darajada oddiy jarayon hisoblanadi. Uning mohiyati quyidigidan iborat: Markaziy bank kutilayotgan inflyasiya dinamikasining prognozini belgilaydi; inflyasion prognoz inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichlari (imkon qadar erishilishi kutilayotgan) bilan taqqoslanadi; inflyasion prognoz hamda inflyasiyaning maqsad ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farq pul-kredit siyosatida qanchalik tuzatishlar olib borilishi kerakligi haqida darak beradi. Inflyasion targetlashning mohiyati shundan iboratki, bunda Markaziy bank inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichini belgilaydi, va unga erishish uchun barcha instrumentlardan foydalanadi. Inflyasion targetlashdan foydalanayotgan mamlakatlar, Markaziy banklar murojaat qiladigan standart usullarga qaraganda pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirishga yordam beradi, deb hisoblaydilar.
Inflyasion targetlash ikki asosiy shartning bajarilishini talab qiladi. Birinchidan, Markaziy bank mustaqil pul-kredit siyosatini olib borish uchun yetarli darajada avtonomiyaga ega bo‘lishi lozim. Markaziy banklarning hech biri xukumat ta’siridan to‘liq holi bo‘lishi mumkin emas, u hech bo‘lmasa inflyasiyaning maqsadli darajasiga erishish uchun zarur bo‘ladigan rejalashtirilgan instrumentlarni tanlashda erkinlikka ega bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Birinchi shartni bajarish uchun, mamlakat “fiskal ustunlik” tamoyilidan bosh tortishi, ya’ni byudjet-soliq siyosati pul-kredit siyosatiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasligi kerak. Fiskal ustunlikdan bosh tortish deganda xukumat keng daromad bazasiga ega ekanligini va doimiy ravishda senorajdan keladigan daromadlarga tayanmasligi nazarda tutiladi.
O‘zbekiston Respublikasi misolida, boshqa rivojlanayotgan davlatlar singari, yoqilg‘i mahsulotlari narxlari, elektr-energiya narxlari va boshqa shu kabi birlamchi mahsulotlar narxlari Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi. Qiziqarli jihati shundaki, bu kabi tovarlar aksariyat ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar tan narxida o‘tiradi. Demak, bu kabi birlamchi tovarlar narxlarining oshishi mamlakatda umumiy narx darajasining oshishiga olib keladi. Ya’ni fiskal ustunlik davom etaversa, byudjet-soliq siyosati inflyasion bosimni kuchaytiradi, bu esa pul-kredit siyosatining samaradorligini tushirib yuboradi. Iqtisodiy til bilan aytganimizda bu yo‘l bilan inflyasiyaning vujudga kelishi nomonetar inflyasiya deyiladi.
Shunday ekan, Markaziy bank inflyasion targetlashga o‘tishi ikki xil shaklda amalga oshiriladi. Ayrim davlatlarda inflyasion targetlashga faqat Markaziy bank javobgar hisoblansa, ko‘pgina rivojlanayotgan davlatlarda inflyasion targetlashni Markaziy bank hukumat bilan birga amalga oshiradi. Bizning mamlakatimizda ham inflyasion targetlashni Markaziy bank hukumat bilan birgalikda amalga oshiradi. Buning tasdig‘i sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyozevning 2019 yil 18 noyabrdagi “Inflyasion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o‘tish orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish to‘g‘risida” PF-5877-sonli Farmonida Moliya vazirligiga, Energetika vazirligi, Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi, Iqtisodiyot va sanoat vazirligi hamda boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda 2020-2021 yillarda tartibga solinadigan narxlar (tariflar)ni, inflyasiya maqsadlariga ta’sirini hisobga olgan holda erkinlashtirish grafigini ishlab chiqish vazifasi yuklatilganligini keltirishimiz mumkin.
Inflyasion targetlashning samaradorligini belgilab beruvchi ikkinchi shart, Markaziy bank boshqa, ya’ni pul massasi o‘sishi, bandlik darajasi yoki valyuta almashinuv kursi kabi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni targetlashdan voz kechishidan iborat. Masalan, agar Markaziy bank boshqariladigan valyuta kursi rejimini saqlab turgan bo‘lsa, zamonaviy sharoitlarda xalqaro kapitallarning yuqori harakatchanligi bilan u bir vaqtning o‘zida inflyasion targetlashdan foydalana olmaydi. Gap shundaki, Markaziy bank ikki yoki undan ortiq maqsadlarni ushlab turgan bo‘lsa, vaziyat yomonlashganda ularning qaysi birini afzal ko‘rishini, bozor bilmaydi. Bizning fikrimizcha, Markaziy bank tanlashi kerak: yoki boshqariladigan almashinuv kurs rejimini qo‘llash, va bu bilan inflyasion maqsaddan bosh tortishi, yoki inflyasion targetlash rejimini qo‘llab, boshqariladigan almashinuv kursi rejimidan voz kechish lozim.
Markaziy bank oldida mustaqillikdan keyin yana bir maqsad doim bo‘lgan. Bu milliy valyutaning xorijiy valyuta kursiga nisbatan almashinuv kursidir. Biz kabi rivojlanayotgan davlatlarda milliy valyuta almashinuv kursi doim markaziy banklar oldidagi muhim vazifalardan biri bo‘lib kelmoqda. Xatto 2017 yil 5 sentyabrda milliy valyuta kursining erkinlashtirilishi hamda uning erkin almashinuvini yo‘lga qo‘yilishiga qaramasdan, Markaziy bank doim intervensiya o‘tkazish orqali uning almashinuv kursini e’tibordan chetda qoldirgani yo‘q.
Hususan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan milliy valyutada AQSh dollariga nisbatan almashinuv kursi pasayishining oldini olish maqsadida 2017 yil 2847,8 mln. AQSh dollari miqdorida sof intervensiya amalga oshirgan bo‘lsa, 2018 yilda 3162,4 mlrd.AQSh dollari miqdorida hamda 2019 yilning ikki choragida 1572,4 mlrd. AQSh dollari miqdorida sof intervensiya o‘tkazgan.
O‘zbekiston Respublikasi oxirgi 2 yilda doimiy ravishda amalga oshirilgan intervensiya natijasida valyuta zaxirasining kamayishi va bu holatning doimiyligini inobatga olib 2019 yil avgust oyi oxirida valyuta kursini erkin suzib yuruvchi kursga o‘tkazdi. Ammo shunga qaramay Markaziy bank milliy valyuta kursini qo‘llab-quvvatlashni to‘xtatgani yo‘q. Hususan, 2019 yil sentyabr oyida 188 mln. AQSh dollari miqdorida sof intervensiya o‘tkazgan.
Bu bilan aytishimiz mumkinki, Markaziy bank inflyasiyani targetlashga o‘tayotganligiga qaramasdan milliy valyuta almashinuv kursini e’tibordan chetda qoldirgani yo‘q.
Biroq Markaziy bankning chegaralanmagan erkinligi jamiyat uchun ortimal hisoblanmaydi. Hususan, XVF mutaxassislari pul-kredit va byudjet-soliq siyosatining o‘zaro bir-biriga ta’sirini modellashtirib, jamiyatning farovonligi nuqtai nazaridan – Markaziy bank tomonidan mamlakatda yalpi ishlab chiqarishning o‘sish zaruratini hisobga olgan holda optimal inflyasion maqsadlarga erishish eng yaxshi qaror bo‘ladi, degan fikrga keldilar.
Ikki asosiy talab qondirilgach, nazariy jihatdan mamlakatlar inflyasion targetlashdan foydalanishga kirishishlari mumkin. Amaliyotda esa, inflyasion targetashga mas’ul tashkilotlar bir qator tayyorgarlik choralari ko‘rishlari lozim, hamda tahliliy model yaratish ularning ichidan asosiysi hisoblanadi. Inflyasion targetlash ikki komponentni o‘z ichiga olgan yetarli darajadagi oddiy tahliliy modelga asoslanadi. Birinchi komponent – bu iqtisodiyot qanday ishlayotganligini, unga pul-kredit siyosati qanday ta’sir ko‘rsatayotganligini tasvirlovchi modeldir. Ikkinchi komponent – ustuvor ahamiyat beriladigan, Markaziy bankning yakuniy maqsadlarini, ya’ni maqsadli funksiyasi tasvirlanishini namoyon etadi. Birinchi iqtisodiy modelda Markaziy bank pul-kredit siyosatining instrumentlaridan birini qo‘llagan holda, misol uchun qayta moliyalashtirish foiz stavkasini, ma’lum bir davrdan so‘ng YaIMga impuls reaksiyasi o‘rganiladi. O‘z navbatida YaIMning o‘zgarishi (yoki haqiqiy YaIMning o‘zining potensial qiymatidan og‘ishi) ma’lum bir davr o‘tib inflyasiyaga ham ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, qayta moliyalashtirish stavkasining o‘zgarishi yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etgan holda ma’lum davrdan keyin mamlakatda inflyasiyaning o‘zgarishiga olib keladi.
Modelning ikkinchi tarkibiy qismi, Markaziy bankning maqsadli funksiyasi – ikki yo‘nalishda harkatlanadi. Birinchidan, Markaziy bank ma’lum berilgan ko‘rsatkich atrofida inflyasiyani barqarorlashtirishga intiladi. Ikkinchidan, Markaziy bank iqtisodiy o‘sishni maksimal o‘sish potensiali ko‘rsatkichi atrofida barqarorlashtirishni istaydi. Ishlab chiqarish yoki ish bilan bandlik kabi real sektordagi o‘zgaruvchanlarni barqarorlashtirish Markaziy bankning yakuniy maqsadlari ro‘yxatiga har doim ham kiravermaydi. Biroq, amaliyotda Markaziy bank real sektorning ortiqcha tebranishlaridan qutulishga harakat qiladi. Inflyasion targetlash, Markaziy bankni real sektor muammolari qiziqtirmagan paytda, “qattiq” darajasidan, ushbu real sektordagi keskin tebranishlarni silliqlashtirish istaganda, “egiluvchanlik” darjasigacha o‘zgarishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalashtirish foiz stavkasi o‘zgarishining iqtisodiyotga ta’siriga baho beradigan bo‘lsak, ushbu asosiy foiz stavkaning real iqtisodiyotga ta’siri va buning natijasida mamlakatdagi inflyasiya darajasiga ta’siri kuchli ekanligi shubha ostida qolmoqda. Hususan, mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga asosiy talabning aholi tomonidan bildirilishini inobatga olsak, tijorat banklari tomonidan iste’mol kreditlarining YaIMga nisbati 5-6 foiz atrofida ekanligi Markaziy bank foiz stavkasi o‘zgarishining aholi talabiga ta’sirini susaytirib yubormoqda. Shuningdek, tijorat banklari tomonidan jami iqtisodiyotga ajratilgan kreditlarining YaIMga nisbati 40-45 foiz atrofida bo‘lishi, tadbirkorlarning investitsion xarajatlariga foiz stavka orqali ta’siri sustligini bildiradi. Shu bilan birga tijorat banklarining umumiy aktivlari YaIMning 50 foizini tashkil etishi Markaziy bank tijorat banklari orqali iqtisodiyotdagi yalpi talabga ta’siri hamda buning natijasida mamlakatdagi inflyasiya darajasiga ta’siri pastligini keltirib chiqarmoqda.
Markaziy bank inflyasion targetlash rejimini qo‘llash jarayonida oraliq maqsad sifatida aholining hamda yuridik shaxslarning inflyasion kutilmalaridan oraliq maqsad sifatida foydalanadi. Shunday ekan Markaziy bank doimiy aholi va yuridik shaxslarning inflyasion kutilmalarini tahlil qilib borish inflyasion targetlashning zaruriy sharti hisoblanadi. Shuning uchun ham ayrim iqtisodiy adabiyotlarda inflyasion targetlashni (inflation target) inflyasion prognozlashni targetlash (inflation forecast targeting) deb ham atashadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar inflyasion targetlash rejimi qo‘llanadimi? – degan savolni o‘z oldimizga qo‘yishni maqsadga muvofiq deb bildik. Rivojlanayotgan davlatlar pul-kredit siyosati va moliyaviy bozorlari bir-biridan farq qiladi. Bir tomondan, so‘nggi vaqtda ushbu davlatlar iqtisodiyotida bir-biriga o‘xshash o‘zgarishlar yuz bermoqda. Hususan, moliya sektoridagi islohotlar, xalqaro kapital bozorlariga kirishi, pul-kredit siyosatining bilvosita instrumentlariga ishonchning ortishi kabi o‘zgarishlar bilan tavsiflanmoqda. Biroq, boshqa tomondan esa rivojlanayotgan mamlakatlar ba’zan foiz stavkalarining darajasi, ichki moliya bozorining rivojlanish darajasi, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlar kabi ko‘rsatkichlari bilan keskin tarzda bir-biridan farq qilmoqda. Natijada, nafaqat inflyasion targetlashdan foydalanish imkoniyatlarini baholash, balki rivojlanayotgan mamlakatlarning maqbul tasniflanishini olib borish ham qiyin bo‘lib qoladi. Natijada, tahlil hozircha noaniq empirik tadqiqotlarga emas, balki umumiy diskussion mulohazalarga asoslanmoqda.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, fiskal ustunlikdan ozod bo‘lish va iqtisodiy siyosatning, hususan valyuta kursini boshqarish kabi boshqa maqsadlarga nisbatan qattiq majburiyatlarning qo‘yilmaganliklari inflyasion targetlashga o‘tishning zaruriy shart-sharoitlari sifatida namoyon bo‘lmoqda.