1. Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti. Dövlətin anlayışı

KitabYurdu.az 
160
 

qanunvericiliyinin əsasını Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası, Ailə Məcəlləsi 
və bu Məcəlləyə uyğun olaraq qəbul edilmiş digər müvafiq qanunvericilik aktları 
və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr təşkil edir. 
Qüvvədə olan ailə hüququnun mənbələri sırasında ilk növbədə Azərbaycan 
Respublikasının 12 noyabr 1995-ci il Konstitusiyasını qeyd etmək lazımdır. Çünki, 
Konstitusiya  ən  yüksək  hüquqi  qüvvəyə  malik  olub,  respublikamızın 
qanunvericilik sisteminin əsasıdır. Bütün digər qanunlar Konstitusiya əsasında və 
ona uyğun olaraq qəbul edilir. 
İctimai-siyasi  həyatın  bütün  sahələrini  tənzim  edən,  Azərbaycan 
Respublikasının  bəşər  tarixinin  onilliklərlə,  yüzilliklərlə  sınaqlardan  keçmiş 
beynəlxalq normaya çevrilmiş ən ali dəyərlərə - insan hüquqları, milli suverenlik 
və  demokratiya  prinsiplərinə  əsaslanan  bu  Konstitusiya  ailə  hüququnun  da  əsas 
müddəalarını özündə əks etdirir. Bütün vətəndaşların qanun qarşısında bərabərliyi, 
qadının  və  kişinin  eyni  hüquqa  malik  olması,  ailəyə  dövlət  tərəfindən  yardım 
göstərilməsi  və  s.  prinsipləri  elan  etməklə  Konstitusiyamız  dünyanın  ən 
demokratik,  humanist  konstitusiyalarından  biri  olduğunu  təsdiq  etmişdir. 
Konstitusiyanın  17-ci  maddəsi  elan  edir  ki,  bizim  cəmiyyətdə  ailə  dövlət 
tərəfindən  xüsusi  olaraq  himayə  edilir.  Uşaqların  qayğısına  qalmaq  və  onları 
tərbiyə  etməyi  valideynlərin  əsas  vəzifəsi  hesab  edən  Konstitusiya,  bu  vəzifənin 
yerinə  yetirilməsinə  dövlət  tərəfindən  nəzarət  edildiyini  də  göstərmişdir. 
Konstitusiyanın 34-cü maddəsinə əsasən hər kəsin qanunla nəzərdə tutulmuş yaşa 
çatdıqda ailə qurmaq hüququ vardır. Nikah könüllü razılıq əsasında bağlanılır. Heç 
kəs zorla evləndirilə (ərə verilə) bilməz. Analıq, atalıq, uşaqlıq qanunla mühafizə 
edilir.  Ər  ilə  arvadın  hüquqları  bərabərdir.  Valideynlərin  hüquq  və  vəzifələrini 
qeyd  etməklə  yanaşı,  bu  maddə  onlara  hörmət  etməyi  və  qayğılarına  qalmağı  da 
uşaqların borcu hesab edir. 
Ailə hüququnun mənbələri içərisində Azərbaycan Respublikasının 2000-ci il 
1  iyun  tarixindən  qüvvəyə  minmiş  yeni  Ailə  Məcəlləsi  əsas  yer  tutur.  Ailə 
münasibətlərini  ətraflı  normalaşdıran  bu  məcəllə  qanunların  sistematik  külliyyatı 
olmaqla  8  bölmə,  28  fəsil,  195  maddədən  ibarətdir.  Məcəllə  respublika 
vətəndaşlarının  ailə  hüquqlarının  həyata  keçirilməsi  və  müdafiəsi,  nikahın 
bağlanması,  nikaha  xitam  verilməsi  və  onun  etibarsız  sayılması  qaydaları  və 
şərtlərini müəyyən edir, ailə üzvləri (ər-arvad, valideynlər və uşaqlar), eləcə də ailə 
qanunvericiliyində  nəzərdə  tutulmuş  hallarda  və  həddə  başqa  qohumlar  və  digər 
şəxslər arasında yaranan əmlak və şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini tənzimləyir, 
habelə  valideyn  himayəsindən  məhrum  olan  uşaqların  tərbiyəyə  götürülməsi 
qaydalarını müəyyən edir. Ailənin ümumbəşəri prinsiplər əsasında qurulması; ailə 
münasibətlərinin  qadın  və  kişinin  könüllü  nikah  ittifaqı,  bütün  ailə  üzvlərinin 
maddi mülahizələrdən azad olan qarşılıqlı məhəbbəti, dostluğu və hörmət hissləri 
əsasında  qurulması;  ailədə  uşaqların  ictimai  tərbiyə  ilə  üzvi  əlaqədar  şəkildə 
Vətənə sədaqət ruhunda tərbiyə edilməsi; ana və uşaqların mənafeyinin hərtərəfli 
müdafiəsi  və  hər  bir  uşağın  xoşbəxt  həyatının  təmin  edilməsi;  ailə 
münasibətlərində zərərli adətlərin aradan qaldırılması; uşaqlarda ailə və cəmiyyət 
qarşısında məsuliyyət hissinin tərbiyə edilməsi vəzifələrini qarşısına məqsəd qoyan 
bu məcəllə, nikaha daxil olarkən və ailə münasibətlərində sosial, irqi, milli, dini və 
KitabYurdu.az 
161
 

dil  mənsubiyyətinə  görə  vətəndaşların  hüquqlarının  hər  hansı  formada 
məhdudlaşdırılmasını qadağan edir. 
Ailə  forması  -  insanların  qarşılıqlı  münasibətlərinin  xüsusi  sahəsini  təşkil 
edir.  Ancaq  bu  münasibətlər  şəxsi,  intim  xarakter  daşıdığı  hallarda,  tamamilə, 
hüquq  normaları  ilə  nizama  salınmır.  Bununla  belə,  cəmiyyətin  mövcudluğu, 
xoşbəxtliyi  və  firavanlığı  əsasən,  ailə  münasibətlərinin  sağlam  inkişafından 
asılıdır.  Böyüməkdə  olan  nəsillərin  sağlamlığının  möhkəmləndirilməsində  və 
tərbiyəsində,  cəmiyyətin  iqtisadi  və  sosial  tərəqqisinin  təmin  edilməsində, 
demoqrafiya  proseslərinin  yaxşılaşdırılmasında  ailənin  rolu  hüdudsuzdur.  İnsanın 
xarakterinin,  əməyə,  mənəvi,  ideya  və  mədəniyyət  sərvətlərinə  münasibətinin 
əsasları  ailədə  formalaşır.  Cəmiyyət  möhkəm,  mənəvi  və  əxlaqi  cəhətdən  sağlam 
ailələr olmasını ürəkdən istəyir. Buna görə də respublikamızın ailə qanunvericiliyi 
ailənin  möhkəmləndirilməsi  zəruriyyətindən,  ailə  münasibətlərinin  qarşılıqlı 
məhəbbət  və  hörmət  hissləri  əsasında  qurulmasından,  ailənin  işinə  hər  kəsin 
qarışmasının  yolverilməzliyindən,  ailə  üzvlərinin  ailə  qarşısında  qarşılıqlı  yardım 
və  məsuliyyətindən,  onların  hüquqlarının  maneəsiz  həyata  keçirilməsinin  təmin 
olunmasından və bu hüquqların məhkəmədə müdafiəsi imkanlarından irəli gəlir. 
Ailə hüququ nikahdan, qohumluqdan, uşaqları övladlığa və daimi tərbiyəyə 
götürməkdən  əmələ  gələn  şəxsi,  yəni  qeyri-əmlak  münasibətlərini  və  bunlarla 
əlaqədar  əmlak  münasibətlərini  tənzim  edən  hüquq  normalarının  məcmusundan 
ibarətdir.  Demək,  ailə  hüququnun  predmeti  dedikdə,  ailədə  ərlə  arvad  arasında, 
ailənin  digər  üzvləri  arasında  əmələ  gələn  şəxsi  və  əmlak  münasibətləri  başa 
düşülür. 
 
 
2. Ailə hüququnun əsas prinsipləri. 
Ailə  hüququnun  müstəqilliyi,  onun,  hüququn  digər  sahələrindən  fərqli 
cəhətləri, öz ifadəsini ailə hüququnun prinsiplərində tapmışdır. Həmin prinsiplərə 
aşağıdakılar daxildir: 
1)  qadınla kişinin şəxsi və əmlak hüquq bərabərliyi; 
2)  təknikahlıq; 
3)  boşanma azadlığı; 
4)  nikahın bağlanmasında azadlıq və könüllülük; 
5)  ana və uşaq haqqında dövlət qayğısı, onların mənafeyinin mühafizəsi; 
6)  ailə  münasibətlərinin  tənzim  olunmasında  dinin  iştirakına  yol 
verilməməsi; 
7)  uşaqların ailə tərbiyəsinin təmin edilməsi; 
8)  milliyyətindən,  irqindən,  sosial  vəziyyətindən,  dini  və  dil 
mənsubiyyətindən asılı olmayaraq ailə münasibətlərində vətəndaşların 
hüquq bərabərliyi; 
9)  valideynlik hüquqlarının müdafiəsi. 
Sosiologiya  elmində  ailə  dedikdə,  nikaha,  qohumluğa,  uşaqları  tərbiyəyə 
götürməyə əsaslanan şəxslərin ümumi həyatı və mənafeləri, qarşılıqlı qayğıları ilə 
səciyyələnən ittifaqı başa düşülür. Hüquqi mənada ailə özündə hüquqi əlaqəni əks 
etdirir. Ailə üzvlərinin hüquq və vəzifələri ön plana çəkilir. 
KitabYurdu.az 
162
 

İstənilən  hüquq  münasibəti  kimi,  ailə  hüquq  münasibətləri  də  onların 
subyektləri, obyektləri, məzmun və əmələgəlmə əsaslarının təhlili nəticəsində daha 
çox aydın olur. 
Ailə-hüquq  münasibətlərinin  subyektlərini  -  ailə  üzvləri:  ər-arvad 
(qanunvericiliklə  müəyyən  edilən  qaydada  nikah  bağlamış  kişi  və  qadın); 
qohumlar  (bir-birlərindən  törəyən  şəxslər,  məsələn,  ata  və  oğul,  yaxud  ümumi 
mənşəyə  malik  olan  şəxslər,  məsələn,  əmi  və  qardaşoğlu  və  s.),  övladlığa 
götürülən  və  övladlığa  götürənlər,  faktiki  tərbiyəçilər  və  tərbiyə  edilənlər,  ögey 
atalar, analar, oğullar, qızlar təşkil edir. 
Ailə-hüquq  münasibətlərinin  obyektlərinə  isə  ailə  üzvlərinin  hərəkətləri 
(məsələn,  atanın  alimenti  ödəməsi,  valideynlərin  uşaqlarını  tərbiyə  etmələri  üzrə 
fəaliyyəti və s.), yaxud da əşyalar (məsələn, ər-arvadın birgə mülkiyyətindən ibarət 
olan əşyası və s.) daxildir. 
Ailə-hüquq  münasibətlərinin  əmələgəlmə  əsasını  həm  hərəkətlər,  həm  də 
hadisələr  təşkil  edir.  Məlum  olduğu  kimi,  hərəkətlər  də  öz  növbəsində 
hüquqauyğun  və  hüquqazidd  hərəkətlərə  bölünür.  Hüquqauyğun  hərəkətlərə  - 
atalığın  müəyyən  olunması,  uşaqların  tərbiyə  edilməsi  və  s.  aiddir.  Hüquqazidd 
hərəkətlərə  isə  yetkinlik  yaşına  çatmayanların  nikaha  girmələri,  valideynlərin  öz 
uşaqlarını  tərbiyə  etmək  vəzifələrini  yerinə  yetirməkdən  boyun  qaçırmaları, 
valideynlərin  öz  hüquqlarından  sui-istifadə  etmələri  və  s.  misal  ola  bilər.  Ailə 
hüquq  münasibətlərinin  subyektlərinin  mənafelərinin  müdafiəsi  ilə  əlaqədar  olan 
bu hərəkətlər müəyyən hüquqi nəticələrin əmələ gəlməsinə səbəb olurlar. Hüquqi 
faktlara - hadisələrə isə uşağın anadan olması, qan qohumluğu faktı, hamiləlik və s. 
aiddir. 
Ailə-hüquq  münasibətlərinin  məzmunu  dedikdə,  ailə  üzvlərinin  hüquq  və 
vəzifələri başa düşülür. Onlar şəxsi, yəni qeyri-əmlak və əmlak xarakteri daşıyırlar. 
Subyektlər  arasında  hüquq  və  vəzifələrin  qarşılıqlı əlaqəsindən  asılı  olaraq 
ailə hüquq münasibətləri aşağıdakı qruplara bölünür: 
1.  Ər-arvadın şəxsi və əmlak hüquq münasibətləri; 
2.  Valideynlərin və uşaqların şəxsi və əmlak hüquq münasibətləri; 
3.  Ailənin digər üzvləri arasında şəxsi və əmlak hüquq münasibətləri. 
Ər-arvad  arasında  ailə  hüquq  münasibətləri  nikahın  qeydə  alınması 
nəticəsində  əmələ  gəlir.  Bu  münasibətlər  şəxsi və  əmlak  xarakterli  münasibətlərə 
bölünür.  Şəxsi  hüquq  münasibətlərinin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  bu 
münasibətlər  iqtisadi  məzmuna  malik  deyillər  və  ər-arvadın  şəxsiyyəti  ilə 
bağlıdırlar. Ər-arvadın şəxsi hüquqlarına onların nikah bağlanarkən soyad seçmək 
hüququ,  istədikləri  məşğuliyyəti,  sənət  və  yaşayış  yerini  seçmək  hüququ  və  s. 
hüquqları  aid  etmək  olar.  Azərbaycan  Respublikası  Ailə  Məcəlləsinin  29-30-cu 
maddələri (VI fəsil) ər-arvadın şəxsi hüquq və vəzifələrinə həsr edilmişdir. Həmin 
maddələrə  əsasən,  respublika  Konstitusiyasında  təsbit  edilmiş  qadın  və  kişinin 
hüquq bərabərliyinə uyğun olaraq ər və arvad ailə münasibətlərində bərabər şəxsi 
və  əmlak  hüquqlarına  malikdirlər.  Analıq,  atalıq,  uşaqların  tərbiyəsi  və  təhsili, 
eləcə də ailənin digər məsələləri ər-arvadın hüquq bərabərliyi prinsiplərinə uyğun 
olaraq birgə həll edilir. 
Ər-arvad  ailədə  öz  münasibətlərini  qarşılıqlı  yardım  və  hörmət  hissi 
KitabYurdu.az 
163
 

əsasında  qurmalı,  ailənin  möhkəmləndirilməsi  və  rifahı  üçün  birgə  fəaliyyət 
göstərməli,  övladlarının  inkişafı  üçün  əlverişli  şərait  yaratmalı  və  onların 
sağlamlığının qayğısına qalmalıdırlar. 
Ər-arvad arasında əmələ gələn əmlak münasibətlərinə onların ümumi birgə 
və  onların  hər  birinin  ayrıca  mülkiyyəti,  habelə  ər-arvadın  bir-birini  saxlamaq 
vəzifələri  ilə  əmələ  gələn  əmlak  münasibətləri  daxildir.  Nikah  müddətində  ər-
arvadın  əldə  etdikləri  əmlak  onların  ümumi  birgə  mülkiyyəti  sayılır.  Ər-arvadın 
ümumi birgə mülkiyyətinə onların hər birinin əmək, sahibkarlıq və ya intellektual 
fəaliyyəti  nəticəsində  əldə  etdikləri  gəlirlər,  pul  vəsaitləri,  qiymətli  kağızlar, 
əmanətlər, daşınar və daşınmaz əşyalar və s. daxildir. Ümumiyyətlə, bu obyektlərin 
dairəsi  çox  genişdir.  Nikaha  daxil  olanadək  onlara  məxsus  olan  əmlak,  habelə 
nikah dövründə hədiyyə şəklində və ya vərəsəlik qaydasında əldə etdikləri əmlak 
onların ayrıca əmlakıdır. Bura, həmçinin, onların fərdi istifadəsində olan əşyalar və 
s. daxildir. 
Ailə  Məcəlləsinin  XIV  fəsli  (84-87-ci  maddələr)  ər-arvadın  aliment 
öhdəliklərinə,  habelə  onların  bir-birini  saxlamaq  vəzifələrinə  həsr  edilmişdir.  84-
cü  maddəyə  əsasən,  ər  və  arvad  bir-birinə  maddi  cəhətdən  kömək  etməlidirlər. 
Onların  bu  vəzifəsi  nikah  münasibətlərinə  xitam  verildikdən  sonra  da  saxlanılır. 
Bu  köməyin  göstərilməsindən  imtina  edildikdə  və  ər-arvad  arasında  alimentin 
ödənilməsi  barədə  saziş  olmadıqda,  aşağıdakılar  buna  zəruri  vəsaitə  malik  olan 
digər  tərəfin  aliment  ödəməsini  məhkəmə  qaydasında  tələb  etmək  hüququna 
malikdirlər: 
1)  əmək qabiliyyəti olmayan və maddi yardıma ehtiyacı olan ər və ya arvad; 
2)  hamiləliyi dövründə və ümumi uşaqlarının doğulduğu     gündən üç il 
ərzində arvad; 
3)  ümumi əlil uşağa qulluq edən və ehtiyacı olan ər və ya arvad - uşaq 18 
yaşına çatana qədər; 
4)  I qrup əlil ümumi uşağa qulluq edən və ehtiyacı olan ər və ya arvad. 
Aliment almaq üçün müraciət etmiş iddiaçılara bir sıra prosessual güzəştlər 
verilmişdir.  Belə  ki,  onlar  dövlət  rüsumunu  ödəməkdən  azad  edilir,  iddia, 
iddiaçının  arzusu  ilə  həm  cavabdehin,  həm  də  iddiaçının  yaşadığı  yerdə 
məhkəməyə verilə bilər və s. 
Aliment  alınması  barədə  mülki  işlərə  qısa  müddətdə  baxılır.  Alimentin 
miqdarı  məhkəmə  tərəfindən  keçmiş  ərin  (arvadın)  ailə  və  maddi  vəziyyəti, 
tərəflərin  digər  diqqətəlayiq  maraqları  nəzərə  alınmaqla,  hər  ay  ödənilməli  olan 
sabit pul məbləği formasında müəyyən edilir. 
Məhkəmənin aliment tutulması haqqında qərarı dərhal qüvvəyə minir. 
Ailə Məcəlləsinin 43-cü maddəsinə əsasən, valideynlərin və uşaqların hüquq 
və vəzifələri qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada uşağın mənşəyinin təsdiq 
olunmasına  əsaslanır.  Nikahdakı  valideynlərdən  olan  uşağın  mənşəyi  onların 
nikahı haqqında qeydlə təsdiq olunur. 
Uşaq,  aralarında  nikah  olmayan  şəxslərdən  olduqda  və  valideynlərin  birgə 
ərizəsi  və  ya  uşağın  atasının  ərizəsi  olmadıqda,  atalıq  uşağın  valideynlərindən 
birinin,  uşağın  qəyyumunun  (himayəçisinin),  uşağı  saxlayanın,  habelə  uşaq 
yetkinlik  yaşına  çatdıqda  onun  özünün  ərizəsi  əsasında  məhkəmə  qaydasında 
KitabYurdu.az 
164
 

müəyyən olunur. Uşağın anası ilə cavabdehin birgə yaşaması və ümumi təsərrüfatı 
idarə etməsi atalığın müəyyən edilməsi üçün zəruri şərt olması ilə əlaqədar olaraq 
məhkəmə işi həll edərkən bunları nəzərə alır. 
Valideynlərlə uşaqlar arasında əmələ gələn hüquq münasibətləri də iki qrupa 
bölünür:  şəxsi  və  əmlak  hüquq  münasibətləri.  Şəxsi  münasibətlərə  valideynlərin 
uşaqlara ad qoymaq və soyad vermək, uşaqları tərbiyə etmək, onların mənafeyini 
müdafiə  və  təmsil  etməklə  əlaqədar  yaranan  hüquq  və  vəzifələr,  əmlak 
münasibətlərinin tərkibinə isə valideynlərə və uşaqlara məxsus olan əmlak, habelə 
alimentlə bağlı münasibətlər daxildir. 
Ailə qanunvericiliyinə müvafiq olaraq 18 yaşına (yetkinlik yaşına) çatmayan 
və  tam  fəaliyyət  qabiliyyəti  əldə  etməyən  şəxslər  uşaq  hesab  olunurlar.  Hər  bir 
uşaq  ailədə  yaşamaq  və  tərbiyə  almaq;  öz  valideynləri  və  başqa  qohumları  ilə 
ünsiyyətdə  olmaq;  öz  hüquqlarını  və  qanuni  mənafelərini  müdafiə  etmək;  ailədə 
onun  maraqlarına  toxunan  istənilən  məsələnin  həlli  zamanı  öz  fikrini  bildirmək, 
habelə məhkəmə istintaqı və inzibati araşdırmaların gedişində dinlənilmək; ad, ata 
adı və soyadı daşımaq və s. hüquqlara malikdir. Eyni zamanda valideynlər də öz 
uşaqları  barəsində  qanunla  müəyyən  edilmiş  qaydada  bərabər  hüquqlara 
malikdirlər və bərabər vəzifələr daşıyırlar. 
Ümumi  qaydaya  görə  valideynlərə  və  uşaqlara  məxsus  olan  əmlak  onların 
hər  birinin  öz  ayrıca  əmlakıdır.  Uşaqlar  valideynlərinin,  valideynlər  də  uşaqların 
əmlakına  mülkiyyət  hüququna  malik  deyillər.  Birlikdə  yaşayan  valideynlər  və 
uşaqlar  qarşılıqlı  razılıq  əsasında  bir-birinin  əmlakından  istifadə  edə  bilər  və  ya 
həmin  əmlaka  sahiblik  edə  bilərlər.  Lakin  əgər  uşaqlar  valideynlərlə  birlikdə  öz 
əməyi  və  ya  şəxsi  vəsaitləri  ilə  bu  və  ya  digər  əmlakın  əldə  edilməsində  iştirak 
etmişlərsə, onların həmin əmlaka mülkiyyət hüququ yaranır. Eyni zamanda uşaqlar 
öz  gəlirlərinə,  vərəsəlik  və  ya  hədiyyə  şəklində  əldə  etdikləri  əmlaka  tam 
mülkiyyət  hüququna  malikdirlər.  Aliment,  pensiya,  müavinətlər  şəklində  uşağa 
ödənilən  məbləğ  valideynlərin  sərəncamına  daxil  olur,  onlar  tərəfindən  uşaqların 
saxlanılmasına, tərbiyəsinə və təhsilinə xərclənir. 
Ailə  Məcəlləsinin  XIII  fəslində  (75-83-cü  maddələr)  valideynlərin  və 
uşaqların  aliment  öhdəlikləri  tənzim  olunur.  Valideynlər  yetkinlik  yaşına 
çatmamış,  habelə  əmək  qabiliyyəti  olmayan  və  maddi  yardıma  ehtiyacı  olan 
yetkinlik  yaşına  çatmamış  övladlarını  saxlamağa  borcludurlar.  Qanuna  görə  bu 
borc,  yəni  uşaqlara  aliment  vermək  vəzifəsi  valideynlərin  hər  ikisinin  üzərinə 
düşür.  Valideynlər  öz  uşaqlarının  saxlanılması  üçün  könüllü  surətdə  vəsait 
verməkdən  boyun  qaçırdıqda,  vəsait  məhkəmə  qaydasında  tutula  bilər.  Öz 
növbəsində, əmək qabiliyyəti olan yetkinlik yaşına çatmış övladlar maddi yardıma 
ehtiyacı olan əmək qabiliyyəti olmayan valideynlərini saxlamağa və onlara qayğı 
göstərməyə  borcludur.  Aliment  ödənilməsi  barədə  saziş  olmadıqda  əmək 
qabiliyyəti  olmayan  və  maddi  yardıma  ehtiyacı  olan  valideynlər  üçün  aliment 
əmək  qabiliyyəti  olan  və  yetkinlik  yaşına  çatmış  övladlardan  tutulur.  Övladların 
hər  birindən  tutulan  alimentin  həcmi  məhkəmə  tərəfindən  valideynlərin  və 
övladların  maddi  və  ailə  vəziyyəti  nəzərə  alınmaqla  hər  ay  ödənilməli  olan  sabit 
pul məbləğində müəyyən edilir. 
 
KitabYurdu.az 
165
 

3. Nikahın anlayışı və şərtləri. 
Nikah  -  kişi  ilə  qadının  ailə  qurmaq  məqsədilə  müvafiq  icra  hakimiyyəti 
orqanında  qeydiyyata  alınan  könüllü,  bərabərhüquqlu  ittifaqıdır.  Ailə 
qanunvericiliyində nikahın bağlanması üçün bir sıra şərtlər nəzərdə tutulmuşdur: 
1.  Nikaha daxil olan şəxslərin yazılı razılığı. 
Bu  şərt  öz  ifadəsini  Ailə  Məcəlləsinin  11-ci  maddəsində  tapmışdır.  Yazılı 
razılığın  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  evlənmək  arzusunda  olanlar  nikahın 
bağlanması  üçün  kənardan  heç  bir  təzyiq  olmadan,  könüllü  surətdə  yalnız  öz 
iradələrini təsdiq edilmiş formada - yazılı formada ifadə etməklə müvafiq orqana 
müraciət edə bilərlər. 
2.  Nikah yaşı. 
Ailə  Məcəlləsinin  10-cu  maddəsinə  müvafiq  olaraq,  Azərbaycan 
Respublikasında  nikah  yaşı  kişilər  üçün  18  yaş,  qadınlar  üçün  17  yaş  müəyyən 
olunur.  Minimum  yaş  həddinin  qanunvericiliklə  müəyyən  edilməsində  məqsəd 
ondan  ibarətdir  ki,  nikaha  daxil  olan  şəxslər  fiziki,  psixoloji  və  mənəvi  cəhətdən 
yetkin  olsunlar.  Lakin  qanunvericilik  burada  bəzi  istisnalara  yol  verir.  Belə  ki, 
üzrlü  səbəblər  olduqda,  nikaha  daxil  olmaq  istəyən  və  nikah  yaşına  çatmamış 
şəxslərin  yaşadıqları  ərazinin  müvafiq  icra  hakimiyyəti  orqanı  onların  xahişi  ilə 
nikah  yaşının  1  ildən  çox  olmayaraq  azaldılmasına  icazə  verə  bilər.  Üzrlü 
səbəblərə  yetkinlik  yaşına  çatmamışın  hamilə  olması  və  yaxud  uşaq  doğması, 
oğlanın hərbi xidmətə çağırılması, uzaq xarici səfərə getmə və s. misal ola bilər. 
Nikah  yaşına  çatmamış  şəxs  nikaha  girdiyi  vaxtdan  tam  həcmdə  fəaliyyət 
qabiliyyəti əldə edir. 
3.  Başqa nikahda olmamaq. 
Bu o deməkdir ki, şəxs, ancaq bir rəsmi nikahda ola bilər. Ailə Məcəlləsinin 
12.0.3.-cü  maddəsində  qeyd  edilir  ki,  ikisindən  biri  və  ya  hər  ikisi  başqası  ilə 
nikahda olan şəxslər arasında nikahın bağlanmasına yol verilmir. 
4.  Nikaha daxil olan şəxslərin fəaliyyət qabiliyyətinə malik olması. 
Bu  şərt  nikaha  daxil  olan  şəxsin  öz  hərəkətlərinin  hüquqi  əhəmiyyətini  və 
nəticələrini qiymətləndirməyə qabil olmasını əks etdirir. Belə ki, ikisindən biri və 
ya  hər  ikisi  ruhi  xəstəlik  və  ya  kəmağıllıq  nəticəsində  məhkəmə  tərəfindən 
fəaliyyət qabiliyyəti olmayan hesab edilən şəxslər arasında nikahın bağlanmasına 
yol verilmir. 
5. Yaxın qohumlar arasında nikahın bağlanmasına yol verilməməsi. 
Yaxın  qohumlar  dedikdə,  valideynlər  və  uşaqlar,  baba,  nənə  və  nəvələr, 
doğma və ögey (ümumi ata və ya anası olan) qardaş və bacılar başa düşülür. Ailə 
qanunvericiliyində  övladlığa  götürənlər  və  övladlığa  götürülənlər  mənşə  üzrə 
qohumlara  bərabər  tutulduğuna  görə  onlar  arasında  nikahın  bağlanmasına  yol 
verilmir. 
 
4. Nikahın bağlanılması və xitamı. 
Nikaha  daxil  olmaq  arzusunda  olan  şəxslər  müvafiq  icra  hakimiyyəti 
orqanına ərizə ilə şəxsən müraciət edir, tələb olunan sənədləri - şəxsiyyət vəsiqəsi 
və  ya  hərbi  biletlərini  təqdim  edirlər.  Ərizə  qanunvericiliklə  müəyyən  edilmiş 
KitabYurdu.az 
166
 

qaydada  tərtib  edilməli  və  nikahın  bağlanması  üçün  tələb  olunan  şərtlərə  cavab 
verməlidir. Nikah ərizə verildiyi gündən 1 ay sonra onu təqdim edənlərin iştirakı 
ilə  bağlanır.  Üzrlü  səbəblər  olduqda  nikahın  bağlanma  müddəti  müvafiq  icra 
hakimiyyəti orqanı tərəfindən azaldıla və ya 1 aydan çox olmayan müddətə uzadıla 
bilər.  Hamiləlik,  uşağın  doğulması  və  digər  hallarda  nikah  ərizə  verilən  gün 
bağlana bilər. 
Nikahın  qeydiyyatı  nikaha  daxil  olan  şəxslərin  iştirakı  ilə  həyata  keçirilir. 
Mərasimdə evlənənlərin arzusu ilə şahidlər, qohumlar və digər şəxslər iştirak edə 
bilər. Nikah dövlət qeydiyyatına alınan gündən ər və arvadın hüquq və vəzifələri 
yaranır. Tərəflərə nikahın bağlanmasını təsdiq edən şəhadətnamə verilir. 
Ailə Məcəlləsinin 9.5-ci maddəsinə uyğun olaraq müvafiq icra hakimiyyəti 
orqanı  nikahın  qeydiyyatından  imtina  etdikdə  nikaha  daxil  olmaq  istəyən  şəxslər 
məhkəməyə şikayət edə bilərlər. 
Nikahın  bağlanması  şərtlərinin  pozulması  onun  məhkəmə  qaydasında 
etibarsız  sayılmasına  səbəb  olur.  Etibarsız  hesab  edilmiş  nikah  ər  və  arvad  üçün 
heç  bir  hüquq  və  vəzifələr  yaratmır.  Lakin  qanunvericilik  burada  uşaqların 
mənafelərini nəzərə alır. Odur ki, nikahın etibarsız sayılması bu nikahdan doğulan 
və  ya  nikahın  etibarsız  sayılması  günündən  sonra  300  gün  ərzində  doğulan 
uşaqların hüquqlarına təsir etmir. 
Etibarsız hesab edilən nikahda olmuş şəxslərin birlikdə əldə etdikləri əmlaka 
ailə  hüquq  normaları  tətbiq  edilmir.  Həmin  əmlaka  Azərbaycan  Respublikası 
Mülki Məcəlləsinin ümumi paylı mülkiyyət haqqında müddəaları tətbiq edilir. 
Nikah aşağıdakı hüquqi faktlar mövcud olduqda xitam edilir: 
1) ər (arvad) öldükdə, yaxud məhkəmə qaydasında ölmüş elan edildikdə; 
2)  ərin  (arvadın)  və  ya  onların  hər  ikisinin  ərizəsi  əsasında,  eləcə  də 
məhkəmə  qaydasında  fəaliyyət  qabiliyyəti  olmayan  hesab  edilən  ərin  (arvadın) 
qəyyumunun ərizəsi əsasında nikaha xitam verildikdə, yəni boşanma nəticəsində. 
Nikaha  xitam  verilməsi  müvafiq  icra  hakimiyyəti  orqanı  tərəfindən  və 
məhkəmə  tərəfindən  həyata  keçirilir.  Əgər  ər-arvadın  yetkinlik  yaşına  çatmayan 
ümumi  uşaqları  yoxdursa  onda  nikah  onların  razılığı  əsasında  müvafiq  icra 
hakimiyyəti orqanında xitam edilə bilər. 
Ailə  Məcəlləsinin  17.2-ci  maddəsində  göstərilir  ki,  yetkinlik  yaşına 
çatmayan  ümumi  uşaqlarının  olmasından  asılı  olmayaraq  ərin  (arvadın)  ərizəsi 
əsasında  nikaha  xitam  verilməsi  aşağıdakı  hallarda  müvafiq  icra  hakimiyyəti 
orqanında aparılır: 
1)  ər (arvad) məhkəmə qaydasında itkin düşmüş hesab edildikdə; 
2)  ər  (arvad)  məhkəmə  qaydasında  fəaliyyət  qabiliyyəti  olmayan  hesab 
edildikdə; 
3)  ər  (arvad)  cinayət  törətməyə  görə  ən  azı  3  il  müddətinə  azadlıqdan 
məhrum olunduqda. 
Məhkəmə qaydasında nikah aşağıdakı hallarda pozulur: 
1)  qanunvericilikdə  nəzərdə  tutulmuş  hallar  istisna  olmaqla,  ər-arvadın 
yetkinlik yaşına çatmayan ümumi uşaqları olduqda; 
2)  ər-arvaddan biri nikahın pozulmasına razı olmadıqda; 
3)  ər-arvad  arasında  nikahın  pozulmasına  razılıq  olduqda,  lakin  onların