1. Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti. Dövlətin anlayışı

KitabYurdu.az 
167
 

ümumi  əmlakını  bölmək  və  ya  bir-birinə  aliment  verməklə  əlaqədar 
olaraq mübahisələri baş verdikdə. 
Nikahın  pozulması  haqqında  ərizə  cavabdehin  yaşayış  yerində  verilir. 
Məhkəmə ər-arvadı barışdırmaq üçün tədbirlər görür, işə baxılmasını təxirə salıb, 
barışmaq  üçün  onlara  üç  aydan  çox  olmayaraq  vaxt  təyin  edə  bilər.  Barışıq 
olmadıqda və ya onlar nikahın pozulmasında təkid etdikdə nikah pozulur. 
Nikah  müvafiq  icra  hakimiyyəti  orqanında  pozulduqda,  pozulmanın  dövlət 
qeydiyyatına  alındığı  gündən,  məhkəmə  qaydasında  pozulduqda  isə  bu  barədə 
məhkəmənin qətnaməsinin qanuni qüvvəyə mindiyi gündən nikaha xitam verilmiş 
sayılır. 
 
 
TƏKRAR ÜÇÜN SUALLAR 
1)  Ailə  hüququnu  hüququn  digər  sahələrindən  fərqləndirən  əsas  xüsusiyyətlər 
hansılardır? 
2)  Ailə hüququ hansı münasibətləri tənzim edir? 
3)  Ailə nədir? Ailə hüququnun subyektlərinə kimlər daxildir? 
4)  Ailə  hüququnda  nikahın  anlayışını  izah  edin.  Nikahın  bağlanması  şərtləri 
haqqında danışın. 
5)  Nikah hansı hüquqi faktlar mövcud olduqda xitam edilir? 
 
 
 
Mövzu 9.    
 
CİNAYƏT HÜQUQUNUN 
ƏSASLARI
 
  
 
P L A N 
 
1.  Cinayət hüququnun anlayışı və vəzifələri. 
 2.  Cinayət qanunu və cinayətin anlayışı.  
 3.  Cinayət məsuliyyətinin anlayışı və əsasları. 
 4.  Yetkinlik yaşına çatmayanların cinayət məsuliyyəti.    
 5.  Əməlin cinayət olmasını aradan qaldıran hallar.  
 6.  Cinayətdə iştirakçılıq. 
 7.  Cəzanın anlayışı və məqsədi. 
  8. Cəzanın sistemi və növləri. 
 
KitabYurdu.az 
168
 

 
1. Cinayət hüququnun anlayışı və vəzifələri 
Cinayət  hüququ,  hüququn  müstəqil  bir  sahəsi  olub,  xüsusiyyətləri  özünün 
predmet  və  metodu  ilə  müəyyən  edilir.  Cinayət  hüququnun  tənzim  edilməsinin 
predmetini  yalnız  cinayətin  baş  verməsi  ilə  əlaqədar  olan  ictimai  münasibətlər 
təşkil edir. Cinayət hüquq pozuntusunun subyekti kimi cinayət törətmiş şəxslər və 
hüquq tətbiqedici orqanlar şəxsində dövlət çıxış edir. 
Cinayət  hüququnun  ictimai  münasibətlərin  nizama  salınması  metodu 
qanunla  cinayət  hesab  edilən  əməllər  və  onların  törədilməsi  ilə  tətbiq  edilən 
cəzaların müəyyən edilməsindən ibarətdir. 
Cinayət hüququnun xüsusiyyətləri həmçinin onun vəzifə və funksiyalarında 
özünü  göstərir.  Cinayət  hüququnun  əsas  vəzifəsi-cəmiyyəti  ən  təhlükəli  hüquq 
pozuntularından  (cinayətlərdən)  müdafiə  (mühafizə)  etməkdir.  Buna  görə  də 
cinayət  hüququnun  əsas  funksiyası  -  mühafizəedici  funksiyadır.  Bununla  belə, 
cinayət  hüququ  ümumi  və  xüsusi  xəbərdaredici,  həmçinin,  tərbiyəvi  funksiyaları 
da həyata keçirir. 
Cinayət  hüququ  hüququn  bir  sahəsi  kimi  mövcud  ictimai  münasibətlər 
sistemi üçün təhlükəli əməllərin cinayət olmasını və cəzalandırılmasını, həmçinin 
cinayət məsuliyyəti və ondan azad etməni müəyyən edən, ali hakimiyyət orqanları 
tərəfindən təsbit edilən hüquq normalarının məcmusudur. 
Azərbaycan  Respublikasının  qüvvədə  olan  yeni  Cinayət  Məcəlləsi  qəbul 
edilərkən ictimai həyatın son illərdə siyasi, iqtisadi və sosial sahələrində baş verən 
keyfiyyət  dəyişiklikləri  nəzərə  alındı.  Bu,  xüsusilə,  cinayət  hüququnun  mühafizə 
etdiyi  sahələrdən  hansının  daha  çox  üstünlük  təşkil  etməsində  özünü  göstərdi. 
Şəxsiyyətin,  onun  hüquq  və  azadlıqlarının  cinayət-hüquqi  vasitələrlə  müdafiəsi 
birinci  yerdə  durdu.  Bundan  başqa,  mülkiyyətin,  formalarından  asılı  olmayaraq 
bərabər  qaydada  mühafizə  edilməsinə  göstəriş  verildi.  Təbii  mühit,  ictimai  və 
dövlət  mənafeləri,  hüquq  qaydaları,  bəşəriyyətin  təhlükəsizliyi  və  sülhün  təmini 
cinayət-hüquqi mühafizənin əsas obyektləri sırasına daxil edildi. 
 
Cinayət hüququ cinayətkarlıqla mübarizədə strateji və taktiki cəhətləri 
müəyyən  edən  cinayət  üzrə  siyasətin  həyata  keçirilməsi  vasitəsidir.  Müasir 
mərhələdə  bu  siyasət  iki  əsas  tendensiya  ilə  xarakterizə  olunur.  Birincisi,  ağır 
cinayətlər  törədən,  yaxud  cinayət  qanununu  dəfələrlə  pozan  şəxslərə  (xüsusilə 
residivistlərə,  peşəkar  cinayətkarlara-mafiya  strukturlarının,  yaxşı  təşkil  olunmuş 
cinayət  qruplarının  rəhbərlərinə)  sərt  cəza  tədbirlərinin  tətbiqi.  İkincisi,  böyük 
ictimai  təhlükə  hesab  edilməyən  cinayətlərə  görə  cinayət  məsuliyyətinin 
sferalarının  məhdudlaşdırılması.  Belə  ki,  cinayət  qanununu  ilk  dəfə  pozan  şəxsə 
cəmiyyətdən təcrid etmə ilə əlaqədar olmayan cəza tətbiq edilir. Bu, şərti məhkum 
etmə,  hökmün  icrasını  təxirə  salma,  habelə  cəzanı  əvəz  edən  digər  inzibati, 
tərbiyəvi və ictimai xarakterli tədbirlərlə həyata keçirilə bilər. 
 
2.  Cinayət qanunu və cinayətin anlayışı. 
Cinayət  qanunu  -  Respublikanın  ali  qanunverici  orqanı  (Milli  Məclis) 
tərəfindən  qəbul  edilən  -  cinayət  məsuliyyətinin  prinsiplərini  və  əsaslarını,  hansı 
əməllərin  cinayət  olduğunu  və  belə  əməlləri  törətmədə  təqsiri  olan  şəxslər 
KitabYurdu.az 
169
 

barəsində  tətbiq  ediləcək  cəzaları,  məsuliyyətdən  və  cəzadan  azad  etmənin 
şərtlərini müəyyən edən hüquq normalarından ibarət aktdır.
1
 
Cinayət hüququnun xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, yalnız cinayət qanunu 
cinayət  hüquq  normalarını:  əməli  cinayət  və  cəzalanmalı  olması,  cinayət 
məsuliyyətinin  əsasları,  cəzanın  sistemi,  onun  təyin  edilməsi  şərtləri  və 
qaydalarını,  həmçinin  cinayət  məsuliyyətindən  və  cəzadan  azad  etmə  və  s. 
normaları özündə əks etdirir. Cinayət qanunu cinayət hüququnun vahid və yeganə 
mənbəyidir.  Heç  bir  digər  hüquqi  aktlar  və  yaxud  məhkəmə  qərarları  cinayət 
hüquq normalarını təyin edə bilməz. 
Azərbaycan  Respublikasında  cinayət  qanunvericiliyinin  əsasını  1999-cu  il 
dekabrın  30-da  qəbul  edilmiş,  2000-ci  ilin  sentyabrın  1-də  qüvvəyə  minmiş 
Azərbaycan  Respublikası  Cinayət  Məcəlləsi  təşkil  edir.  Keçən  dövr  ərzində 
qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsinə bir sıra dəyişikliklər edilmişdir.  
 
Cinayət Məcəlləsi cinayət hüquq normalarının sistemləşdirilmiş ifadəsidir. O 
iki hissədən ibarətdir: ümumi və xüsusi. Ümumi hissədə cinayət hüququnun rəhbər 
prinsipləri və ümumi müddəaları şərh olunur, xüsusidə isə konkret cinayətlər və bu 
cinayətlərə  görə  cəzaların  növləri  və  hədləri  müəyyən  olunur.  Ümumi  və  xüsusi 
hissələr  qarşılıqlı  əlaqədədirlər  və  vahid  tamı  təşkil  edirlər:  ümumi  hissəyə 
müraciət etmədən xüsusi hissənin normalarını tətbiq etmək olmaz. 
Cinayət  Məcəlləsinin  Ümumi  və  Xüsusi  hissələri  bölmələrə  və  yaxud 
fəsillərə  bölünür,  sonuncular  da  öz  növbəsində  məzmununu  cinayət  -  hüquq 
normaları  təşkil  edən  maddələrdən  (353  maddə)  ibarətdir.  Cinayət  Məcəlləsinin 
Ümumi hissəsinin maddələri təyinedici normalar olmaqla, cinayət məsuliyyətinin 
prinsiplərini  və  əsaslarını,  həmçinin  cinayət  məsuliyyətindən  və  cəzadan  azad 
etmənin  şərtlərini  müəyyən  edir  və  möhkəmləndirir.  Ümumidən  fərqli  olaraq, 
Xüsusi  hissənin  normaları  quruluşca  iki  hissədən:  dispozisiya  (müəyyən  növ 
cinayətin  əlamətlərini  nəzərdə  tutan  norma)  və  sanksiyadan  (müəyyən  növ 
cinayətə görə cəzanın növünü və həddini nəzərdə tutan normadan) ibarətdir. 
Cinayət  Məcəlləsinin  ümumi  hissəsində  cinayət  qanununun  məkana  və 
zamana görə qüvvəsi tənzim olunur. 
Cinayət qanununun məkana görə qüvvəsi ərazi, vətəndaşlıq, real, universal 
və cinayətkarın verilməsi prinsiplərinə əsaslanır. 
Ərazi prinsipinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Respublikasının 
ərazisində  cinayət  törətmiş  şəxslər  -  Azərbaycan  Respublikasının  vətəndaşları, 
xarici  ölkənin  vətəndaşları,  həmçinin  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslər  Azərbaycan 
Respublikasının  Cinayət  Məcəlləsi  əsasında  cinayət  məsuliyyətinə  cəlb  edilirlər. 
Lakin  bu  qayda  Azərbaycan  Respublikası  ərazisində  cinayət  törətmiş  xarici 
dövlətlərin  diplomatik  nümayəndələrinə  və  toxunulmazlıq  hüququna  malik  olan 
digər şəxslərə tətbiq edilmir. Belə ki, Cinayət Məcəlləsinin 11-ci maddəsinin 5-ci 
hissəsinə  əsasən,  bu  şəxslərin  cinayət  məsuliyyəti  haqqında  məsələ  diplomatik 
yollarla, yəni beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq həll edilir. 
 
Cinayət qanununun vətəndaşlıq prinsipinə görə Azərbaycan Respublikasının 
vətəndaşları və Azərbaycan Respublikasında daimi yaşayan vətəndaşlığı olmayan 
şəxslər Azərbaycan Respublikasının hüdudlarında kənarda törətdikləri əmələ görə, 
bu  əməl  həm  Azərbaycan  Respublikasının,  həm  də  ərazisində  törədildiyi  xarici 
KitabYurdu.az 
170
 

dövlətin  qanunvericiliyinə  əsasən  cinayət  sayılırsa  və  bu  cinayətə  görə  həmin 
şəxslər xarici dövlətdə məhkum olunmamışlarsa, respublikanın qüvvədə olan yeni 
Cinayət  Məcəlləsi  əsasında  cinayət  məsuliyyətinə  cəlb  edilirlər  (Cinayət 
Məcəlləsinin  12.1  maddəsi).  Göstərilən  şəxslər  respublika  ərazisində  mühakimə 
edilərkən onlara Azərbaycan Respublikasının məhkəmələri tərəfindən təyin edilən 
cəza,  ərazisində  cinayət  törədilmiş  xarici  dövlətin  qanunu  ilə  nəzərdə  tutulmuş 
cəzanın yuxarı həddindən çox ola bilməz. 
Cinayət  Məcəlləsinin  12-ci  maddəsinin  2-ci  hissəsində  cinayət  qanununun 
real prinsipindən bəhs olunur. Bu prinsipə müvafiq olaraq əcnəbilər və vətəndaşlığı 
olmayan  şəxslər  Azərbaycan  Respublikasının  hüdudlarından  kənarda  Azərbaycan 
Respublikasının  vətəndaşlarına,  Azərbaycan  Respublikasının  maraqlarına  qarşı 
cinayət  törətdikləri  halda,  habelə  Azərbaycan  Respublikasının  tərəfdar  çıxdığı 
beynəlxalq  müqavilələrdə  nəzərdə  tutulmuş  hallarda  və  bu  cinayətə  görə  xarici 
dövlətdə  məhkum  olunmadıqda  respublikanın  cinayət  qanunları  əsasında  cinayət 
məsuliyyətinə cəlb edilə bilərlər. 
Cinayət qanununun məkana görə qüvvəsinin universal prinsipinin tələblərinə 
riayət  etmək  Azərbaycan  Respublikasının  cinayətkarlıqla  mübarizə  sahəsində 
beynəlxalq  -  hüquqi  öhdəliklərindən  irəli  gəlir.  Universal  prinsipin  mahiyyətinə 
görə  şəxsin  hansı  ölkənin  vətəndaşı  olmasından  və  cinayəti  hansı  ölkənin 
ərazisində  törətməsindən  asılı  olmayaraq,  onu  istənilən  dövlətin  özünün  milli 
qanunvericiliyi ilə cinayət məsuliyyətinə almaq səlahiyyəti vardır. 
Azərbaycan  Respublikası  Cinayət  Məcəlləsinin  10-cu  maddəsində  cinayət 
qanunun zamana görə qüvvəsi təsbit olunmuşdur. Həmin maddəyə əsasən əməlin 
cinayət sayılması və həmin əmələ görə cəza, bu əməlin törədildiyi zaman qüvvədə 
olan  cinayət  qanunu  ilə  müəyyən  edilir.  Törədildiyi  zaman  cinayət  sayılmayan 
əmələ  görə  heç  kəs  cinayət  məsuliyyətinə  cəlb  oluna  və  cəzalandırıla  bilməz. 
İctimai təhlükəli əməlin törədilmə vaxtı, onun nəticələrinin baş verdiyi andan asılı 
olmayaraq,  cinayətin  törədildiyi  vaxt  sayılır.  Göstərilən  maddənin  3-cü  hissəsi 
cinayət  qanununun  geriyə  qüvvəsinə  yol  verir,  yəni  qanun,  onun  qüvvəyə 
minməsindən əvvəl törədilmiş əməllərə şamil edilir. Bu isə, yalnız əməlin cinayət 
sayılmasını və bu əmələ görə cəzanı aradan qaldıran, cəzanı yüngülləşdirən, yaxud 
cinayət etmiş şəxsin vəziyyətini başqa cür yaxşılaşdıran hallarda mümkündür. 
Əməlin cinayət sayılmasını və həmin əmələ görə cəza müəyyən edən, cəzanı 
ağırlaşdıran,  yaxud  cinayət  törətmiş  şəxsin  vəziyyətini  başqa  cür  ağırlaşdıran 
cinayət qanunun geriyə qüvvəsi yoxdur. (Cinayət Məcəlləsinin maddə 10.4) 
Cinayət  hüququnun  əsas  anlayışlarından  biri  –  cinayət  anlayışdır.  O 
insanların hansı əməllərinin cinayət sayılması və onların qanun tərəfindən nə üçün 
qadağan olunması və s. bu kimi suallara cavab verir. 
Cinayət  qanunu  ilə  cəza  təhdidi  altında  qadağan  olunmuş  ictimai  təhlükəli 
əməlin,  yəni  hərəkət  və  ya  hərəkətsizliyin  təqsirli  olaraq  törədilməsi  cinayət 
sayılır. 
Cinayət  hüquq  ədəbiyyatında  cinayət  ictimai-təhlükəli,  qeyri-hüquqi, 
təqsirli, cəzalanmalı olan və qeyri-əxlaqi olan əməl kimi xarakterizə olunur. 
Azərbaycan  Respublikası  Cinayət  Məcəlləsinin  14-cü  maddəsinin  2-ci 
hissəsinə  əsasən,  cinayət  qanununda  nəzərdə  tutulmuş  cəhətdən  mövcud  olsa  da, 
KitabYurdu.az 
171
 

lakin az əhəmiyyətli olduğuna görə ictimai təhlükəli sayılmayan, yəni şəxsiyyətə, 
cəmiyyətə  və  yaxud  dövlətə  zərər  yetirməyən  və  ya  zərər  yetirmək  təhlükəsi 
yaratmayan əməl cinayət hesab edilmir. Buna görə də cinayətin ən vacib əlaməti 
onu  digər  hüquq  pozuntularından  fərqləndirən  xüsusi  ictimai-təhlükəli  olmasıdır. 
Cinayətin ictimai-təhlükəliliyi ondan ibarətdir ki, o mövcud ictimai münasibətlərə 
qəsd  etməklə  bu  münasibətlərə  çox  mühüm  ziyan  yetirir  və  yaxud  belə  ziyanın 
yetirilməsi  təhlükəsini  yaradır.  İctimai  münasibətlərə  digər  hüquq  pozuntuları: 
inzibati, intizam və mülki hüquq pozuntusu ilə ziyan vurulması o qədər də mühüm 
əhəmiyyət  kəsb  etmir,  buna  görə  də  hüquq  qaydalarının  belə  hüquq 
pozuntularından  mühafizə  edilməsi  üçün  cinayət  məsuliyyətinin  müəyyən 
edilməsinə ehtiyac yoxdur. Cinayətin ictimai təhlükəliliyinin xarakter və dərəcəsi 
qəsd  edilən  obyektin  əhəmiyyəti,  bu  obyektə  vurulan  ziyanın  ağırlığı,  həmçinin 
təqsirin forması, əməlin motiv və məqsədi ilə xarakterizə olunan digər əlamətlərlə 
müəyyən olunur. 
Cinayətin  ikinci  əlaməti  onun  qeyri-hüquqiliyidir.  Əməlin  qeyri-hüquqiliyi 
onun  cinayət  qanunvericiliyinin  konkret  norması  ilə  ziddiyyət,  təşkil  etməsində 
özünü  göstərir.  İctimai-təhlükəli  əməl  yalnız  o  zaman  cinayət  sayılır  ki,  Cinayət 
Məcəlləsinin bu və ya digər maddə-sində nəzərdə tutulmuş olsun. 
Təqsirlilik-cinayətin  növbəti  mühüm  əlamətidir.  Əməlin  cinayət  hesab 
edilməsi  təkcə  ictimai-təhlükəli  və  qeyri-hüquqi  olması  ilə  deyil,  həm  də  onun 
təqsirə, yəni qəsd və yaxud ehtiyatsızlıq formasında törədilməsi ilə də bağlıdır. 
Cinayət  cəzalanmalı  olan  əməldir.  Əməli  cinayət  kimi  xarakterizə  edən 
əlamət  ondan  ibarətdir  ki,  yalnız  o  əməl  cinayətlərə  aid  edilir  ki,  onların 
törədilməsinə görə qanun cinayət cəzası nəzərdə tutur. 
Cinayətin  qeyri-əxlaqiliyi  isə,  onun  cəmiyyətdə  mövcud  olan  əxlaq 
normalarına və hakim mənəvi təsəvvürlərə zidd olmasıdır. 
Beləliklə, cinayət - cinayət qanunu ilə mühafizə edilən ictimai münasibətlərə 
mühüm ziyan yetirən və yaxud ziyan yetirməsi təhlükəsi yaradan, cinayət qanunu 
ilə  nəzərdə  tutulan  ictimai-təhlükəli,  qeyri-hüquqi,  təqsirli,  cəzalanmalı  olan  və 
qeyri-əxlaqi olan əməldir. 
Xarakterindən  və  ictimai  təhlükəlilik  dərəcəsindən  asılı  olaraq  cinayətlər 
böyük  ictimai  təhlükə  törətməyən,  az  ağır,  ağır  və  xüsusilə  ağır  cinayətlərə 
bölünür. 
Qüvvədə  olan  cinayət  qanunvericiliyinə  əsasən  (2001-ci  il  iyulun  2-də 
Cinayət Məcəlləsinə edilmiş dəyişiklik və əlavələr nəzərə alınmaqla) qəsdən və ya 
azadlıqdan məhrum etmə ilə bağlı olmayan cəza nəzərdə tutulmuş əməllər, yaxud 
qəsdən  və  ya  ehtiyatsızlıqdan  törədilməsinə  görə  cinayət  qanunu  ilə  nəzərdə 
tutulmuş azadlıqdan məhrum etmə cəzasının yuxarı həddi iki ildən artıq olmayan 
əməllər böyük ictimai təhlükə törətməyən cinayətlər hesab olunur. 
Cinayət qanunu ilə qəsdən və ya ehtiyatsızlıqla törədilən və barəsində yeddi 
ildən  artıq  olmayan  müddətə  azadlıqdan  məhrum  etmə  cəzası  nəzərdə  tutulan 
əməllər az ağır cinayətlər sayılır. 
Cinayət qanunu ilə qəsdən və ya ehtiyatsızlıqla törədilən və barəsində on iki 
ilə  qədər  müddətə  azadlıqdan  məhrumetmə  cəzası  nəzərdə  tutulan  əməllər  ağır 
cinayətlər hesab olunur. 
KitabYurdu.az 
172
 

Qanunda  daha  ağır  cəza  nəzərdə  tutulmuş  əməllər  isə  xüsusilə  ağır 
cinayətlərə aid edilir.
 
 
3.  Cinayət məsuliyyətinin anlayışı və əsasları. 
 
Hüquq normalarının pozulmasında təqsirli olan şəxslərə tətbiq edilən dövlət 
məcburiyyəti  hüquqi  məsuliyyətin  müxtəlif  formalarında  ifadə  olunur.  Onlardan 
biri də cinayət məsuliyyətidir. 
Hüquqi məsuliyyətin digər formalarından o, yüksək ağırlığı ilə fərqlənir ki, 
bu  da  cinayət  işləri  üzrə  hökmün  həmişə  dövlət  adından  çıxarılması  növündə 
cəzanın tətbiqi ilə başa çatır. 
 
Cinayət  məsuliyyəti  cinayət  -  hüquq  münasibətləri  çərçivəsində  həyata 
keçirilir  (əmələ  gəlir,  reallaşır,  xitam  olunur).  Cinayət  hüquq  münasibətləri  - 
cinayət törətmiş şəxslərlə dövlət arasında qanunla tənzim olunan münasibətlərdir. 
Cinayət hüquq münasibətləri cinayətin törədilməsi anından əmələ gəlir. Məhz bu 
andan  cinayət  törətmiş  şəxslərin  və  dövləti  təmsil  edən  ədalət  mühakiməsi 
orqanlarının  hüquq  və  vəzifələri  meydana  çıxır:  dövlətin  təqsirli  şəxslərə  cinayət 
məsuliyyətini  təşkil  edən  məcburetmə  tədbirlərini  tətbiq  etmək  hüququ  yaranır. 
Bununla  belə,  təqsirli  şəxslərə  cinayət  qanunu  ilə  müəyyən  edilmiş  hədlərdə 
konkret  təyin  edilməsi  onun  vəzifəsidir.  Öz  növbəsində,  təqsirli  şəxslərin 
məsuliyyət daşımaq vəzifəsi yaranır. 
Ancaq bu şəxslər cəzanın, törətdikləri cinayətlərin xarakterinə və dərəcəsinə 
müvafiq  olaraq  təyin  edilməsində  hüquqa  malikdirlər.  Cinayət  məsuliyyətinin 
müəyyən  fəaliyyət  hüdudları  var.  Cinayət  hüquq  münasibətləri,  şəxslərin  cinayət 
törətdikləri andan dərhal, geniş miqyasda cinayət məsuliyyətinin əmələ gəlməsi ilə 
əlamətdar  olan  və  ancaq  tədricən  realizə  olunan  hüquq  münasibətləridir.  Cinayət 
məsuliyyətinin faktiki olaraq reallaşdırılması şəxslərin ibtidai istintaq mərhələsində 
müttəhim  qismində  cəlb  edilməsi  anından  başlayır.  Cinayət  məsuliyyəti  işə 
məhkəmə baxışı ittiham hökmünün çıxarılması mərhələsində davam edir, o həm də 
təyin  olunmuş  məhkəmə  cəzasının  real  icrası  mərhələsində  də  mövcud  olur. 
Cinayət  məsuliyyəti,  cinayət  hüquq  münasibətlərinin  aradan  qaldırılmasının 
aşağıda  göstərilmiş  hallarında  xitam  olunur:  Cəzanı  çəkib  qurtarma,  cinayət 
məsuliyyətindən azad etmə, amnistiya və yaxud əfv etmə haqqında akta görə. 
Cinayət  məsuliyyətinin  əsaslarının  müəyyən  edilməsinə  qanunvericilik  və 
cinayət hüquq nəzəriyyəsi iki aspektdən yanaşır: hüquqi və faktiki əsaslar. Cinayət 
Məcəlləsinin  3-cü  maddəsinə  əsasən,  yalnız  cinayət  qanunu  ilə  nəzərdə  tutulmuş 
cinayət  tərkibinin  bütün  əlamətlərinin  mövcud  olduğu  əməlin  (hərəkət  və  ya 
hərəkətsizliyin) törədilməsi cinayət məsuliyyəti yaradır. Buradan belə nəticə çıxır 
ki,  cinayət  məsuliyyətinin  vacib  və  yeganə  əsasları  törədilmiş  əməldə  qanunda 
göstərilmiş  cinayət  tərkibinin  mövcud  olmasıdır.  Belə  ki,  şəxsi  əqidə,  niyyət  və 
baxışlarına  (sonuncular  əgər  törədilmiş  əməldə  ifadə  olunmursa)  görə  cinayət 
məsuliyyətinə cəlb etmək olmaz. Bununla belə, əməl ictimai-təhlükəli olmalı, yeni 
ictimai  münasibətlərə  ziyan  vurmalıdır.  Əgər  subyektin  davranışının  müəyyən 
forması  cinayət  məsuliyyətinin  faktiki  əsasları  hesab  olunursa,  onda  törədilmiş 
əməldə  qanunda  nəzərdə  tutulan  konkret  cinayət  tərkibinin  mövcud  olması  onun 
KitabYurdu.az 
173
 

hüquqi əsaslarını təşkil edir. 
Cinayət  tərkibi  -  konkret  ictimai-təhlükəli  əməli  cinayət  kimi  xarakterizə 
edən əlamətlərin cinayət qanunu ilə müəyyən edilmiş məcmusudur. 
 
Cinayət  hüquq  nəzəriyyəsində  cinayət  tərkibini  xarakterizə  edən  əlamətlər 
dörd qrupa bölünür: obyekt və obyektiv cəhəti xarakterizə, edən əlamətlər (bunlar 
cinayət  tərkibinin  obyektiv  əlamətləri  adlanır)  və  subyekt  və  subyektiv  cəhəti 
xarakterizə edən əlamətlər (subyektiv əlamətlər). 
Cinayətin  obyektini  cinayət  qanunu  ilə  mühafizə  edilən  o  ictimai 
münasibətlər  təşkil  edir  ki,  onlara  cinayət  nəticəsində  mühüm  ziyan  yetirilir  və 
yaxud yetirilə bilər. 
Cinayətin  obyektiv  cəhətinə  törədilmiş  əməlin  (hərəkət  və  yaxud 
hərəkətsizliyin)  xüsusiyyətləri,  bu  əməlin  nəticələri,  yəni  vurulmuş  ziyan  və 
cinayətin  zahiri  tərəfini  xarakterizə  edən  digər  əlamətlər,  məsələn:  yeri,  vaxtı, 
üsulu, vasitəsi, şəraiti və s. aiddir. 
Obyektiv  cəhətin  əlaməti  kimi  əməl,  iki  formada  çıxış  edir:  cinayətkar 
hərəkət və cinayətkar hərəkətsizlik. 
Cinayətkar  hərəkət  -  cinayət  qanunu  ilə  qadağan  olunan,  fəal  ictimai  - 
təhlükəli  davranış  aktıdır.  Məsələn,  qəsdən  adam  öldürmə  (Cinayət  Məcəlləsinin 
120 maddəsi), qəsdən sağlamlığa ağu zərər vurma (maddə 126) və s. 
Cinayətkar  hərəkətsizlik  –  cinayət  qanunu  ilə  qadağan  olunan,  passiv 
ictimai-təhlükəli davranış aktıdır, yəni ziyanlı nəticələrin qarşısının alınması üçün 
şəxsin,  müəyyən  hərəkətləri  etməli  olduğu  halda  onu  etməməsidir.  Cinayətkar 
hərəkətsizlik  şəraitində  hər  şeydən  əvvəl  müəyyən  qaydada  hərəkət  etmək 
vəzifəsini  təyin  etmək  lazımdır.  Hərəkət  etmək  vəzifəsi  aşağıdakı  əsaslardan  irəli 
gəlir:  bilavasitə  qanundan,  məsələn,  qanunvericiliyə  və  ya  xüsusi  qaydalara 
müvafiq  olaraq  xəstəyə  kömək  etməyə  borclu  olan  tibb  işçisi  tərəfindən  üzrlü 
səbəblər olmadan xəstəyə tibbi yardım göstərilməməsi (maddə 142); təqsirli şəxsin 
xidməti  mövqeyindən,  məsələn,  vəzifəli  şəxsin  öz  vəzifəsini  yerinə  yetirməməsi; 
qohumluq  münasibətindən,  məsələn,  uşaqlara  və  ya  valideynlərə  kömək 
göstərməkdən qərəzli boyun qaçırma (maddə 176). 
Cinayətkar hərəkət və yaxud hərəkətsizlik - insan davranışının iradəvi aktıdır, 
buna görə də hərəkətsizlik zamanı məsuliyyətin təyin edilməsi üçün həmçinin bu və 
ya  digər  şəxsin  tələb  olunan  hərəkətləri  etməsinin  real  imkanlarını,  yəni  konkret 
şəraitdə  göstərilən  hərəkətlərin  edilməsinin  faktiki  imkanlarını  müəyyən  etmək 
lazımdır.  Belə  ki,  fiziki  məcburiyyət,  lazımi  ixtisasın,  istehsal  təcrübəsinin 
olmaması, qarşısı alınmaz qüvvə (təbii hadisələr, məsələn, zəlzələ, sel, daşqın və s.) 
və s-nin təsiri altında şəxsin hərəkətsizlik etməsi cinayət məsuliyyətini istisna edən 
hallardır. 
Obyektiv cəhətin əlamətlərinə ictimai-təhlükəli əməl ilə baş verən ictimai - 
təhlükəli nəticə arasında səbəbli əlaqə aiddir. 
 
Cinayətin  subyektiv  cəhəti  -  əqli,  iradi  və  motivasiya  (motivlərin 
formalaşması  və  inkişaf  prosesi)  proseslərinin  üzvü  vəhdətindən  ibarət  olub, 
cinayətin törədilməsi ilə bilavasitə əlaqədar olan şəxsin psixi fəaliyyətidir. Təqsir, 
motiv  və  məqsəd  cinayətin  subyektiv  cəhətini  xarakterizə  edən  hüquqi 
əlamətlərdir.