1. Heydər Əliyevin Azərbaycan dilinin inkişafında rolu. Heydər Əliyevin Azərbaycan dili haqqında verdiyi sərəncam və qərarlar

Mövzu № 13. Natiqlik sənətinin sahələri 
Plan:
1.İctimai şifahi nitq 
2.Məhkəmə natiqliyi 
3.Akademik natiqlik 
Adamlar müxtəlif şəraitdə müəyyən məqsədlə nitq fəaliyyətində olurlar. Bu 
baxımdan nitq bir sıra növlərə ayrılır: ictimai-siyasi nitq, məişət nitqi, məhkəmədə 
söylənilən nitq və s. 
İctimai-siyasi nitq.
İctimai-siyasi nitq digərlərinə nisbətən daha çox inkişaf 
etmişdir. İctimai-siyasi hadisələrlə bağlı kütlə qarşısında, eləcə də radio və 
televiziya vasitəsilə edilən çıxışlara tez-tez qulaq asırıq. Respublikamızın prezidenti 
möhtərəm İ.Əliyev cənablarının ölkənin daxili və xarici vəziyyəti, ölkə daxilində 
gedən ictimai-siyasi hadisələrə həsr olunan çıxışları siyasi natiqliyin dəyərli 
nümunələridir. İstər respublikamızda, istərsə də xarici ölkələrdə, ən mötəbər 
məclislərdə onun yığcam və olduqca mənalı çıxışları, nitqləri çox böyük razılıqla 
dinlənilir. Bu nitqlər dövlətimizin apardığı xarici və daxili siyasətə qiymət verir, onu 
düzgün yola istiqamətləndirir.
Ulu öndərimiz H.Əliyevin nitqləri natiqlik sənəti baxımından xüsusilə 
səciyyəvidir. O, ölkəmizdə siyasi natiqliyin əsasını qoymuşdur. Dövrün bu görkəmli 
dövlət xadiminin natiqlik məharəti həm elmlik, həm linqvistik, həm də publisistik 
cəhətdən təhlil olunmalı, öyrənilməlidir. 
Məhkəmə natiqliyi.
Bu nitq dilin bütün funksiyalarını (ünsiyyət, xəbər, təsir 
funksiyalarını) yerinə yetirir. Ona görə natiqliyin bu növündə bütün dil 
üslublarından, xüsusən elmi və rəsmi üslublardan – elmi terminlər, hüquqi 
kateqoriyalar, standart formulalar işlədilir ki, bu da təbiidir. Ona görə ki, məhkəmə 
prosesində hüquqi təhsili və müəyyən hüquqi savadı olanlar danışır, fikir və 
mülahizələrini söyləyirlər. Məhkəmə natiqliyində ehtiyac duyulduqda digər nitq 
üslublarından – istimai-siyasi məlumat vermək, təbliğat və təşviqat məqsədilə 
publisistik, nitqin təsirini artırmaq, onun mahiyyətini uğurlu bir tərzdə verə bilmək 
üçün bədii üslublardan da istifadə etmək olar. Bu nitqə prokuror, vəkil, müttəhim, 
şahid, hakim və xalq iclasçılarının nitqi daxildir. Həmin nitq formalarından bir 
qismi (prokuror və məhkəmənin nitqi) ittihamedici, digər isə (vəkil və müttəhimin 
nitqi) müdafiəedici xarakterdə olur.

---

İttihamçının nitqi yüksək səviyyədə olmalıdır. O, səlis və aydın danışmağı 
bacarmalıdır. Bu nitq dərin təhlilə, sübutlara, faktlara, obyektivliyə, əda-lətə, 
qanun 
aliliyinə 
əsaslandığı 
təqdirdə 
təsirli 
və 
inandırıcı 
olur. 
Müdafiəçinin (vəkilin) çıxışları da sübutlu, dəlilli olmalıdır. Məhkəmə 
prosesində qaldırılan vəsadət hadisələrin dərin təhlilindən alınan məntiqi 
nəticələrə əsaslanmalıdır. Vəkil dəqiqliyə, səmimiliyə, qanunun aliliyinə riayət 
etməlidir. Məhkəmə natiqliyi tarixi etibarilə daha qədimdir. Hələ eradan əvvəl 
qədim quldarlıq dövləti olan Yunanıstanda natiqlik sənətinin bu növünə böyük 
əhəmiyyət verilmişdi. Məşhur Solon qanunlarının müəyyən maddəsi öz şəxsi 
mənafeyini müdafiə edə bilmək üçün məhkəmədə nitq söyləməyi hər bir 
afinalının borcu hesab edirdi. Bu qanun qədim Yunanıstanda, eləcə də Roma 
respublikasında məhkəmə natiqliyinin inkişafına böyük təkan vermişdir. Lisi, İsey, 
Siseron Afinada məhkəmə natiqi kimi şöhrət qazanmışdılar. 
Azərbaycanda da məhkəmə natiqliyinin müəyyən tarixi vardır. Məhkəmə 
salonlarında alovlu nitqlər söyləyən, adamların hüquqlarını müdafiə etməyi 
bacaran vəkillərin nitqi ictimaiyyət tərəfindən həmişə qiymətləndirilmiş, təqdir 
olunmuşdur. Uzun illər xalq hakimi, sonra da vəkil işləmiş adlı-sanlı ədliyyə 
müşaviri İman İmanovun natiqliyi barədə dəfələrlə eşitmişdik. 
Məhkəmə natiqliyindən söhbət düşəndə İ.İmanov onun uğurlu nəticələr 
verməsi üçün aşağıdakıları əsas sayırdı: 
1) natiq nitqin predmetini yaxşı bilməli, onun müsbət və mənfi cəhətləri natiq 
üçün aydın olmalıdır;
2) natiq ana dilinin zənginliklərindən, ifadə vasitələrindən istifadə etməyi 
bacarmalıdır; 
3) yalan danışmamalıdır 
Akademik natiqlik. Akademiya və elmi müəssisələr sistemində, beynəlxalq 
konfrans, simpozium, treninq və sairədə edilən məruzələr, çıxışlar, verilən elmi 
məlumatlar və s. akademik natiqliyə aid edilir. Bu, elm adamlarının, alimlərin, 
yüksək hazırlıqlı ziyalıların, müəllimlərin elmi-praktik konfranslarda, ali məktəb 
auditoriyalarında, radio və televiziya verilişlərində, müdafiə sovetlərində və s. 
yerlərdəki nitqidir. Elmi nitq öz məntiqliyi, fikirlərin ardıcıllığı, söylənilənlərin 
sübutla, dəlillərlə əsaslandırılması, ümumiləşdirmələri, nəticələri və s. ilə digər 
nitq növlərindən fərqlənir. Nitqin bu növü vasitəsilə yaradıcı insanlar, alimlər və b. 
öz tədqiqatlarından, araşdırmalarından alınmış nəticələri həm yazılı (məqalələr, 
əsərlər, monoqrafiyalar şəklində), həm də şifahi yolla başqalarına çatdırırlar. Bu 

---

nitq o zaman yararlı sayıla bilir ki, insanlar onu başa düşsünlər, orada şərh 
olunanlara inansınlar. Mühazirəçinin söylədikləri reallığa əsaslanmalı, dinləyicilər 
tərəfindən qəbul olunmalıdır. Akademik natiqliyin yaranmasında ali məktəblərin 
rolu xüsusilə böyükdür. 

---