1-laboratoriya ishi

Suyuqliklarning hajmiy kengayish koeffisiyentini aniqlash. 
 
Tajriba qurilmasi 
 
 
Ishning maqsadi 
• Dilatometrning hajmini V
0
aniqlash. 
• Suvni va etanolni hajmlarining kengayishini temperaturaning funksiyasi
sifatida o’lchash va ularning hajmiy kengayish koeffisiyentlarini γ aniqlash.
• Suv bilan etanolning hajmiy kengayish koeffisiyentalarini taqqoslash. 
Nazariy ma’lumotlar. 
Agar idish ichidagi V0 hajmga ega suyuqlikning temperaturasi
ϑ , ∆ϑ ga
o’zgarsa, qattiq jismda kuzatiladigandek, uning hajmi ∆V
0
ga o’zgaradi.
∆V
0
= γ×V
0
×∆
ϑ (I). 
Suyuqliklarning hajmiy kengayish koeffisiyentini aniqlash. 

---

Amalda hajmiy kengayish koeffisiyenti γ suyuqlikning temperaturasiga 
ϑ
bog’liq emas, ammo suyuqlikning turiga bog’liq. Umuman olganda suyuqliklar 
odatda, qattiq jismlarga nisbatan ko’proq kengayadi. Hajmiy kengayish 
koeffisiyenti dilatometr yordamida aniqlanishi mumkin. 
Dilatometr tor bo’g’izli shisha kolba bo’lib, uning ustki tomonidan, radiusi r
ma’lum bo’lgan ochiq kapillyar mahkamlanadi. Kapillyardagi suyuqlikning
sathi h , uning yon tomoniga chizib qo’yilgan milimetrli shkala bo’yicha 
aniqlanadi. Shisha kolba suvli vannada bir tekis qizdirilsa, suyuqlikning hajmi
kengayishi evaziga kapillyardagi suyuqlikning sathi ko’tariladi. Suyuqlik 
sathining o’zgarishi ∆h hajmning o’zgarishiga mos keladi, ya’ni
∆V = π×r
2
×∆h, (II) 
bu yerda r = (1.5 ± 0.08) mm. 
Ammo, bundan tashqari qizishda dilatometrni o’zining ham kengayishini
hisobga olish kerak. Bunday kengayish suyuqlik sathining o’zgarishiga
to’sqinlik qiladi. Shunday qilib, suyuqlik hajmining o’zgarishini quyidagidan 
aniqlash mumkin:
∆V
0
= ∆V + ∆V
D
, (III) 
bu yerda ∆VD dilatometr hajmining o’zgarishi bo’lib, u quyidagidan aniqlanadi: 
∆V
D
= γ
D
×V
0
×∆
ϑ , (IV) bu yerda γ
D
= 0.84×10
-4
K
-1 
(I), (III), va (IV)
formulalardan foydalanib, suyuqlikning hajmiy kengayish koefisiyentini aniqlash
formulasini keltirib chiqarish mumkin: 
γ = (1/V
0
)×(∆V/∆
ϑ )+γ
D 
Kerakli asboblar va ashyolar 
1 dilatometer . 
1 termometr, 10 dan 110
0
C gacha 
1 NiCr-Ni temperatura datchigi 
1 Yakka kirishli raqamli termometr 

---

1 O’quv laboratoriya tarozisi 311 
1 Diametri d = 150 mm va quvvati 1500 W bo’lgan qizdirgich 
1 Mustahkam shishadan tayyorlangan, hajmi 400 ml bo’lgan menzurka 
1 V shaklidagi shtativ asosi. 
1 Uzunligi 47 sm bo’lgan shtativ ustuni
2 Multi qisgich Leybold. 
2 Diametri 0÷80 mm bo’lgan universal qisgichlar 
1 Etanol, denaturat, 1 l. distillangan yoki tuzsizlantirilgan suv 
Dilatometning V0 hajmini ham aniqlash kerak bo’ladi. U quyidagicha 
aniqlanadi: oldin bo’sh quruq dilatometrning massasi m1 o’lchanadi, shundan
so’ng ochiq kapillyarning pastki belgisigacha suv bilan to’ldirilgan 
dilatometrning massasi m
2
o’lchanadi. Turli temperaturalar uchun suv zichliklari 
keltirilgan jadvaldan (jad.1 ga qarang) foydalangan holda, dilatometrning hajmi 
quyidagi formuladan topiladi: 
V
0
= (m
2
– m
1
)/ρ. (VI) 
Jadval 1. Toza suv zichligining ρ temperaturaga bog’liq 
ϑ funksiyasi 
sifatida adabiyotlarda keltirilgan natijalar 
Laboratoriya qurilmasi va tajribalarni o’tkazish tartibi 
Eslatmalar: 
Turli kuchlanganlikli kapillyar kuchlar ta’siri tufayli suyuqlik sathini h 
o’lchashda anchagina xatoliklarga yo’l qo’yilishi mumkin. Ulardan xoli bo’lish 
uchun kapillyarni toza tuting va zururiyat tug’ilganda uni mos tozalovchi eritmalar
bilan tozalang va shundan so’ng uni distillangan suv bilan chaying. 
a) Dilatometrni kalibrlash: 
- Bo’sh dilatometrning massasini m1 aniqlang. 
- Kolbani ochiq tomonidan uchdan birigacha suv soling. 

---

- Suv pufakchalaridan xoli bo’lish uchun, kapillyar trubkani mahkamlamasdan
oldin, dilatometrni suv vannasida qaynash temperaturasigacha qizdiring.
- Suv vannasini xona haroratigacha sovushini kuting; shundan so’ng zurur bo’lgan 
sathgacha yana suyuqlik quyib to’ldiring. Temperaturani 
ϑ qayd qiling. 
- Kapillyar trubkani o’z joyiga o’rnating. Trubkaning ochiq tomoniga 
barmog’ingizni bosib, kapillyar trubkani chiqarib oling va suyuqlikning sizishiga 
yo’l qo’ying. 
- Kolbadagi kapillyarni o’zgartiring, dilatometrni quriting va suv bilan
to’ldirilgan dilatometrning massasini m
2
o’lchang.
b) Suv va etanol hajmlarining kengayishini o’lchash.
Diqqat: Qizdirgich o’chirilganidan keyin ham suyuqlikning qandaydir vaqt 
mobaynida qizishi davom etadi va shu sababli suyuqlik dilatometrdan toshib 
ketishi mumkin. Ayniqsa, kolba etanol bilan to’ldirilgan holatda 
ishlaganingizda, etanol toshib ketishining oldini olish uchun, qizdirgichni
ancha ilgari o’chiring. Tajriba qurilmasi 1-rasmda tasvirlangan. 
- Dilatometrni qiziyotgan suvli vannaga shunday tushirikki, kapillyar trubka 
vannadagi suv sathidan chiqib tursin.
- Qizdirgichni eng quyi qadam bilan o’zgaradigan pog’onada ulang va 
dilatometrdagi suyuqlikning sathi shkaladagi eng yuqoridagi belgiga yetganda
uni o’chiring.
- Suyuqlikning sathi o’zining maksimumiga yetguncha kuting va shundan so’ng 
suvli vannining taxminan 1-2 K ga sovushiga yo’l bering.
- Keyin suvli vannaning sovushi davom etishiga yo’l berib, kapillyar 
trubkadagi suv sathini h temperature funksiyasi sifatida aniqlang (2-jadvalga 
qarang), 
1-rasm. Suyuqliklarning hajmiy kengayish koeffisiyentini aniqlash uchun 
mo’ljallangan tajriba qurilmasi.
a) temperatura datchigidan foydalanilganda; b) termometrdan foydalanilganda 
- Keyinchalik, to’liq quritilgan dilatometrni etanol bilan 
to’ldiring va uni suvli vannada qizdirib, suyuqlik sathini h 

---

temperatura funksiyasi sifatida o’lchashni takrorlang (3-jadvalga qarang).
Tajriba namunasi 
a) Dilatometrni kalibrlash: 
m1 = 31.29 g 
m2 = 88.01 g 
ϑ = 22
0
C 
b) Suv bilan etanolning hajmiy kengayishlarini o’lchash: Baholash va natijalar 
Jadval 2. Toza suv sathi h temperatura 
ϑ funksiyasi sifatida 
Jadval 3. Etanol sathi h temperatura 
ϑ funksiyasi sifatida 
a) Dilatometrni kalibrlash: massalar farqi: m2 - m1 = 56.72 g 
ϑ = 22
0
C dagi zichlik ρ = 0.9978 g/sm
3 
ga teng(1-jadvaldan)
(VI) ifodadan
V
0
= 56.85 cm
3
ekanligini aniqlaymiz. 
b) Suv bilan etanolning hajmiy kengayishlarini o’lchash: 

---

2-rasm. Suv hajmining ∆V (doiralar) va etanol hajmining (to’rtburchaklar) 
temperaturalar farqi ∆
ϑ funksiyasi sifatida issiqlikdan kengayishi. 
2-rasmda ∆ h = h - h0 sathning o’zgarishi 
bo’yicha (II) formula bilan hisoblangan, suyuqlik 
hajmining o’zgarishini ∆V temperaturalar farqi ∆
ϑ = ϑ -ϑ 0 funksiyasi sifatidagi
bog’lanish grafiklari keltirilgan (
mos ravishda 
ϑ 0 = 32
0
C suv uchun va 28
0
C etanol uchun, 2 va 3-jadvallarni
taqqoslang). Suv uchun koordinata boshidagi nuqtadan o’tgan to’g’ri chiziq 
og’masi ∆V/∆
ϑ = 22.9 mm
3
/K va etanol uchun esa to’g’ri
chiziq og’masi
∆V/∆
ϑ = 65.0 mm
3
/K. (V) formuladan foydalanib, suv va etanol uchun hajmiy
kengayish koeffisiyentlarini topish mumkin: γ = 4.9×10
-4
K
-1
(suv), 
γ = 12.3×10
-4
K
-1 
(etanol).
Suv holida o’lchangan qiymatlarda chiziqli o’zgarishdan sistematik chetlanishlar
mavjud. Suvning hajmiy kengayish koeffisiyenti doimiy emas va u tajribada 
ko’rsatilganidek, temperatura 30
0
C dan 60
0
C ga ortganda oshadi.
Etanolning hajmiy kengayish koeffisiyenti suvnikiga nisbatan ancha katta.
Temperaturalarning keng ko’lamida bu koeffisiyent o’zgarmaganligi tufayli,
etanoldan termometrlar uchun suyuqlik sifatida foydalanish mumkin.
Qo’shimcha eslatmalar: 
Suvning issiqlik anomaliyasi, ya’ni 0
0
C dan 4
0
C gacha oraliqda suv hajmining
kamayishi P2.1.3.1 tajribada o’rganiladi. 

---