1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

Narxni iste’molchiga yo‘naltirish metodi
narxlarni iste’molchilarning tovarni qabul qilishlaridan 
kelib chiqib belgilashni ko‘zda tutadi. Potensial iste’molchilar tomonidan tovarning qabul qilinishi 
(idrok etilishi)ni o‘rganish uchun marketing tadqiqotlari zarur, shu bilan birga iste’molchining firma 
takliflariga kutilgan munosabatlarini ham shakllantirish lozim. Buning uchun tovarning maqsadli 
bozorga nisbatan munosabatlari, samarali namoyish etilishi, reklama qilish usullari bo‘yicha 
konsepsiyalar ishlab chiqish talab etiladi. Istalgan mahsulotni ishlab chiqarishga qo‘yish avval 
rejalashtirilgan narxni hisobga olgan holda va tovarning farqlanuvchi sifat xususiyatlarini ham 
qo‘shib, ishlab chiqarish hajmi hisob-kitobini bajarishni talab qiladi. Bunday yangi mahsulotlarning 
bahosi odatda, raqobatchilar narxidan yuqori bo‘ladi, shuning uchun sotuvchilar xaridorlarniular 
servisning yuqori darajasi, kafolatning davomli muddati, ushbu taklifning ishonchliligi va boshqa 
aniq ustuvorliklari uchun qo‘shimcha haq to‘layotganliklarini dalillar bilan ishontirishga shay 
turishlari kerak. 
Narxning past darajasini mo‘ljallovchi xaridorlar uchun tovar ishlab chiqaradigan firmalar 
iste’molchi ongida asosiy ustuvorligi nisbatan arzon va sifatli bo‘lgan tovar obrazini 
shakllantirishlari kerak. 
Narxni raqobatga yo‘naltirish metodi
raqobatchilar narxlarini kuzatib borishni talab etadi, o‘z 
xarajatlari va talabning hisobi bo‘ysunuvchi rolini o‘ynaydi. Narxning yetakchisi sifatida raqobatchi 

---

yetakchining narxi yoki o‘rtacha tarmoqli so‘raladigan narxning yuzaga kelgan darajasi ko‘rib 
chiqiladi. Narx yuqori, past yoki firma xaridorga uning takliflarini boshqa raqobatbardoshlikni 
tashkil etuvchilar sifati, foydali xossasi, servisi, kafolati va boshqalarga ko‘ra ustuvorligi sifatida 
raqobatchi tovar narxi darajasida bo‘lishi mumkin. 
Yuqorida aytilganlardan ko‘rinadiki, narx belgilash metodining har biri alohida bozorning, boshqa 
ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishlardan ajralgan holda yuz beradi. Optimal narx odatda, sotuvchi, xaridor 
va raqobatchilar manfaatlarini tenglashtirmog‘i zarur. Tovarni sotish narxini narx siyosatining 
“sehrli uchburchagi” doirasida belgilash marketingga oid yondashuv hisoblanadi. 
Xalqaro savdoda narxni belgilash murakkab, chunki narx noturg‘un kattalikdir. Unga jahon 
iqtisodiyoti egallab turgan sikli, bozor konyunkturasi, raqobatchilar, vositachilar va xaridorlar, 
valutalar kursining o‘zgarishi ta’sir qilib turadi. Xalqaro savdoda bahoning turli ko‘rinishlaridan 
foydalaniladi. Bu baholarni ifodalashda maxsus so‘zlardan foydalaniladi, ularni qo‘shib aytish zarur. 
Firma ichida tovar siyosati o‘tkazilganda firmaning umumiy natijalarini muvofiqlashtirish nuqtayi 
nazaridan baho belgilanishi kerak. 
Ikkita maqsadga intilish zarur: 
•
baho yetarlicha yuqori bo‘lishi kerak, ya’ni ishlab chiqarish bo‘limini quvvatlash, bunda 
tovar ichki bozorda ham yaxshi sotilishi ko‘zda tutiladi; 
•
baho yetarlicha past bo‘lishi kerak, ya’ni tashqi savdo tarmog‘i chet el bozorlarida 
raqobatdosh bo‘lishi uchun. 
Chet eldagi filiallar uchun transfert baho ancha murakkab, chunki soliq qonunlari, valuta kurslari, 
mahalliy qoidalar, bojxona tariflari va firmaning filial faoliyatida ishtirok etish darajasini hisobga 
olishni talab qiladi. 
Agar soliq solish miqdori ikkala mamlakatda har xil bo‘lsa, qaysi mamlakatda sotish foydali 
ekanligi masalasi ko‘ndalang turadi. 
Umumiy holda firma soliq miqdori past bo‘lgan mamlakatda past transfert bahosi belgilashdan 
manfaatdor, lekin bu o‘z mamlakatining soliq xizmati tomonidan qarshilikka sabab bo‘ladi. Ikkinchi 
tomondan esa eksportyor mamlakat bojxona xizmati past baholarni asos sifatida qabul qila olmaydi, 
chunki u kam foyda berish bilan birga, mamlakatdagi mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish 
sifatiga ham ta’sir qiladi. 
Firmaning filial faoliyatida qatnashishi shu tomondan muhimki, qo‘shma korxona yoki litsenziya 
haqida gap ketsa, eksport qiluvchi uni yuqori transfert bahoda sotadi, foydani esa hamkori bilan 
bo‘lishmaydi. 
Agar firma filialiga to‘liq egalik qilsa, past narx belgilashga harakat qiladi. 
Turli davlatlarda huquq formalari va soliq qonunchiligining har xilligi hisobga olinsa, xalqaro 
saviyada standart strategiya ishlab chiqish qiyinligini baholash qiyin emas. 

---

Eksport xarajatlari tashqi bozorda belgilanadigan bahoning ancha qismini o‘z ichiga oladi. Shuning 
uchun ham tashqi bozorda belgilanadigan baho bilan xalqaro transfert baho eksport xarajatlarini 
hisobga olgan holda solishtirilishi kerak. 
Eksport xarajatlari, ya’ni tovarni quruqlik, dengiz yoki havo yo‘llari transportida tashish, yuklash-
tushirish, bojxona, port kabilar yig‘imlari, sug‘urta, eksport-import bojlari eksport qilinayotgan 
tovar narxini sezilarli ko‘tarib, uning raqobatbardoshligini pasaytirishi mumkin. Shuning uchun bu 
xarajatlarni aniq baholashni, javobgar shaxs kim bo‘lishini aniq tasavvur qilishni talab qiladi. 
Narx belgilashda chet eldagi narx ichki narxdan kam bo‘lmasligiga e’tibor berish kerak, chunki 
importer mamlakat firmani dempingda ayblashi mumkin. 
Endi tovarning jahon bahosiga kelsak, u mana shu tovarni jahon bozorida sotiladigan o‘rta 
bahosidir. 
Jahon bahosi quyidagi asosiy alomatlari bilan ifodalanadi: katta tovar bozorlari talablariga mos 
keladigan yirik eksport va import kelishuvlarida qo‘llaniladigan baho, muhim bozorlardagi 
muntazam amalga oshiriladigan bitimlarda qo‘llaniladigan baho, to‘lov erkin konvertirlangan 
valutada olib boriladigan kelishuvlarda qo‘llaniladigan baho. 
Ommaviy tovarlar uchun jahon bahosi sifatida xalqaro savdoning asosiy markazlari birjasi hamda 
auksiondagi baho qabul qilinishi mumkin. Sotuvchilar uchun ham, xaridorlar uchun ham jahon 
baholari haqida ma’lumotga ega bo‘lish muhim ahamiyatga ega. 
Jahon bozoridan baholar haqida ma’lumot saqlanadigan manbalarni quyidagicha guruhlash mumkin. 
1.
Hisob-kitob erkin konvertirlangan valutada olib boriladigan oddiy bitimlardagi baholar 
haqida olinadigan ma’lumotlar, xalqaro tovar birjalarida e’lon qilinadigan xomashyolar 
uchun kotirovkalar. 
2.
Jurnallarda muntazam chop etiladigan baholar haqida ma’lumotlar, xalqaro uyushmalar, 
biznesmenlar, yirik agentliklar, maxsus tashkilotlarning davriy nashrlarida e’lon qilinadigan 
ma’lumotlar. 
3.
Importyorlarning chet ellik mahsulot yetkazib beruvchilari bilan import shartnomalari haqida 
ma’lumotlar. 
4.
Eksportyorlarning tashqi bozorda ma’lum tovarni sotishidagi baholar haqida ma’lumotlar. 
5.
Preyskurantlar, firma kataloglari va shunga o‘xshash manbalardagi ma’lumotlar. 
Ko‘pincha bojxona statistikasi orqali ham baholar haqida ma’lumotlar olish mumkin. Har bir tashqi 
faoliyat bilan shug‘ullanuvchi firma doimiy ravishda jahon bahosi haqida ma’lumotlarni o‘rganishi 
zarur. Bu ishlar bilan narx bo‘yicha xizmatchilargina emas, balki bevosita eksport-import 
operatsiyalari bilan shug‘ullanadigan tezkor guruh ham shug‘ullanishi mumkin. 

---

Xalqaro bozorda baho siyosati strategiyasini tanlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak: eksport 
xarajatlari, xalqaro talab, raqiblar narxi, narx belgilashdan ko‘zlangan maqsadlar, narxlarni 
boshqarish bo‘yicha davlat tadbirlari va boshqalar.