1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

ichki 
muhit, 
deb ataladi. 
Boshqaruvni marketing xarakteriga ega tashkilotlarda yuqori rahbariyat va marketing xizmati ichki 
marketing muhitini tashkiliy madaniyatning bir qismi sifatida shakllantiradi va nazorat qiladi. Agar 
tashkilotning hamma bo‘limlari (moliyaviy xizmat, ITTKI, moddiytexnik tashkilot xizmati, ishlab 
chiqarish va hisob-kitob bo‘limlari) faoliyati marketing yondashuviga asoslangan va uning hamma 
ishchilari marketingga oid fikrlay olishga ega bo‘lsalar, bunda tashkilotning qulay marketing muhiti, 
uning marketing potensiali va uning iste’molchilarga yuqori xarid qiymatiga ega bo‘lgan tovarlar 
yetkazib bera olish qobiliyatlariga egaligi haqida to‘xtalish mumkin. 

---

4.4. Marketingda tashqi soha elementlari 
Har qanday tizim kabi marketing tizimi ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega, ya’ni o‘zining belgilari, 
qonuniyatlari, maqsad va vazifalari mavjud. Bu tizim har bir elementi tashqi muhit omillariga 
bog‘liq. Marketing tizimining tashqi muhitining muhim elementlariga avvalambor, quyidagilarni 
kiritish lozim. 
1) ta’minotchilar; 2) raqobatchilar; 3) vositachilar; 4) iste’molchilar (bozor); 5) firma. 
Firmaning samarali faoliyati bevosita sanab o‘tilgan tashqi muhit elementlari bilan bog‘liq bo‘lib, 
ma’lum sharoitda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy, demografik va ekologik omillar ham unga 
bevosita ta’sir etadi. 
Ta’minotchilar 
– marketing tizimining subyekti bo‘lib, ularning funksiyasiga hamkor firmalarni 
zarur xomashyo va kerakli asbobuskunalar bilan ta’minlashdan iborat. 
Raqobat
– bozorda ishlab chiqarish va tovarlarni sotish (o‘tkazish)ning bozordagi eng yaxshi shart-
sharoitlari uchun iqtisodiy raqobatchilik shakli. 
Raqobatchilar
– marketing obyekti sifatida samarali yo‘llarni izlab raqobatda ilgarilab ketishni 
xohlab, ular ta’minotchilarni eng qulay va yaqinda joylashganini tanlashga urunadilar, 
vositachilardan foydalanishda ham eng maqbulini topadilar, iste’molchilarni o‘zlariga jalb qilishga 
harakat qilib, yangi yangi tovar turlarini ishlab chiqadilar. Raqobatchi firmalarning kuchli va zaif 
tomonlarini o‘rganib o‘z strategiyalarini ishlab chiqadilar. 
Raqobat muhitini o‘rganish biznesda muvaffaqiyatga erishishga imkon beruvchi samarali raqobat 
strategiyasini ishlab chiqish uchun zarur. Bozorning ulushi, firma daromadining darajasi kompaniya 
raqobatchilarga qarshi qanchalik samarali kurasha olishi bilan belgilanadi. 
Raqobatchilik tahlilini ishlab chiqishning tan olingan yetakchisi Garvard biznes maktabining 
professori Maykl Porterdir. Uning fikricha, korxonaning raqobat muhitini shakllantiruvchi 
raqobatchi kuchlar beshta guruhga bo‘linadi. 
1.
O‘xshash mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarning (sotuvchilar o‘rtasidagi) raqobatchilik kuchi. 
2.
O‘rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqaruvchilar, o‘sha ehtiyojning o‘zini, lekin bir qancha 
boshqa usullar bilan samarali qanoatlantiruvchi tovarni taklif qilish bilan raqobatni 
keskinlashtirishi mumkin. Ko‘pincha, aynan mana shu guruhning raqobatchilik kuchi firma 
uchun vayron qiluvchi bo‘ladi. 
3.
Mahsulotlar va yarim fabrikatlarni komplektlovchi xomashyo va materiallar yetkazib 
beruvchilar. Bu guruh vakillarining firmaning raqobat potensialiga ta’sir etish kuchi yetkazib 
beruvchilarning o‘z tovarlari narxini oshirishi va shu tarzda firma mahsuloti tannarxiga ta’sir 
o‘tkazish yoki yetkazib beriladigan mahsulot va xizmatlarining sifatini pasaytirish va shu 
tarzda firmaning mahsulotlari yoki xizmatlari sifatiga ta’sir etishdan iborat. 

---

4.Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo‘lishi. 
5. Xaridorlarning o‘z shartlarini o‘tkazishga urinishi. 
Mahsulotlarni sotib oluvchilar (xaridorlar) ham, vositachilar ham raqobatni kuch sifati tovarlarda 
belgilangan iste’mol sifati bo‘lishini yoki yaxshi xizmat ko‘rsatishning talab qilishga, shuningdek, 
pasaytirish maqsadida narxlarga bosim o‘tkazishga qodir. 
O‘xshash mahsulotlarning potensial ishlab chiqaruvchilari iste’molchilarni o‘z mahsulotlariga qayta 
jalb qilishi, shuningdek, mahsulotning potensial iste’molchilarini jalb qilishi mumkin. 
Raqobatchilarning har bir guruhini o‘rganish firmaning alohida strategiyasini ishlab chiqishni talab 
qiladi, bu esa marketing bo‘yicha mutaxassislarning majburiyatlaridan biridir. Tovar bozorida to‘g‘ri 
raqobatchilar o‘rtasida raqobat kurashining jadalligi va aniq shakli raqobatning xarakteriga bog‘liq 
holda o‘zgaradi. Bu raqobatchilar harakati natijasida yuzaga keladigan ularning o‘zaro bog‘liqligi 
darajasini xarakterlaydi. Tovarning raqobatbardoshligi – bu tovarda yakunlangan, xaridor uchun 
narx, u tovarni sotib olishga undaydi (xaridorda tovarni sotib olish istagini qo‘zg‘atadi). 
Raqobatbardoshli tovar, birinchidan, xaridor uchun shunchalik foydali, qiziq bo‘lsinki, uning uchun 
o‘z pulini berishga tayyor bo‘lsin ikkinchidan, xaridor uchun boshqa firmalarda ishlab chiqarilgan 
o‘xshash yoki iste’mol sifati bo‘yicha o‘xshaydigan tovarga nisbatan ancha qiziqarliroq bo‘lsin. 
Firmalarning raqobatbardoshligi – uning raqobat sharoitida bozorda egallab turgan ulushini saqlab 
qolish yoki kengaytirishga imkon beruvchi marketing potensialidir. 
Aniq bozordagi raqobatchilar tahlili quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 
1.
Bozorning tuzilishi va tavsiflanishini aniqlash. 
2.
Tayanch raqobatchilar xarakteristikasini tasvirlash va aniqlash. 
3.
Tayanch raqobatchilarni baholash. 
4.
Raqobatchilar xarakterini oldindan ko‘ra bilish. 
5.
Potensial raqobatchilarni aniqlash. 
Raqobatlarning tahlili firmaning va raqobatchilikning tarmoq ichidagi, tarmoqlararo narxlarga oid 
va narxlarga oid bo‘lmagan kabi turlarini o‘rganishni ko‘zda tutadi.Tahlilni o‘tkazishda iqtisodchilar 
tomonidan taklif etilgan turli raqobatli tuzilishlarga tayanish muhimdir. Odatda, bunday tuzilishni 4 
ga bo‘lish mumkin: sof (yoki takomillashgan) raqobat, oligopoliya, monopolistik raqobat va 
monopoliya. 
4.5-jadval Bozordagi raqobatli vaziyat turlari