1. ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Addiktsiya nima degani?
   
2. 
   Addiktsiyaning shakllanish bosqichlarini ifodalang.
   
3. 
   Tobe addiktiv axloq nima degani va uning asosiy belgilari qanday?
   
4. 
   Hozirgi vaqtda tobe axloqning qanday turlari birmuncha tarqalgan?
   
5. 
   Addiktiv axloqning ongli va ongsiz sabablarini saning.
   
6. 
   Giyohvandlikka va ovqatga tobelikning etakchi tavsifnomalari qanday?
   

8-mavzu: Suitsidning shakllanish konsepsiyasi, suitsidal motivasiya.


Reja:

1. 
   Tushunchani ta`riflash
   
2. 
   Suitsidlar tipologiyasi
   
3. 
   Suitsidal axloqning yosh xususiyatlari
   
4. 
   Suitsidlar shakllanishining kontseptsiyalari
   
5. 
   Suitsidal motivatsiya.
   

Tayanch tushunchalar: suitsid, suitsidal axloq, suitsidal motivasiya, kimyoviy bogliqlik, ovqatlanish axloqining buzilishi.
1. Tushunchani ta`riflash
O'lim mavzusi yosh bilan dolzarblashib, bizning butun hayotimiz ichiga kirib boradi. Ba'zilar uchun u alohida ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi vaqtda suitsidal axloq global jamoatchilik muammosi hisoblanadi. Butunjaqon soqliqni saqlash tashkilotining ma'lumotlari boyicha dunyoda har yili 400—500 mingga yaqin odam o'z-o'zini o'ldirish bilan hayotini yakunlaydi, o'z- o'zini o'ldirishga urinishlar esa - on barobar ortiq. Evropa mamlakatlarida o'z- o'zini o'ldirish miqdori qotillikdan taxminan uch barobar yuqori turadi.
Ko'pchilik mualliflar fikriga ko'ra, o'z-o'zini o'ldirish darajasi turg’un milliy ko'rsatkich hisoblanadi. O'z-o'zini o'ldirishning yuqori darajasi qator zamonaviy davlatlarda- Vengriya, Germaniya, Avstriya, Daniya, Shveytsariyada saqlanib qolgan. O'z-o'zini o'ldirishning past darajasi Ispaniyada, Italiyada, Isroil va Lotin Amerikasi davlatlarida. Masalan, Nikaraguada 100 ming aholiga 3,2 qol to'qri keladi. Rossiyada 1980 yillar oxirida 23 qol (100 ming odamga) belgilandi, bu taxminan Germaniyada - 21 yoki Frantsiyada - 22 qolga muvofiqdir. 1994 yildan boshlab dunyoda birinchi o'rinni quyidagi davlatlar egalladi: Litva - 45,8; Rossiya

• 
  41,8; Estoniya - 40,9; Latviya - 40,6; Vengriya - 35,3 [7].
  

O'z-o'zini o'ldirishning birmuncha yuqori darajasi aholi soni 500 mingdan 1 milliongacha bo'lgan shaharlardadir. Millionerlar shaharlarida bu daraja - o'rtachadan past. Taxmin qilish mumkinki, megapolisda oddiy yirik shaharlarga qaraganda ijtimoiy sharoit yaxshi, chunki ularda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish ancha yuqori darajada. qishloq joylarda suitsidlarning past darajasi aholi orasida bolalarning nisbatan yuqori ulushi, milliy-diniy an'analar, qiyla zich shaxslararo munosabatlar va odatiy hayot tarzi bilan tushuntiriladi.
O'z-o'zini o'ldirish, suitsid (lat. “o'zini o'ldirish”) - bu ongli ravishda qilingan o'zini hayotdan mahrum etish. O'ziga hisob bermaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan, shuningdek, sub'ektning eqtiyotkorsizligi tufayli sodir bo'lgan o'lim vaziyati o'z-o'zini o'ldirishga emasYa, baxtsiz hodisalarga kiradi.
Bizning kunda suitsidal axloq patologikday ma'nodosh ko'rib chiqilmaydi. Ko'pchilik qollarda bu psixik jiqatdan me'yoriy odamning axloqi. Ayni vaqtda suitsidga o'z-o'zini parchalovchi axloqning o'zaro bir-biriga o tuvchi shakli qatorida oxirgi nuqta sifatidagi qarash keng tarqalgan.
Suitsidal axloq - o'zini hayotdan mahrum qilish haqidagi tasavvurlarga yo'naltirilgan anglangan harakatdir. Ko'ib chiqilayotgan axloq tuzilmasida quyidagilar ajratiladi:

• 
  shaxsiy suitsidal harakatlar;
  
• 
  suitsidal ko'rinishlar (fikrlar, maqsadlar, tuyg’ular, muloqazalar, ishoralar).
  

Shunday qilib, suitsidal axloq ichki va tashqi planda bir vaqtda amalga oshiriladi.
Suitsidal harakat suitsidal urinish va tugallangan suitsiddan iborat. Suitsidal urinish - bu o'lim bilan tugamaydigan, o'zini hayotdan mahrum qilish vositalarining maqsadga yo'naltirilgan operatsiyasi. Urinish o'zini yoki boshqalarni hayotdan mahrum qilishga yo'naltirilgan qaytishli va qaytarilmaydigan bo'lishi mumkin. Tugallangan suitsid - letal natija bilan yakunlangan harakat.
Suitsidal ko'rinish o'z ichiga quyidagilarni oladi: 1) passiv suitsidal fikrlar (tasavvur, kechinmalar); 2) suitsidal g’oyalar; 3) suitsidal maqsad. Passiv suitsidal fikrlar o'z o'limi mavzusidagi tasavvurlar, fantaziyalar bilan xarakterlanadi (biroq o'z ixtiyoridagi harakat sifatida o'zini hayotdan mahrum qilishmavzusida emas), masalan: “o'lib qolsam yaxshi bo'lardi”, “uxlasangu, qaytib uyqonmasang”.
Suitsidal g’oyalar - bu suitsidallikni namoyish qilishning hiyla faol shakli. o'z-o'zini o'ldirish tendentsiyasi reja ishlab chiqish shaklida o'sadi: o'z-o'zini o'ldirish usullari, vaqti va joyi o'ylab chiqiladi. Suitsidal g’oyaga iroda komponenti - qaror, tashqi axloqqa bevosita o'tishga tayyorlik birlashgandagina paydo bo'ladi.
suitsidal fikrlarning paydo bo'lishidan boshlab, ularni amalga oshirguncha bo'lgan muddatni suitsidoldi deb nomlanadi. Uning davomiyligi daqiqalar (o'tkir suitsidoldi) yoki oylar (surunkali suitsidoldi) hisoblanishi mumkin. Davomli suitsidoldi qollarida suitsidal axloqning ichki shakllarining rivojlanish jarayoni yuqorida ifodalangan bosqichlarda ochiq-oydin o'tadi. O'tkir suitsidoldi davrida ketma-ketlik aniqlanmaydi va suitsidal g’oya qamda maqsadning darrov namoyon bo'lishini kuzatish mumkin.