Dissertatsiyaning titul varag‘ida quyidagilar ko‘rsatilishi shart:
1. -------------------- vazirligi. Tadqiqot bajarilgan oliy o‘quv yurtining nomi.
2. Muallifning ismi, familyasi, otasining ismi(bosh kelishikda).
3. Dissertatsiyaning aniq va to‘liq nomi(sarlavhasi).
4. Dissertatsiya qaysi fan bo‘yicha ilmiy daraja olish uchun taqdim etilyapti?
5. Ilmiy raxbar(lar)ning familiyasi, ilmiy unvoni va ilmiy darajasi.
6. Dissertatsiya bajarilgan ilmiy muassasaning adresi(joyi).
7. Ish rasmiylashtirilgan yil.
Dissertatsiyaning “Kirish” qismida qisqa va batafsil holda quyidagilar
ta’kidlanishi zarur:
- Mavzuning dolzarbligi, nazariy va amaliy ahamiyati.
- Ish asosiga qo‘yilgan faktik materiallarning hajmi muhim ilmiy xulosalar
chiqarish uchun ularning qay darajada yetarli ekanligi.
- Tanlangan ilmiy metodning afzalliklari; ilmiy natijaning yangiligi, ya’ni
to‘plangan materiallarning miqdoriy va sifat qimmati.
- Kirish qismida ana shu materiallar bilan bir qatorda tadqiqotning ilmiy
natijalari, qaysi ilmiy muassasalarda muhokama qilinganligi, aprobatsiyadan
o‘tganligi, ishlab chiqirishga tatbiq etilganligi bayon etilishi kerak.
Olimlar o‘rtasida “masalaning tarixini bilish – ma’lum ma’noda yechimini
topishning boshlanishidir”, degan hikmat keng yoyilgan.
Odatda dissertatsiyaning birinchi bobi konkret soha bo‘yicha ilmiy
bilimlarning rivojlanish tarixini yorituvchi ilmiy asarlar sharhiga bag‘ishlanadi.
Zero, tadqiqotchi o‘rganishga kirishayotgan muammo, shubhasiz, jahondagi ko‘plab
olimlar tomonidan u yoki bu darajada albatta, o‘rganilgandir. Muammoning
o‘rganish tarixini bilmay turib, ilg‘or ilmiy g‘oyani yaratib bo‘lmaydi.
Ana shu materiallarni iantiqiy izchillik bilan bayon etishda manbaalar
ro‘yxatini xronologik izchillikda berish shart emas(bunday holda ko‘p tadqiqotchilar
“bibliografiyaga qarang” deyish bilan kifoyaladilar).
Yosh tadqiqotchilar ko‘pincha mavzuga oid barcha ko‘rib chiqqan adabiyotlar
va hatto har qanday adabiyotlar mazmunini dissertatsiyada bayon etishga, hatto bu
asarlarga yozilgan taqrizlarni keltirishga xarakat qiladilar, lekin eng achinarlisi
shundaki, bu asarlardagi bosh g‘oyani, mavzuga tegishli bo‘lgan ilmiy yechimni
topa olmaydilar, qonunyatlar qanday shakllanganini bila olmaydilar.
Binobarin, tadqiqotchi mavzuning adabiyotlarda yoritilish xronologiyasini
unutmagani holda butun e’tiborini o‘rganilayotgan hodisaning mohiyatini uning
rivojlanish tarixida ochib berishi zarur. Tadqiqotdagi ilmiy yangilik, uning nazariy
va amaliy ahamiyati xuddi shu yerdan boshlanadi. Dissertatsiyaning faktlar uyumi
ichidan ikkinchi darajali, nomuhimlarini chiqarib tashlashi, ilmiy asarni keraksiz
sitatalar yukidan ozod qila olishi ayniqsa muhimdir.
Akademik P.I.Lebedo – Polyanskiy o‘zining Dobrolyubov haqidagi
monografiyasini yaratishda muhim va nomuhim faktlarni bir-biridan fanday
ajratgani haqida shunday deb yozgan edi: “Men Dobrolyubov haqidagi
monografiyam ustida ishlar ekanman, unig inson sifatidagi xarakterining eng muhim
xususiyatlarini aniqlashni o‘z oldimga asosiy maqsad qilib qo‘ydim. Men buning
uchun Dobrolyubov to‘g‘risidagi barcha asarlarni o‘qidim, uning xarakteri
tasvirlangan olti mingdan ortiq sitatani ko‘chirib oldim. So‘ng aytilgan ana shu
faktlarni
tasnif
qildim.
Tasodifiy
tavsiflarni
olib
tashladim,
natijada
Dobrolyubovning eng umumiy va muhim xarakteristikasi shakllandi va bu nashr
etilgan monografiyada atigi bir sahifani tashkil etdi”
11
.
Ba’zan dissertant qo‘lidagi mavjud adabiyotlardan qaysidir qonuniyatning ilk
manbaalari to‘g‘risida tasdiqlovchi manbani topa olmasa, o‘rganilayotgan hodisa
bo‘yicha birinchi so‘zni men aytdim, deyishga jur’at etadi. Yoki yetarli asosga ega
bo‘lmagani holda birinchiliki qaysidir olimga tirkaydi, keyinchalik bu
tasdiqlanmaydi.
Albatta, bunday xulosani qilishdan oldin uni mutaxassislar bilan jiddiy va har
tomonlama muhokama qilish zarur.
Mavzu bo‘yicha adabiyotlarni sharhlash, tahlil qilish, yetarli darajada to‘liq
bo‘lishi va qisqacha bayon etilishi va bu tadqiqotchining dissertatsiya bo‘yicha
asosiy materialiga soya solmasligi kerak. Dissertant o‘tmishdagi olimlarning
mavzuga bevosita yoki bilvosita aloqador bo‘lgan asarlardagi qimmatli g‘oyalarni
albatta inobatga olishi, sistemalashtirishi va tanqidiy baholashi zarur.
Ayrim mavzular bo‘yicha juda ko‘p adabiyotlar mavjud, biroq bundan
adabiyotlarni sharhlash dissertatsiyaning butun hajmida katta qismni egallashi
kerak, degan noto‘g‘ri xulosa kelib chiqmasligi lozim.
Albatta, biron bir hodisaning rivojlanish jarayonini yoritishda hech qanday
standart usullar yo‘q, lekin juda ko‘plab dissertatsiyalarni tahlil qilish natijasida har
qanday mavzu bo‘yicha ilmiy manba (adabiyot) larni batafsil sharhlash uchun
dissertatsiyaning 25-30 sahifasini ajratish nifoya qiladi.
Tadqiqotchi dissertatsiyaning qo‘lyozmasi ustida ishlar ekan, vaqti-vaqti
bilan o‘z ishiga “begonaning ko‘zi” bilan tanqidiy nazar tashlashi, o‘ziga nisbatan
qattiqqo‘l va talabchan bo‘lishi foydalidir.
Adabiyotlarni sharhlashga qanday yuksak talablar qo‘yilsa, bibliografik
ko‘rsatkich ham shunga javob berishi kerak.
Taqrizchilarning dissertatsiya bilan tanishishni mualllif foydalangan
adabiyotlar bilan tanishishdan boshlashi aslo bejiz emas.
Tajribali mutaxassisning dissertatsiyani baholashi uchun muallifning
mavzuga oid eng yangi adabiyotlar bilan qay darajada tanish ekanligini aniqlashi
yetarlidir.
Bibliografik ro‘yxatning mavjud bo‘lishi bu shunchaki formal talab,
rasmiyatchilik emas, balki dissertatsiyaning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, yosh
tadqiqotchining mustaqil ijodiy ishini aks ettiradi.Bibliografik ko‘rsatkich odatda
ikki bo‘limdan iborat bo‘ladi:
1. Vatanimiz olimlarining asarlari;
2. Chet tilidagi horijiy olimlarning asarlari.
Har bir bo‘lim ostidagiadabiyotlar (kitoblar, maqolalar, qo‘lyozmalar) alifbo
tartibida yoziladi va nomerlanadi.
Bibliografik ko‘rsatkichda ayni bir xil jurnal va to‘plamning nomi
takrorlanishi mumkin. Ularning nomi to‘liq ko‘rsatilishi lozim.
Bibliografik ko‘rsatkichda dissertatsiya tekstida sitata berilmagan, avtor
tomonidan foydalanilmagan adabiyotlarni berish tavsiya etilmaydi.
11
Лебедев-Поляннский. «Смена» , 1946, № 23-24. С.9.
Bibliografiyaga darslik, ensiklopediya, ma’lumotnoma (spravochnik), ilmiy
ommabop nashrlar, gazetalar kiritilmaydi. Agar bunday nashrdan foydalanishga
zaruriyat tug‘ilgan bo‘lsa, ularni qo‘lyozmaning sahifasi ostida berishi lozim.
Dissertatsiyada bibliografiyaning birinchi bo‘limida manbalar ajratiladi:
konstitusiya, hukumat qarorlari, qonunlari, mamlakat prezidentining foydalanilgan
asarlari.
Texnika
fanlari
bo‘yicha
tayyorlangan
dissertatsiyalar
bibliografiyasiqo‘shimcha avtorlik guvohnomalari va patentlar ro‘yhati
beriladi(ulardan muallif ishda foydalangan bo‘lsa).
Tadqiqotning har bir bobini qisqacha xulosa bilan yakunlash maqsadga
muvofiqdir. Ana shu bobda juda qisqa qilib, ishdagi eng muhim yangilikni ajratib
ko‘rsatish lozim, bu esa tadqiqotning ilmiy mahsuli(natijasi) hisoblanadi.
O‘z fikringni qisqa va aniq ifodalay olish katta san’atdir.Dissertatsiyaning
maxsus “Yakunlash” qismida muallif ilmiy ishning eng muhim qoidalarini keng
planda umumlashtirishi, mavzu bo‘yicha qilingan tadqiqotga yakun yasashi, hal
etilmagan muhim masalalarni ko‘rsatishi lozim.
Dissertatsiyaning xulosa qismida asosiy qoidalar, erishilgan natijalar 5-6
sahifada bayon etiladi. Bunda qat’iy va belgilangan shaklda muallif erishgan ilmiy
natijalar bayon etiladi.
Bunda tadqiqot materiallaridan yangilikning mohiyati, nazariy va amaliy
ahamiyati, uning natijalarining tatbiq etilishi alohida ajratib ko‘rsatiladi.
Dostları ilə paylaş: |