1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning shakllanishi va

2. Moliyaviy tahlil

Dialektika tushunchasidan ma’lumki, borliqdagi har bir obyekt garchanda alohida mavjuddek bo‘lib ko‘rinsada, u son-sanoqsiz jihatlari bilan boshqa obyektlar bilan chambarchas bog‘liqlikda harakat qiladi yoki yashaydi. Iqtisodiy obyekt sifatida korxonalar ham ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda boshqa obyektlar bilan o‘zaro aloqada va doimo birgalikda faoliyat yuritadi. Demak, korxona bilan birgalikda faoliyat olib borayotgan, u bilan hamkorlik qilayotgan yoki qilmoqchi bo‘lgan, raqobatdosh bo‘lgan va shu kabi turli obyektlar fikrimizga misol bo‘la oladi. Har bir alohida olingan obyektlar o‘z maqsadi, manfaati hamda ehtyojidan kelib chiqib o‘zlarini qiziqtirayotgan korxonalarni qaysidir tomonlarini o‘rganadilar. Bozor munosabatlarida korxonalarning mulkini ko‘p bo‘lishi, ulardan

samarali foydalanish holati, mulkning shakllanish manbalari hamda ularning tarkibi, moliyaviy natijalar holati va dinamikasi, pul oqimlari harakati va miqdori, ularning faoliyat harakati bilan mutanosibligi, xususiy kapital va uning tarkibi, o‘zgarish holati, to‘lov qobiliyati, aktivlar likvidligi va shu kabi moliyaviy holatni ifodalovchi axborotlar juda ko‘p turdagi hamkorlarni qiziqtiradi. Misol uchun, kredit beruvchi institutlar uchun moliyaviy holatning barcha tomonlari zarur bo‘lsa, mol yetkazib beruvchi uchun to‘lov qobiliyati hamda likvidlik ko‘rsatkichlari, aksionerlar uchun moliyaviy natijalar hamda xususiy kapitaldagi o‘zgarishlar, qarz beruvchilar uchun garov bilan ta’minlanganlik, xaridorlar uchun shartnoma hajmidagi mahsulot ishlab chiqarish uchun korxonaning moliyaviy imkoniyati mavjudligi kabilar shular jumlasidandir. Demak, korxonaning moliyaviy holati tashqi hamkorlar uchun juda ham muhim ahamiyatga ega. Ular o‘zlari uchun zarur bo‘lgan ma’lumot va axborotlarni tahlil qilib, zarur xulosalar olib so‘ngra biznes qarorlarini qabul qiladilar.
Moliyaviy holat nafaqat tashqi foydalanuvchilar, balki korxonaning ichki ehtiyojlari uchun ham zarurdir. Mulkdorlar, boshqaruvchilar, menejerlar, xodimlar doimo korxonaning moliyaviy jihatdan ahvoli yaxshi bo‘lib borish tarafdoridirlar. Chunki, moliyaviy holatning yaxshilanishi mulkdorni yanada boy qiladi, boshqaruvchilar, menejerlar hamda xodimlarning maoshini hamda boshqa daromadlarini oshiradi, korxonaning raqobatchilar orasida mulki hamda imijini oshiradi.
Korxona muayyan mamlakat yoki mamlakatlar hududida joylashgan bo‘ladi. Demak, u mamlakat iqtisodiyoti uchun o‘z ahamiyatiga ega. Jamiyatdagi korxonalarning moliyaviy holatini takomillashib borishi tarmoqlarni, umuman milliy iqtisodiyotni yaxshi holatda rivojlanayotganidan dalolat beradi. Korxonada muayyan mahsulotlar ishlab chiqariladi, xizmatlar ko‘rsatiladi yoki ish bajariladi, u soliq to‘laydi hamda ajratmalarni amalga oshiradi, xodimlar ish haqi oladi, turli tadbirlarga homiylik qiladi. Demak, korxonalar milliy iqtisodiyotdagi, tarmoqdagi yoki hududdagi ahamiyatiga ko‘ra ham tegishli vazirliklar yoki qo‘mitalar tomonidan o‘rganiladi. Bu bilan ularga zaruratga ko‘ra turli moliyaviy imtiyozlar (foizi past bo‘lgan kreditlar, soliq bo‘yicha, bojxona yig‘imlari) yoki yordamlar (subsidiya, subvensiya, grantlar) beriladi. Muxtasar qilib aytganda, moliyaviy natijalar va holat, ularga bog‘liq bo‘lagan ko‘rsatkichlar tahlili davlat, tashqi hamkorlar va korxonaning o‘zi uchun ham zarur ekan.
Moliyaviy tahlil – korxonaning aktivlari, majburiyatlari, kapitali, moliyaviy natijalari, asosiy vositalari, pul oqimlari va ularning holati, tarkibi, o‘zgarishlarini ta’sir qiluvchi omillar hamda maxsus ko‘rsatkichlar tizimi asosida tadqiq etish va o‘rganishdir.
Mazkur tahlil turining maqsadi korxonaning moliyaviy holatini turli tomonlariga, barqarorligiga, moliyaviy salohiyat va raqobatdoshligiga baho berishdir.
Moliyaviy tahlilning asosiy vazifalari korxonaning mulki va uning shakllanish manbalari, moliyaviy natijalar, asosiy vositalar, pul oqimlari, xususiy kapital va ular bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlarni o‘rganishdir. Bunda
korxonaning moliyaviy barqarorligi, holati, mol-mulk tarkibi, manbalarning joylashuvi, mablag‘lar harakatchanligi, to‘lov qobiliyati, foyda va zararlarning faoliyat turi hamda shakllanishi bo‘yicha, pul oqimlarining to‘g‘ri tashkil etilgani va uning korxona amaliy faoliyatiga mos kelishi, xususiy kapitalning ko‘payishiga ta’sir etayotgan omillar shu kabilarga e’tibor qaratiladi.
Moliyaviy tahlilning axborot manbalarini moliyaviy hisobot shakllari va unga ilova qilingan rasmiy hujjatlar tashkil etadi. Mazkur turdagi hisobot shakllari ommaviy-axborot vositalarida ochiq e’lon qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunning 16-moddasi va 1-BHMSga hamda moliyaviy hisobot shakllarini to‘ldirish buyicha qoidalarga asosan moliyaviy hisobot quyidagi hisobotlarning umumiy shakllaridan iborat bo‘ladi:

1. Buxgalteriya balansi – 1-shakl.

   
   

2. Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot – 2-shakl.

   
   

4. Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot – 4-shakl.

   
   

5. Xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot – 5-shakl.

   
   

Debitorlik va kreditorlik qarzi haqida ma’lumotnoma – 2^a-shakl. Moliyaviy hisobotga tushuntirish xati.

Auditorlik xulosasi.
Moliyaviy tahlil hisob tizimi bo‘yicha yetarli bilim va malakaga ega bo‘lgan mutaxassislar tomonidan o‘tkaziladi. Chunki tahlilchi hisob tizimining o‘ziga xos bo‘lgan barcha jihatlarini bilishi va amalda qo‘llay olishi shart.
Mazkur tahlil turi kompleks tarzda yillik hisobotlar, xususan moliyaviy hisobotlar tuzilgandan so‘ng o‘tkaziladi. Demak, ushbu tahlil davriy tavsifga ega.
Moliyaviy tahlil korxona faoliyatida faqat moliyaviy holat, barqarorlik va shu kabi tomonlarni o‘rganishi bilan cheklanganlik tafsifiga ega. Chunki u korxona faoliyatining barcha tomonlarini qamrab ola olmaydi.

1.