1-Mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari Asosiy savollar



Yüklə 0,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/7
tarix12.12.2022
ölçüsü0,61 Mb.
#74162
1   2   3   4   5   6   7
Saydiraxmanova Iqtisod 2

2-savol. Iqtisodiyot nazariyasi fani ijlimoiy fan bo‘lib, falsafa, sotsiologiya, 
psixologiya, huquq, siyosatshunoslik, tarix kabi ijtimoiy fanlar bilan ham 
chambarchas bog‘liqdir, ulardan uslubiy va ilmiy ozuqa oladi va ularga ham 
manba bo‘lib xizmat qiladi. Lekin ularning hech biri iqtisodiyot nazariyasi fanining 
o‘rnini bosa olmaydi, bu fanning o‘z vazifasi va predmeti bor. 
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmetini aniqlashni turli nazariy 
qarashlarni o‘rganib, sintez qilishdan boshlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti nima? Bu fan asosan nimani tadqiq 
qilib, odamlarga nimani o‘rgatadi, degan savolning echimi juda murakkab bo‘lib, 
bu haqda o‘tmishda ham, hozir ham turli olimlar har xil flkrlar bildirib 
kelmoqdalar. 
Masalan, Aristotel bu fanni uy xo‘jaligini boshqarish qonunlari to‘g‘risidagi 
fan deb qaragan bo‘lsa, mefkanlilisllar, fiziokratlar va ingliz klassik iqtisodiy 
maktabi vakillari unga boylik to‘g‘risidagi, uning manbalari va ko‘paytirish 
yo‘llari, boylikni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish 
to‘g‘risidagi fan deb qaradilar. Keyingi paytda mazkur fanni xalq xo‘jaligi, 
ijtimoiy xo‘jalik to‘g‘risidagi fan deb ham hisoblamoqdalar. Ayrimlar iqtisodiyot 
nazariyasi fanini moddiy hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni 
boshqarish qonunlari to‘g‘risidagi fan deb ko‘rsatadilar. A.Marshall esa iqtisodiyot 
nazariyasi (siyosiy iqtisod) fanining predmeti insoniyat, jamiyatning me’yoridagi 
hayotiy faoliyatini tadqiq qilishdan iborat, deb yozadi. 
Iqtisodiyot nazariyasi fani siyosiy iqtisod nomi bilan yuritilgan davrda qator 
darsliklarda va ayrim asarlarda uning predmeti moddiy ne’mallarni ishlab chiqarish 


jarayonida kishilar o‘rtasida sodir bo‘ladigan munosabatlarni o‘rganishdan iborat, 
deb ko‘rsatilgan edi. 
AQSH va boshqa ba’zi bir mamlakatlardan kirib kelgan «Ekonomiks» 
darsliklarida (iqtisodiyot nazariyasi «Ekonomiks» deb yuritilgan darsliklarda) bu 
fanning predmeti kishilarning moddiy ehtiyojlarini to‘laroq qondirish maqsadida 
cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammolarini tahlil qilish, 
kishilarning iqtisodiy xulq-atvorini o‘rganishdan iborat, deb ko‘rsatilgan. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tilayotgan hozirgi davrda Rossiya Federatsiyasida 
chiqarilayotgan turli iqtisodiyot nazariyasi darsliklarida bu fanning predmeti 
bo‘yicha bir-biriga yaqin bo‘lgan ta’riflar berilmoqda. 
Masalan, iqtisod fanlari doktorlari, professorlar L.S.Tarasevich va 
A.l.Dobrininlar boshchiligida chiqarilgan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida bu fan 
«Ratsional xo‘jalik yuritish tizimining tarkibiy evolyusiyasini, haqiqiy boylikni va 
jamiyatning ayrim a’zolari va guruhlarining farovonligi, iqtisodiy o‘sishning 
omillari va qonuniyatlarini o‘rganadi», deb ko‘rsatilgan.
Akademiklar G.P.Juravleva va V.I.Vidyapinlar boslichiligida chiqarilgan 
«Umumiy iqtisodiyot nazariyasi» nomli darslikda professor A.l.Dobrininning 
fikriga asoslangan holda: «Umumiy iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy fan bolib, u 
cheklangan resurslar sharoitida ehtiyojlarni qondirish maqsadida moddiy 
ne’matlarni ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish 
jarayonlarida kishilar va guruhlarning xulq-atvorini o‘rganadi», deyilgan.
Prof. 
V.D.Kamaev 
boshchiligidagi 
mualliflar 
tomonidan 
yozilgan 
«Iqtisodiyot nazariyasi» asoslari bo‘yicha darslikda iqtisodiyot fanining predmeti – 
cheklangan resurslar dunyosida ne’matlarni ishlab chiqarishdagi kishilaming xulq-
atvori va uni boshqarishni o‘rganishdan iborat deb ta’kidlanadi.
Prof. D.D.Moskvin boshchiligidagi mualliflar tomonidan yozilgan 
«Iqtisodiyot nazariyasi asoslari» darsligida iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti 
– ishlab chiqarish munosabatlarini va ularning ishlab chiqarish kuchlari bilan 
o‘zaro ta’sirini o‘rganadi deyiladi. 


Prof. E.F.Borisov o‘zining «Iqtisodiyot nazariyasi» nomli kitobida fanning 
predmetiga qisqagina – u iqtisodiy munosabatlarni o‘rganadi, deb aytib o‘tib 
ketadi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti to‘g‘risida bildirilgan bu barcha 
fikrlardan ko‘rinib turibdiki, siyosiy iqtisodga doir darslik va boshqa kitoblarda 
ishlab chiqarish jarayonida kishilar o‘rtasida sodir bo‘ladigan munosabatlarni 
o‘rganishga alohida e’tibor berilgan bo‘lsa, «Ekonomiks»da va bozor 
iqtisodiyotiga doir Rossiyada chiqarilgan darsliklarning ko‘pchiligida asosan 
kishilarning resurslarga, moddiy ashyo va buyumlarga bo‘lgan munosabatini, xatti-
harakatini o‘rganishga, cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanishlariga 
alohida e’tibor berilgan. 
Bizning fikrimizcha, iqtisodiyot nazariyasi fani masalaning u tomonini ham, 
bu tomonini ham chetda qoldirmasligi, masalaga bir tomonlama yondashuvga yo‘l 
qo‘ymasligi lozim. CHunki har qanday mehnat, har qanday ishlab chiqarish, 
xizmat ko‘rsatish, eng avvalo, tabiat ashyolari, moddiy vositalar, pul mablag‘lari 
orqali amalga oshiriladi va ulardan foydalaniladi. SHuning uchun mavjud
rksurslarga, ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarga, ulardan unumli 
foydalanishga bo‘lgan munosabat, ishlab chiqarish omillarining o‘zaro bog‘liqligi 
va bir-biriga ta’sirida o‘rganilishi lozim. Boshqa tarafdan, hech qanday mehnat 
yoki ishlab chiqarish alohida olingan kishi yoki guruh tomonidan, boshqalar bilan 
aloqalarsiz, munosabatlarsiz amalga oshirilmaydi. Ular ishlab chiqarish va xizmat 
ko‘rsatish jarayonida bir-birlari bilan, albalta, o‘zaro munosabatda bo‘ladilar va 
shu munosabatga qarab harakat qiladilar, o‘z xulq-atvorlarini, xalti-harakatlarini 
belgilaydilar. Demak, iqtisodiyot nazariyasi fani shu munosabatlarning ikki 
tomonini qamrab olgan bolishi, ularni o‘rganishi lozim. Bundan tashqari, mazkur 
munosabatlar, xatti-harakatlar ishlab chiqarish jarayonining o‘zidagina emas, balki 
takror ishlab chiqarishning barcha fazalarida ishlab chiqarish, ayirboshlash (sotib 
olish, sotish), taqsimlash va foydalanish, ya’ni iste’mol qilish jarayonlarida ham 
sodir bo‘ladi. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmelini aniqlashda shu narsani 
esdan chiqarmaslik kerakki, iqtisodiyotning ko‘pgina tomonlari aniq iqtisodiy 


fanlar, ya’ni sanoat iqtisodiyoti, savdo iqtisodiyoti, agroiqtisodiyot va agrobiznes, 
iqtisodiy axborot, mikroiqtisodiyot, makroiqtisodiyot, menejment kabi fanlar 
tomonidan o‘rganiladi. 
Iqtisodiyotning ayrim tomonlari esa moliya, soliq va soliqqa tortish, kredit, 
pul muomalasi, bank ishi, bojxona ishi, statistika, ekonometrika, tashqi iqtisodiy 
aloqalar, buxgalteriya hisobi, xo‘jalik faoliyati tahlili kabi fanlarda o‘rganiladi. 
Iqtisodiyot nazariyasi bu fanlar bilan chambarchas bog‘liq holda mavjud 
bo‘ladi, ulardan ayrim aniq tomonlarni oladi va rivojlantiradi. Lekin iqtisodiyot 
nazariyasi fani aniq iqtisodiy fanlarning nazariy asosi, ya’ni poydevori hisoblanadi, 
ularga uslubiy, nazariy yo‘nalish beradi. Ularning hammasi uchun umumiy bo‘lgan 
ilmiy tushunchalarni, qonun-qoidalarni, iqtisodiyotning turli tarmoqlari, sohalari, 
tomonlari o‘rtasidagi aloqadorlikni va o‘zaro ta’sirni o‘rganadi va aniqlab beradi. 
Mana shularni hisobga olib, iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti
iqtisodiy resurslar cheklangan sharoitda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini qondirish 
maqsadida moddiy ne’matlarni (va xizmatlarni) ishlab chiqarish, taqsimlash, 
ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy 
munosabatlarni, 
ijtimoiy 
xo‘jalikni 
samarali 
yuritish 
qonun-qoidalarini 
o‘rganishdan iborat, deb aytish mumkin. 
Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy munosabatlarning turli shart-
sharoitlarda, zamon va makonda shaklan va mazmunan o‘zgaruvchanligini, ularni 
ifoda etuvchi ilmiy tushunchalar, qonun-qoidalarning ham o‘zgarib turishini, 
ularning doimo harakatda, rivojlanishda bo‘lishini o‘rganadi. Bundan tashqari, 
iqtisodiyot nazariyasi turli iqtisodiy voqea-hodisalar va jarayonlarning mazmuni 
hamda mohiyatini o‘rganibgina qolmay, ularning o‘zaro aloqadorligini, bir-biriga 
ta’sirini ham tahlil qiladi. 
Iqtisodiyot nazariyasi o‘rganishi lozim bo‘lgan muhim yo‘nalishlardan biri 
cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanish, ijtimoiy xo‘jalikni samarali 
yuritish va boshqarish, milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning omillari, 
qonuniyatlari va yo‘llarini o‘rganish va ko‘rsatib berishdan iboratdir. Bu esa 
fanning predmeti, uning maqsadi va vazifalarida yanada oydinroq ko‘rinadi. 


Iqtisodiyot nazariyasi fanining maqsadi va vazifasini ikki tomonlama, ya’ni 
ham amaliy, ham nazariy tomonlarini tushuntirish mumkin. 
Aksariyat hozirgi zamon iqtisodiy adabiyotlarida iqtisodiyot nazariyasining 
to‘rt asosiy vazifasi ajratib ko‘rsatiladi: 
- bilish vazifasi – har qanday fan kabi iqtisodiyot nazariyasi ham 
fundamental ahamiyatga ega: jamiyatda insonlarning tabiat ashyolari, boshqa 
moddiy ashyolar hamda o‘zaro bir-birlari bilan aloqalarida vujudga keladigan 
iqtisodiy munosabatlarni tadqiq etib, bizni o‘rab turgan olam to‘g‘risidagi 
fikrlarimizni kengaytiradi; 
- amaliy vazifa – amaliy iqtisodiyotning asosiy maqsadi cheklangan 
resurslardan unumli foydalanib iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va shu asosda o‘sib 
boruvchi ehtiyojlarni qondira borishdan iborat. SHu maqsaddan kelib chiqib, 
cheklangan turli xil resurslarning har bir birligi evaziga ko‘proq tovarlar ishlab 
chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishni ta’minlash, har bir faoliyat turi bo‘yicha 
xarajatlar miqdori bilan erishilgan samara, ya’ni tovar va xizmatlar miqdorini 
taqqoslash, resurslardan unumliroq foydalanish yo‘llarini topishdan iboratdir; 
- uslubiy vazifasi – iqtisodiyot nazariyasi fanining o‘zi, tahlili va uning 
tamoyillari, olingan xulosalar, tadqiq etilayotgan iqtisodiy qonunlar boshqa 
ijtimoiy va tarmoq fanlari uchun uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi; 
- g‘oyaviy-tarbiyaviy vazifasi – ushbu vazifa shundan iboratki, uning 
yordamida talabalar, mutaxassislar va iqtisodiyot ilmi o‘rganuvchilarning ilmiy 
dunyoqarashini shakllantiradi, milliy istiqlol g‘oyasini talaba yoshlar ongiga 
singdiradi, ularni millat manfaatlari yo‘lida iqtisodiyotni rivojlantirish, milliy 
mahsulotni ko‘paytirish, milliy pul qadrini oshirish, milliy tovarlarni jahon 
miqyosida bozorgir bo‘lishini ta’minlash, mamlakat aholisining turmush darajasini 
ko‘tarish ruhida tarbiyalaydi. Iqtisodiyot nazariyasi talaba yoshlarga moddiy 
ne’matlarning inson mehnatining mahsuli ekanligini tushuntirib, ularni mehnat 
hamda cheklangan resurslarni tejash ruhida tarbiyalaydi. 
Iqtisodiyot nazariyasining maqsadi esa, eng avvalo, ilmiy bilishdan iboratdir. 
SHundan kelib chiqadiki, iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni kuzatish, ulardagi 


shakl va mazmun o‘zgarishlarini, ichki bog‘lanish va aloqalarni, ziddiyatlarni, 
qonun-qoidalarni, tushunchalarni bilib, birinchi navbatda, talabalarga, iqtisodchi 
mutaxassislarga va iqtisodiyot bilan qiziquvchi boshqa xodimlarga o‘rgatishdan 
iboratdir. 
Iqtisodiyot nazariyasining biz qayd qilgan amaliy, nazariy, uslubiy va 
tarbiyaviy tomonlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Amaliy iqtisodiyot 
nazariy bilimga ega bo‘lishni, u bilan qurollanish zaruriyatini taqozo etadi. Nazariy 
bilim esa, oldindan ko‘ra bilish va amaliy harakat yo‘lini to‘g‘ri belgilash imkonini 
beradi. 
Umuman olganda, iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy jarayonlar, voqeya va 
hodisalar sirini bilishda ilmiy qo‘llanmadir. 

Yüklə 0,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin