1 Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

TA’RIFLASHGA O‘XSHASH MANTIQIY USULLAR
Bilish jarayonida ta’riflashga o‘xshash usullar ham ishlatiladi. Ulardan tushunchani ta’riflashning yuqorida biz ko‘rib chiqqan turlarini ko‘llash mumkin bo‘lmay kol- ganda yoki unga zaruriyat bo‘lmaganda foydalaniladi:
a) ta’riflashga o‘xshash usullardan biri tushunchani unga qarama-qarshi bo‘lgan tushuncha orqali ta’riflashdir. Bu usul bilan odatda kategoriyalar mazmuni ochib beriladi. Masalan, «Ong materiyanish miyamizdagi in’ikosidir»;
v) gasvirlashda tushunchaning mazmuni u aks ettiruvchi predmetning ba’zi tashqi belgilarini ko‘rsatish orkali anikdanadi. Badiiy asarlarda tabiat manzaralarini, personajlarning portretlarini chizish, sodir bo‘lgan birorta voqeaning bayon etilishi tasvirlashga misol bo‘ladi;
s) tavsiflash yordamida predmetning ba’zi bir munosa- batdaga muhim tur belgilari ko‘rsatiladi. Bunga misol qilib birorta shaxsga berilgan tavsifnomani ko‘rsatish mumkin. Tafovuglash, ostensiv tariflash kabi usullar xam mavjutssir. Ta’riflash - bilishda katga ahamiyatga egadir. U kiskd holda predmet haqida yaxlit fikr, tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Pekin predmet haqvda fikr yuritganda u banan cheklanib qolish mumkin emas. U, albatta, bilish jarayonida boshqa bilimlar yordamida konkretlashtirilishi, chukurlashtirilishi zarur. Ana shundagina tushuncha ifoda etuvchi predmet haqidaga tasavvur aniq, to‘laroq bo‘ladi.

Tushunchaning hajmida ma’lum bir umumiy bel giga ega bo‘lgan predmetlar to‘plami-sinf aks etadi. Sinflar ustida bir qancha mantiqiy amallarni o‘tkazish, xususan, ularni qo‘shish (birlashtirish), ko‘paytirish (kesishtirish) hamda berilgan sinfga to‘ldiruvchi hosil qilish (sinfni inkor etish) mumkin. Bu amallarni bajarish yangi sinflar va demak, yangi tushunchalar hosil qilishga olib keladi. Ularni simvolik tarzda ifoda qilish uchun quyidagi belgilardan foydalanamiz:

A, V, S, D,... - lar ixtiyoriy sinflar;

1. 
   - universal sinf;
   

O - bo‘sh sinf;
i - sinflarni qo‘shish belgisi; p - sinflarni ko‘paytirish belgisi;
A¹ (A emas) - A sinfini to‘ldiruvchi (inkor etuvchi). SHuningdek, amallarni shakliy tarzda ifodalashda universal sinfni to‘g‘ri to‘rtburchak, boshqa sinflarni doiralar bilan belgilaymiz.
Sinflarni qo‘shish deganda qo‘shiluvchi sinflarning barcha elementlaridan tashkil topgan yangi sinf kosil qilish tushuniladi. Masalan, «Ommaviy axborot vositalari» (A) va «Televidenie» (V) sinflarini qo‘shganda hosil bo‘ladigan yangi sinf «Ommaviy akborot vositalari»dan iborat. Uning shakli quyidagicha: Simvolik ifodasi: AiV=A
Sinflarni ko‘paytirish ko‘paytuvchilar uchun umumiy bo‘lgan elementlardan tashkil topadigan yangi sinfni kosil qilishdan iborat. Masalan, yuqoridagi «Ommaviy akborot vositalari» (A) va «Televidenie» (V) sinflarini ko‘paytirib, yangi sinf - «Televidenie»ni kosil qilamiz. Uning sxemasi quyidagicha:
Simvolik ifodasi: ApV=V
Sinfga to‘ldiruvchi kosil QILISHNING MOKIYATINI berilgan sinf (to‘ldiriluvchi sinf) bilan qo‘shilganda universal sinfni kosil qiladigan sinfni topishtashkil etadi. To‘ldiruvchi sinf berilgan sinfni (to‘ldiriluvchi sinfni) inkor etish yo‘li bilan hosil qilinadi. Masalan, «Televidenie» (A)ni to‘ldiriluvchi sinf deb olsak, universal sinf «Ommaviy axborot vositalari» (I) bo‘lgani holda, to‘ldiruvchi sinf «Televidenie emas, ommaviy axborot vositalari»dan (A¹) iborat bo‘ladi. Uning shakli quyidagicha:
Simvolik ifodasi esa: AIA-1
Sinflar ustida olib boriladigan amallar ma’lum bir qoidalarga bo‘ysunadi. Ular kuyidagilardan iborat:
A i A = A
A
P A = A \ A I) V = V I) A
A P V = V P A \
A1)(V[]S) = (A1)V)1)S}
) assotsiativlik qonuni DP(5PS) = (DP5)PS]