№1 Mavzu: Pedagogika fanlarini o’qitish metodikasining predmeti

Uchinchi bosqich
da Markaziy Osiyoda ijtimoiy hayotning 
yuksalishi uchun madaniyat, ta’lim-tarbiya, maktablarni rivojlantirish 
taraqqiyotning bosh omili sifatida e’tirof e’tildi. Amir Temur, Mirzo 
Ulug‘beklar mamlakatni ma’rifat, ma’naviyatda deb bilib maktablar 
ochdilar, darsliklar yaratishni yo‘lga qo‘ydilar. Maktab va 
madrasalarda Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Kamoliddin 
Behzod, Husayn Voiz Koshifiy, Jaloliddin Davoniy, Zahiriddin 
Muhammad Boburning pedagogik g‘oyalari, ayniqsa, insonparvarlik, 
adolatparvarlik, elsevarlik g‘oyasi va nazariyasi keng targ‘ib etiladi. 
Shuningdek, bu bosqichda “Kalila va Dimna” “Qobusnoma” 
“Nasihatnoma”, Firdavsiyning “Shohnoma”, Abdurahmon Jomiyning
“Bo‘ston” va “Guliston”, Alisher Navoiyning “Maxbub- ul qulub”, 
Voiz Koshifiyning “Axloqi Muxsiniy”, Jaloliddin Davoniyning
“Tariqayi tarbiyat ul-avlod”, “Axloqi Jaloliy “ kabi asarlarda axloqiy 
tarbiya usullari to‘g‘risida ilg‘or pedagogik g‘oyalar, qarashlar 
ifodalangan ular bugungi kun tarbiyashunosligi, aniqroq aytadigan 
bo‘lsak pedagogika fanining puxta zamin hisoblanadi. 

---

34 
G‘arbda Yan Amos Komenskiyning “Buyuk didaktika” asari, 
Pestalotsining rivojlantiruvchi ta’lim, Adolf Disterveg, Jan-Jak 
Russoning erkin ta’lim va tarbiya g‘oyalari, K.D Ushinskiyning 
“Pedagogik antropologiya” asarlarining yaratilishi pedagogika fanining 
mustaqil fan bo‘lib rivojlanishini ta’minladi. 
To‘rtinchi bosqich
- Chor Rossiyasi va sobiq sho‘rolar davri 
Turkistonda madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’at, pedagogik fikr, 
maktab, ta’lim sohasidagi ishlarga o‘z siyosatini o‘tkazgan, milliy 
madaniyat, ma’rifat, pedagogik fikrlarni tazyiq ostiga olgan davrlarni 
o‘z ichiga oladi. 
Chor mustamlakachilari XIX asrning ikkinchi yarmidan, sho‘rolar 
hukumati XX asrning 20-yillaridan to XX-asrning 90-yillariga qadar 
o‘lka madaniyati, ta’lim, fan, san’at, pedagogik g‘oyalari va turmush 
tarzini yevropacha qurishga intildilar va bunga ma’lum darajada 
erishdilar ham. Shunga qaramay o‘lkaning ilg‘or kishilari, 
ma’rifatparvarlari o‘zlaridan oldin o‘tgan ajdodlarining insonparvarlik, 
adolatparvarlik, pedagogik g‘oyalarni davom ettirdilar. Natijada XX-
asrning boshlarida “Usuli jadid”, “Usuli savtiya” nomlari bilan yangi 
maktablar tashkil etildi. Bu maktablar uchun darsliklar yaratildi, ta’lim 
tarbiyani tashkil etish bo‘yicha pedagogik asarlar yozildi. Bular Ahmad 
Donish, 
Dilshod 
Otin, 
Abdurauf 
Fitrat, 
Munavvarqori 
Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, 
Ishoqxon Ibrat, Abduqodir Shakuriy, Said Ahmad Siddiqiy va 
boshqalar edilar. Ayniqsa, Ahmad Donishning “Navodir-ul vaqoi”, 
Abdulla Avloniyning “Turkiy Guliston yoxud axloq”, Dilshod Otinning 
“Tarixi muhojiron”, Fitratning “O‘quv”, “Ona tili” darsliklari, 
Munavvarqori Abdurashidxonovning “Adibi avval”, “Adibi soniy” 
kitoblari, Hamzaning “Yengil adabiyot”, “O‘qish kitobi” kabi 
darsliklari, Ishoqxon Ibratning “Lug‘ati Sitta-al Sina”, “San’ati Ibrat 
qalami”, “Mirrajab Bandiy” o‘quv qo‘llanmalari, Abduqodir 
Shakuriyning “Jomi’ ul-hikoyat”, “Zubdat ul-ash’or” o‘qish kitoblari 
bu davr maorifi uchun muhim pedagogik asarlar sirasiga kiradi. 
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Markaziy Osiyolik adabiyot 
namoyandalarining asarlarida odob-axloq, ta’lim-tarbiya, ilm olishga 
da’vatlar mavjud. Buni Furqat, Muqumiy, Avaz O‘tar, Zavqiy ijodida 
kuzatish mumkin. Furqat o‘zining “Gimnaziya”, “Ilm xosiyati”, 
“Vistavka xususida”, “Suvorov haqida” kabi asarlarida ilm 
xususiyatlari, ta’lim-tarbiya to‘g‘risida pedagogik fikrlarni bayon 

---

35 
etgan. Avaz O‘tar “Til” nomli she’rida ona tilini egallash, uni bilishning 
afzalikklari to‘g‘risida fikr yuritgan. 
Xullas, o‘zbek pedagogikasining nazariyasi va tarixi shunday 
xilma-xil jarayonlar, oqimlar bilan rivojlanib, shakllanib keldi. 
To‘rtinchi bosqichning keyingi taraqiyoti sho‘rolar davri pedagogikasi 
nazariyasining rivojlanishi bilan bog‘langan. Chunki XX asrning 90-
yillarigacha O‘zbekiston respublikasi sovet Ittifoqi degan davlat 
tarkibida edi. 
Beshinchi bosqich-bu bosqich pedagogika fanlari to‘g‘risida so‘z 
yuritganda, uning yuksak ma’naviy yuksalishlar va umuminsoniy 
qadriyatlar asosida mustaqil vatanimizning milliy asosda rivojlanishini 
qamrab oladi. 
Ma’lumki, mustaqillikka erishgandan so‘ng mamlakatimizda 
uzluksiz ta’limni milliy asosda qo‘rish uchun ikki marta (1992-yil 2-
iyul va 1997-yil 29-avgust) “Ta’lim to‘g‘risida” Qonun qabul qilindi. 
Uzluksiz ta’lim, uning mazmuni yo‘nalishlari tarkibi, 29-avgust 1997-
yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risidagi” Qonun va “Kadrlar 
tayyorlash milliy dasturi” asosida rivojlanmoqda. Chunki, bu qonunlar 
jahon ta’limi yutuqlari va milliy tajribalarni o‘rganish, tahlil qilish 
asosida tuzilgan bo‘lib, ularning mazmuni mamlakatni ijtimiy-
iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy taraqqiy ettirishni nazarda tutib, yuksak 
ma’naviy axloqiy salohiyat, kasb-kor madaniyatiga ega bo‘lgan, ijodiy 
va ijtimoiy faollikni o‘zida shakllantirgan, ijtimoiy siyosiy hayotda 
to‘g‘ri yo‘lni tanlaydigan mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-
ma’rifiy vazifalarni hal qilishga qodir bo‘lgan kadrlarni tayyorlashning
milliy tuzimini yaratishni nazarda tutilgan. Shunga asosan uzluksiz 
ta’lim tizimida faoliyat ko‘rsatadigan pedagogik xodimlar ta’lim 
tarbiya ishlarini islohot talabalari asosida tashkil qilishlari va ularga 
mustaqil respublikadagi “Pedagogika” fanlari yaqindan ham ilmiy-
nazariy, ham amaliy jihatdan ko‘maklashishlari kerak. Shunga binoan 
respublikamiz pedagog olimlari pedagogika fanining asosiy 
kategoriyalari ta’lim-tarbiyaning O‘zbekiston xalqi ma’naviyatiga 
yaratuvchanlik xususiyatini shakllantirish omillari ekanligini inobatga 
olib pedagogika fanlari sohasi bo‘yicha darslik va qo‘llanmalar 
yaratdilar. Shular jumlasiga “O‘zbek pedagogikasi antalogiyasi” (1995) 
“Pedagogika tarixi”(1994) “O‘zbek pedagogikasi tarixi”(1997) 
“Pedagogika kursi” (1997) “O‘rta Osiyoda pedagogik fikr 
taraqiyotidan lavhalar” “Mustaqillik ma’naviyati va yoshlar tarbiyasi” 

---

36 
(1995) “An’anaviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi” “O‘quvchilar 
axloqiy madaniyatini shakllantirish muammolari ”, “Milliy tarbiya”, 
“Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilarini ma’naviy-axloqiy tarbiyalash”, 
“Didaktika” (1997; 2016), “Oila pedagogikasi” (2007) “Oliy maktab 
pedagogikasi” (2008), “Pedagogika” (2010) “Pedagoglarni qayta 
tayyorlash va malakasini oshirish” “Pedagogika nazariyasi va tarixi” 
(2011) “Maktabgacha pedagogika” va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. 
“Talim ro‘g‘risida”gi Qonun vazifalarini bajarish “Pedagogika” 
fanlari oldida turgan muhim hodisa bo‘ldi. Zero, ilm fan, texnikaning 
tez rivojlanib borishi, yangi ijtimoiy ma’rifiy zaruriyatlarni paydo qildi. 
Natijada moddiy ishlab chiqarish, xom ashyoni qayta ishlash sohalari 
(qishloq xo‘jaligi, sanoat transport, maishiy xizmat ko‘rsatish va 
boshqalar)da mahsulot ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishga 
nisbatan texnologik yondashuv an’anasi yuzaga keldi, natijada hayot 
surati shiddatligida, axborotlar oqimi kengaydi. Bu hol axborotlarni 
tezkor sur’atga qabul qilib olish, ularni tahlil qilish, qayta ishlash, 
nazariy jihatdan umumlashtirish, xulosalash hamda o‘quvchiga 
yetkazib berishni yo‘lga qo‘yish ta’lim oldida turgan dolzarb 
muammolardan hisoblanadi. Ta’lim-tarbiya jarayoniga pedagogik 
texnologiyalarni tadbiq etish yuqorida qayd etilgan dolzarb muammoni 
ijobiy hal etishga xizmat qiladi. Buni chuqur anglagan respublika 
pedagog olimlari ilg‘or pedagogik texnologiyalarni ta’lim tarbiya 
jarayoniga tadbiq etishning nazariy va amaliy jihatlarini yoritish 
bo‘yicha monografiya, o‘quv qo‘llanmalarini yozdilar va nashr 
etirdilar. Bularga M. Ochilovning “Yangi pedagogik texnologiyalar” 
(2000), N. Saidahmedovning “Yangi pedagogik texnologiyalar: 
nazariya va amaliyot” (2003), Tolipov O‘.Q., Usmonboyeva M. 
“Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot” (2005), Yo‘ldoshev 
J.G‘., Usmonov S.A. “Pedagogika texnologiya asoslari” (2004), 
Xo‘jayev B.Q., Olimov Sh.Sh. “Yangi pedagogik texnologiyalar” 
(2004), Avliyoqulov N.H. “Zamonaviy o‘qitish texnologiyalari” 
(2001), Ziyomuhammedov B., Abdullayeva Sh. “Ilg‘or pedagogik 
texnologiyalar: nazariya va amaliyot” va hokazolarni ko‘rsatish 
mumkin. 
Ko‘rib o‘tganimizdek pedagogika fan sifatida besh bosqich asosida 
rivojlanib bordi. Barcha bosqichda pedagogikaning markazida inson va 
uning ta’lim tarbiyasi, shaxs sifatida shakllanishning muhim jihatlarini 
ko‘rsatib turibdi. Ma’lumki, har bir davlat o‘zining ijtimoiy-iqtisodiy, 

---

37 
ma’naviy-siyosiy taraqqiyotning kelajagini belgilar ekan, u, avvalo 
ma’naviy-axloqiy salohiyati yuksak, malakasi yuqori, har qanday 
qiyinchiliklarga bardosh bera oladigan kadrlarni tayyorlashni bosh 
maqsad qilib oladi va uning markaziga shaxsni hamda uning ma’naviy-
axloqiy kamolotini qo‘yadi. Uning bunday yuksalishini uzluksiz ta’lim 
asosida birinchilardan bo‘lib ta’minlash lozimligi belgilangan. 
Uzluksiz ta’limning muvaffaqiyatini ta’minlashda pedagogikaning ham 
o‘quv predmeti, ham o‘quv fani sifatida roli ortdi. Bu fan hozirgi kunda 
ilmiy-amaliy, iqtisodiy, ma’naviy-axloqiy, tabiatni asrab-avaylash, 
kabi his-tuyg‘ularni insonlarda, avvalombor yoshlarga singdiruvchi 
tarbiya fani tarzida e’tirof etiladi.